۲۱۵) مسند بزار، ج ۲، ص ۱۳۳ و ۲۳۵ و ج ۳، ص ۳۵.

۲۱۶) المختارة، ج ۲، ص ۱۰۵ و ۱۰۶.

۲۱۷) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۱۸.

۲۱۸) السنة، ج ۲، ص ۵۶۶.

۲۱۹) سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۵.

۲۲۰) سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج ۴، ص ۳۴۶.

۲۲۱) لسان المیزان، ج ۶، ص ۳۱۹.

۲۲۲) منهاج السنة، ج ۷، ص ۳۵۹ - ۳۶۱.

۲۲۳) الجامع الصحیح، ج ۵، ص ۶۳۸.

۲۲۴) خصائص امیرالمؤمنینعليه‌السلام ، ص ۳.

۲۲۵) تاریخ امام علیعليه‌السلام از تاریخ دمشق، ج ۱، ص ۱۱۷.

۲۲۶) مسند احمد، ج ۱، ص ۲۳۰.

۲۲۷) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۴.

۲۲۸) منتخب کنز العمال در حاشیه مسند احمد بن حنبل، ج ۵، ص ۴۵.

۲۲۹) شرح المواهب اللدنیة، ج ۱، ص ۲۷۳.

۲۳۰) فتح الباری فی شرح صحیح بخاری، ج ۷، ص ۲۱۷.

۲۳۱) منهاج السنة، ج ۲، ص ۲۰۴.

۲۳۲) همان، ص ۲۰۸.

۲۳۳) الخصائص الکبری، ج ۲، ص ۱۴۰.

۲۳۴) لفظ اللآلی، ص ۲۲۲ و ۲۲۳؛ فیض القدیر، ج ۶، ص ۳۶۶.

۲۳۵) الاستیعاب در حاشیه الاصابة، ج ۲، ص ۴۸۱.

۲۳۶) فتح الباری، ج ۱، ص ۵۴۳.

۲۳۷) صحیح بخاری، کتاب الصلاة، باب التعاون فی بناء المسجد.

۲۳۸) همان، کتاب الجهاد و السیر، باب مسح الغبار.

۲۳۹) الاحسان به ترتیب صحیح ابن حبّان، ج ۹، ص ۱۰۵.

۲۴۰) همان، ج ۸، ص ۲۶۰ و ج ۹، ص ۱۰۵.

۲۴۱) فتح الباری، ج ۱۳، ص ۸۵ و ۸۶.

۲۴۲) منهاج السنة، ج ۳، ص ۹.

۲۴۳) همان، ج ۴، ص ۱۰۴.

۲۴۴) سنن ترمذی، کتاب المناقب، باب مناقب علی بن ابی طالب.

۲۴۵) خصائص امیرالمؤمنینعليه‌السلام ، ص ۷۸؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۴۳۷؛ فضائل الصحابة، ج ۳، ص ۶۰۵.

۲۴۶) الاحسان به ترتیب صحیح ابن حبّان، ج ۹، ص ۴۲.

۲۴۷) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۱۰.

۲۴۸) الاصابة، ج ۲، ص ۵۰۹.

۲۴۹) الثقات، ج ۶، ص ۱۴۰.

۲۵۰) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۰۴.

۲۵۱) سلسلة الاحادیث الصحیحة، ح ۲۲۲۳.

۲۵۲) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۸۶.

۲۵۳) فتح الباری، ج ۶، ص ۲۲۱ و ۲۲۲.

۲۵۴) الموضوعات، ابن جوزی، ج ۱، ص ۳۵۵ - ۳۵۷.

۲۵۵) النکت البدیعات، ص ۲۹۴.

۲۵۶) منهاج السنة، ج ۳، ص ۹؛ الفتاوی، ج ۴، ص ۴۱۵.

۲۵۷) القول المسدّد، ص ۲۶.

۲۵۸) همان، ص ۳۱.

۲۵۹) اللآلی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة، ج ۱، ص ۳۴۷.

۲۶۰) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۳۸؛ مجموع فتاوی، ج ۴، ص ۴۱۰.

۲۶۱) اللآلی المصنوعة، ج ۱، ص ۳۳۴.

۲۶۲) لسان المیزان، ج ۲، ص ۱۲۳.

۲۶۳) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۳۸.

۲۶۴) صحیح بخاری، تفسیر سوره بقره، باب قوله: «ماننسخ من آیة أوننسها نأت بخیر منها أومثلها». سوره بقره، آیه ۱۰۶.

۲۶۵) فتح الباری، ج ۸، ص ۱۶۷.

۲۶۶) مسند احمد، ج ۵، ص ۲۶؛ المعجم الکبیر، ج ۲، ص ۲۲۹ و ۲۳۰.

۲۶۷) المغنی عن حمل الأسفار، ج ۲، ص ۹۱۹ و ۹۲۰.

۲۶۸) منهاج السنة، ج ۴، ص ۹۹.

۲۶۹) المطالب العالیة، ج ۴، ص ۲۹۷.

۲۷۰) مسند ابی یعلی، ج ۱، ص ۳۹۷ و ج ۳، ص ۱۹۴ و ۱۹۵.

۲۷۱) لسان المیزان، ج ۶، ص ۳۱۹.

۲۷۲) المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۳۸۰.

۲۷۳) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۳۲.

۲۷۴) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۳۰.

۲۷۵) شرح المواهب اللدنیة، ج ۱، ص ۲۷۳.

۲۷۶) منهاج السنة، ج ۴، ص ۲۵۵.

۲۷۷) سوره مائده، آیه ۴۴.

۲۷۸) برای بیشتر روشن شدن موضوع فدک، به کتاب «شیعه شناسی و پاسخ به شبهات» از نویسنده مراجعه شود.

۲۷۹) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۸۶.

۲۸۰) منهاج السنة، ج ۷، ص ۱۳۷ و ۱۳۸.

۲۸۱) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۸۶؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۹۵؛ صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۶۴۳؛ سنن نسائی، ج ۵، ص ۱۳۷؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲.

۲۸۲) مسند احمد، ج ۳، ص ۴۸۳؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۳۱؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۵، ص ۳۶۵.

۲۸۳) مسند احمد، ج ۶، ص ۳۲۳؛ سنن نسائی، ج ۵، ص ۱۳۳؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۳۰.

۲۸۴) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۴۱؛ المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص ۳۸۰؛ مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۳۰.

۲۸۵) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۹۶۰ و ج ۳، ص ۱۳۵۷.

۲۸۶) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۱۳۵۹ و ج ۴، ص ۱۶۰۲؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۷۰ و ۱۸۷۱.

۲۸۷) مسند احمد، ج ۵، ص ۳۵۳ و ۳۵۴؛ صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۰۹۶؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۷۱.

۲۸۸) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۰۵.

۲۸۹) تاریخ الخمیس، ج ۱، ص ۱۸۸؛ عقد الفرید، ج ۳، ص ۶۴.

۲۹۰) تاریخ طبری، ج ۳، ص ۱۹۸ و ۱۹۹؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۲، ص ۱۳۰ - ۱۳۴.

۲۹۱) بیعة علی بن ابی طالب فی ضوء الروایات الصحیحة، ص ۱۹۳.

۲۹۲) امام علیعليه‌السلام از تاریخ الاسلام، ص ۴۸۴.

۲۹۳) تاریخ خلیفه، ص ۱۹۶.

۲۹۴) بیعة علی بن ابی طالب، ص ۱۹۶.

۲۹۵) التاریخ الصغیر، بخاری، ص ۱۲۵.

۲۹۶) بیعة علی بن ابی طالب، ص ۲۰۱.

۲۹۷) انساب الاشراف، ج ۲، ص ۲۰۸.

۲۹۸) الریاض النضرة، ج ۳، ص ۲۰۲.

۲۹۹) بیعة علی بن ابی طالبعليه‌السلام ، ص ۲۰۵.

۳۰۰) مناقب الشافعی، رازی، ص ۱۲۵.

۳۰۱) الطبقات الکبری، ج ۳، ص ۳۱.

۳۰۲) الاختلاف فی اللفظ و الردّ علی الجهمیة و المشتبهة، ص ۴۱.

۳۰۳) اعتقاد اهل السنة، ص ۴۶.

۳۰۴) منهاج القاصدین، ابن قدامه، ص ۷۷.

۳۰۵) عقیدة السلف و اصحاب الحدیث، صابونی، ص ۲۹۲.

۳۰۶) الاستیعاب، ج ۳، ص ۲۶.

۳۰۷) الامامة من أبکار الأفکار فی اصول الدین، ص ۳۰۰ - ۳۰۲.

۳۰۸) شذرات الذهب، ج ۱، ص ۲۱۲ و ۲۱۳.

۳۰۹) شرح العقیدة الطحاویة، ص ۷۲۲.

۳۱۰) فتح الباری، ج ۷، ص ۷۲.

۳۱۱) منهاج السنة، ابن تیمیه، ج ۸، ص ۴۵۹ و ۴۶۰.

۳۱۲) سوره توبه، آیه ۴۰.

۳۱۳) سوره یونس، آیه ۶۲.

۳۱۴) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۴۳۸ و ۴۳۹؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۸۰۷.

۳۱۵) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۴۳۷، باب من جلس عند المصیبة یعرف فیه الحزن؛ صحیح مسلم، ج ۲، ص ۶۱۴.

۳۱۶) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۴۳۷.

۳۱۷) سیر اعلام النبلاء، ج ۲، ص ۱۲۸.

۳۱۸) مسند طیالسی، ج ۱، ص ۲۱۷.

۳۱۹) سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۱۰؛ المعجم الأوسط، بیهقی، ج ۴، ص ۳۶۵؛ المعجم الصغیر، ج ۱، ص ۳۶۶.

۳۲۰) حلیة الاولیاء، ج ۱، ص ۲۰۷؛ شعب الایمان، بیهقی، ج ۷، ص ۳۷۸.

۳۲۱) منهاج السنة، ج ۴، ص ۲۴۳ و ۲۴۴.

۳۲۲) صحیح بخاری، ج ۴، ص ۱۵۴۹؛ صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۳۸۰؛ صحیح ابن حبّان، ج ۱۱، ص ۱۵۳.

۳۲۳) سوره مجادله، آیه ۱.

۳۲۴) سنن ابی داود، ج ۲، ص ۲۶۶.

۳۲۵) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۱۳۳؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص ۲۰۹۱؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۱۳۶.

۳۲۶) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۳۴۵.

۳۲۷) صحیح ابن حبّان، ج ۱۱، ص ۳۴۰.

۳۲۸) مجمع الزوائد، ج ۶، ص ۲۱۲.

۳۲۹) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۱۳۰و۱۳۱؛ مسند احمد، ج ۴، ص ۴۳۴.

۳۳۰) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۱۰۴؛ صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۹۲۵.

۳۳۱) مسند احمد، ج ۵، ص ۴۰۲؛ سنن نسائی، ج ۶، ص ۱۱۷.

۳۳۲) صحیح ابن حبّان، ج ۱۵، ص ۵۶۵؛ مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۳۴۹.

۳۳۳) الترغیب و الترهیب، منذری، ج ۳، ص ۲۳۷؛ مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۱۶۰.

۳۳۴) صحیح مسلم، ج ۴، ص ۱۷۲۷.

۳۳۵) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۳۲۲؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۴۳۳.

۳۳۶) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۷۲۵؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۲۷۶.

۳۳۷) سنن ابی داود، ج ۲، ص ۲۴۵؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۶۳۸.

۳۳۸) صحیح بخاری، ج ۴، ص ۲۵۹۱؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۱۳۲.

۳۳۹) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۳۸؛ الترغیب و الترهیب، ج ۳، ص ۹۹.

۳۴۰) مسند احمد، ج ۴، ص ۱۷۳؛ الترغیب و الترهیب، ج ۳، ص ۱۴۴.

۳۴۱) منهاج السنة، ج ۴، ص ۲۴۴.

۳۴۲) همان، ص ۲۴۸ و ۲۴۹.

۳۴۳) الآحاد و المثانی، ج ۵، ص ۳۶۳.

۳۴۴) المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۶۷.

۳۴۵) المعجم الکبیر، ج ۱، ص ۱۰۸ و ج ۲۲، ص ۴۰۱.

۳۴۶) الذریة الطاهرة، ج ۱، ص ۱۲۰.

۳۴۷) تاریخ دمشق، ج ۳، ص ۱۵۶.

۳۴۸) ذخائر العقبی، ج ۱، ص ۳۹.

۳۴۹) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۲۰۳.

۳۵۰) الکامل، ج ۲، ص ۳۵۱.

۳۵۱) تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۱۶۶، رقم ۱۳۲۱.

۳۵۲) سؤالات البرقانی، ج ۱، ص ۲۲.

۳۵۳) لسان المیزان، ج ۴، ص ۲۳۵.

۳۵۴) صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۳۶۱.

۳۵۵) سوره احزاب، آیه ۵۷.

۳۵۶) منهاج السنة، ج ۴، ص ۲۴۷ و ۲۴۸.

۳۵۷) صحیح بخاری، باب مناقب فاطمةعليها‌السلام .

۳۵۸) صحیح بخاری، ج ۵، ص ۱۷۷.

۳۵۹) صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۳۸۰، ح ۱۷۵۹.

۳۶۰) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۱۵.

۳۶۱) شرح ابن ابی الحدید، ج ۶، ص ۵۰.

۳۶۲) اهل البیتعليهم‌السلام ، توفیق ابو علم، ص ۱۸۴.

۳۶۳) منهاج السنة، ج ۴، ص ۴۱.

۳۶۴) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۳۲۷؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۷۰.

۳۶۵) البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۳۵.

۳۶۶) کنز العمال، ج ۱۳، ص ۶۵۲، رقم ۳۷۶۵۳.

۳۶۷) صحیح مسلم، ج ۷، ص ۱۲۹؛ صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۱.

۳۶۸) صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۱.

۳۶۹) صحیح بخاری، ج ۴، ص ۵۷.

۳۷۰) فرائد السمطین، ج ۲، ص ۶۸.

۳۷۱) کنز العمال، ج ۷، ص ۱۰۷؛ ذخائر العقبی، ص ۱۲۳.

۳۷۲) ترجمه امام الحسنعليه‌السلام از تاریخ دمشق، ص ۵.

۳۷۳) صحیح بخاری، ج ۵، ص ۳۳؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۸.

۳۷۴) همان، کتاب اللباس؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۲۳۱؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۹.

۳۷۵) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۷۴؛ حلیة الاولیاء، ج ۲، ص ۳۵.

۳۷۶) مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۲؛ فیض القدیر، ج ۳، ص ۴۱۵.

۳۷۷) سنن بیهقی، ج ۴، ص ۳۳۱؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۳۷.

۳۷۸) البدایة والنهایة، ج ۸، ص ۳۸؛ تاریخ الخلفاء، ص ۱۹۱؛ تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۸۹؛ الصواعق المحرقة، ص ۱۳۸.

۳۷۹) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۹.

۳۸۰) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۸.

۳۸۱) همان.

۳۸۲) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۷۷.

۳۸۳) مسند احمد، ج ۹، ص ۲۳۲، رقم حدیث ۹۴۷۸.

۳۸۴) صواعق المحرقة، ص ۸۲.

۳۸۵) سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۲۵۳.

۳۸۶) الاستیعاب در حاشیه الاصابة، ج ۱، ص ۳۶۹.

۳۸۷) الفصول المهمّة، ص ۱۵۵.

۳۸۸) سوره احزاب، آیه ۴۵.

۳۸۹) سوره هود، آیه ۱۰۳.

۳۹۰) نور الابصار، ص ۱۴۰.

۳۹۱) علّموا أولادکم محبّة آل بیت النّبیصلى‌الله‌عليه‌وآله ، ص ۱۲۴.

۳۹۲) الفصول المهمة، ص ۱۵۷.

۳۹۳) ترجمه امام حسنعليه‌السلام از تاریخ دمشق، ص ۱۴۳.

۳۹۴) همان، ص ۱۴۸؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۳۸.

۳۹۵) ترجمه امام حسنعليه‌السلام ، ابن عساکر، ص ۱۴۱ و ۱۴۲.

۳۹۶) البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۳۷ و ۳۸.

۳۹۷) وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج ۲، ص ۶۸.

۳۹۸) عقدالفرید، ج ۲، ص ۲۲۰.

۳۹۹) الفصول المهمة، ص ۱۸۳.

۴۰۰) ربیع الابرار، ص ۲۱۰.

۴۰۱) صفة الصفوة، ج ۱، ص ۳۲۱؛ اسد الغابه، ج ۳، ص ۲۰، چاپ مصر.

۴۰۲) الإستیعاب، ج ۱، ص ۳۹۳.

۴۰۳) تاریخ طبری، ج ۵، ص ۴۲۱.

۴۰۴)]. نظم درر المسطین، زرندی، ص ۲۰۹،

۴۰۵) وسیلة المآل، حضرمی، ص ۱۸۳.

۴۰۶) صحیح بخاری، ج ۵، ص ۳۳، کتاب فضائل الصحابه، باب مناقب الحسن و الحسین.

۴۰۷) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۶.

۴۰۸) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۶۷.

۴۰۹) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۳۲۳، رقم ۳۸۶۱.

۴۱۰) المعجم الکبیر، ج ۲۲، ص ۲۷۴؛ کنزالعمال، ج ۱۳، ص ۶۶۲؛ تاریخ دمشق، ج ۱۴، ص ۱۵۰.

۴۱۱) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۲۰۱.

۴۱۲) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۷۷.

۴۱۳) ذخائر العقبی، ص ۱۲۶.

۴۱۴) کنز العمال، ج ۷، ص ۱۱۰؛ اسدالغابة، ج ۲، ص ۲۱.

۴۱۵) اسدالغابة، ج ۳، ص ۵.

۴۱۶) نظم درر السمطین، زرندی، ص ۲۰۸؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۲۵.

۴۱۷) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۸۷.

۴۱۸) الاصابة، ج ۱، ص ۳۳۳.

۴۱۹) همان.

۴۲۰) کامل سلیمان، حسن بن علیعليهما‌السلام ، ص ۱۷۳.

۴۲۱) کامل سلیمان، حسن بن علیعليهما‌السلام ، ص ۱۴۷.

۴۲۲) الاصابة، ج ۱، ص ۳۳۵.

۴۲۳) تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۹۹.

۴۲۴) نظم دررالسمطین، ص ۲۰۸.

۴۲۵) مرآة الجنان، ج ۱، ص ۱۳۱.

۴۲۶) تاریخ ابن عساکر، ج ۴، ص ۳۳۹.

۴۲۷) ابوالشهداء، ص ۱۹۵.

۴۲۸) علّموا أولادکم محبّة آل بیت النبی، ص ۱۳۳.

۴۲۹) اعلام النساء، ج ۱، ص ۲۸.

۴۳۰) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۶۸ و ۱۶۹.

۴۳۱) تاریخ بغداد، ج ۱، ص ۱۴۰؛ المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۶۷.

۴۳۲) کنز العمال، ج ۱۶، ص ۲۸۱.

۴۳۳) ترجمه امام حسینعليه‌السلام از تاریخ دمشق، ص ۴۵.

۴۳۴) کفایة الطالب، ص ۳۴۱.

۴۳۵) همان، به نقل از طبرانی.

۴۳۶) المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۶۷.

۴۳۷) المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۶۷.

۴۳۸) همان.

۴۳۹) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۶۶۰.

۴۴۰) تحفة الاحوذی بشرح صحیح الترمذی، ج ۱۰، ص ۲۷۲.

۴۴۱) سلسلة الاحادیث الصحیحة، ج ۲، ص ۴۲۳ - ۴۲۶.

۴۴۲) همان، ص ۴۲۴.

۴۴۳) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۲۰۱.

۴۴۴) الصحیح المسند من فضائل الصحابة، ص ۲۵۷.

۴۴۵) تهذیب خصائص الامام علیعليه‌السلام ، ص ۹۹، ح ۱۲۴.

۴۴۶) خصائص امیرالمؤمنینعليه‌السلام ، تحقیق آل زهوی، ص ۱۰۷، ح ۱۴۰.

۴۴۷) مسند احمد با تحقیق حمزه احمد الزین، ج ۱، ص ۱۰۱ و ۱۹۵ و ۲۰۴ و ۲۵۹.

۴۴۸) صحیح ابن حبان، ج ۱۵، ص ۴۱۳؛ مؤسسة الرسالة.

۴۴۹) تحفة الاحوذی، ج ۱۰، ص ۱۸۶؛ فیض القدیر، ج ۳، ص ۵۵۰؛ الانساب، ج ۳، ص ۴۷۷.

۴۵۰) تحفة الاحوذی، ج ۱۰، ص ۱۴۹ و ۱۵۰.

۴۵۱) الضعفاء الکبیر، ص ۱۶۶.

۴۵۲) دیوان الضعفاء و المتروکین، ص ۳۳۲.

۴۵۳) تاریخ ابن عساکر، ترجمه امام علیعليه‌السلام ، ج ۲، ص ۶۵.

۴۵۴) طبقات المدلسین، ص ۲۷.

۴۵۵) ر. ک: میزان الاعتدال، تهذیب التهذیب و لسان المیزان ترجمه محمّد بن کثیر.

۴۵۶) نصب الرایه، ج ۳، ص ۱۵۵؛ تحقیق الغایة، ص ۳۰۹؛ طبقات المدلسین، ابن حجر، ص ۱۶.

۴۵۷) الکفایة، خطیب بغدادی، ص ۳۵۵، به نقل از شعبة بن الحجاج.

۴۵۸) تهذیب التهذیب، ج ۳، ص ۲۰۵.

۴۵۹) سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۳۶ - ۳۸.

۴۶۰) طبقات المدلّسین، ص ۲۰.

۴۶۱) سلسلة الاحادیث الضعیفه، البانی، ج ۳، ص ۶۶.

۴۶۲) سلسلة الاحادیث الضعیفه، البانی، ج ۳، ص ۶۶.

۴۶۳) کتاب المجروحین، ج ۱، ص ۲۲۴.

۴۶۴) وکیع، اخبار القضاة، ج ۲، ص ۴۲۱ - ۴۲۶.

۴۶۵) همان، ص ۴۲۷.

۴۶۶) شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۷، ص ۶۶.

۴۶۷) صحیح مسلم با شرح نووی، ج ۱، ص ۹۷.

۴۶۸) کتاب المجروحین، ج ۱، ص ۲۱۶.

۴۶۹) تقریب التهذیب، ج ۱، ص ۱۴۱.

۴۷۰) تحقیق الغایة بترتیب الرواة المترجم لهم فی نصب الرایة، ص ۱۲۰.

۴۷۱) تذکرة الموضوعات، ص ۲۴۸.

۴۷۲) تهذیب التهذیب، ج ۶، ص ۳۶۹.

۴۷۳) موارد الضمآن الی زوائد ابن حبّان، ص ۵۳۸.

۴۷۴) میزان الاعتدال، ج ۱، ص ۶۶۹؛ لسان المیزان، ج ۲، ص ۴۱۱؛ المغنی، ذهبی، ص ۲۱۵.

۴۷۵) مسند احمد، ج ۱، ص ۸۰.

۴۷۶) المغنی، ص ۳۵۵؛ دیوان الضعفاء، ص ۱۷۵.

۴۷۷) میزان الاعتدال، ج ۱، ص ۴۹۲.

۴۷۸) قانون الموضوعات، ص ۲۴۹.

۴۷۹) تاریخ بغداد، ج ۵، ص ۳۰۷.

۴۸۰) کتاب المجروحین، ج ۳، ص ۱۲۴.

۴۸۱) میزان الاعتدال، ج ۴، ص ۴۰۰.

۴۸۲) دیوان الضعفاء و المتروکین، ص ۳۳۹.

۴۸۳) المغنی، ص ۱۹۶.

۴۸۴) تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۴۱.

۴۸۵) تاریخ بغداد، ج ۱۰، ص ۱۹۲.

۴۸۶) میزان الاعتدال، ج ۳، ص ۱۶.

۴۸۷) همان.

۴۸۸) تهذیب التهذیب، ج ۱۱، ص ۴۳۴.

۴۸۹) تهذیب التهذیب، ج ۵، ص ۸؛ کتاب المجروحین، ج ۲، ص ۸؛ الاحکام، ابن حزم، ج ۷، ص ۱۰۱؛ المحلّی، ج ۱۱، ص ۲۷۶؛ میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۳۴۰؛ تاریخ بخاری (الکبیر) ، ج ۴، ص ۳۵۰.

۴۹۰) موضح اوهام الجمع و التفریق، ج ۲، ص ۱۷۸، چاپ حیدرآباد.

۴۹۱) ر. ک: المجروحین، ابن حبان؛ میزان الاعتدال، ذهبی.

۴۹۲) لسان المیزان، ج ۳، ص ۴۲۷.

۴۹۳) همان.

۴۹۴) میزان الاعتدال، ج ۲، ص ۱۹۶.

۴۹۵) میزان الاعتدال، ج ۴، ص ۳۷۱.

۴۹۶) کتاب المجروحین، ج ۳، ص ۱۱۱.

۴۹۷) تهذیب التهذیب، ترجمه اصبغ بن فرج.

۴۹۸) کتاب المجروحین، ج ۲، ص ۱۰۴.

۴۹۹) دیوان الضعفاء و المتروکین، ص ۲۵۶.

۵۰۰) علل الحدیث، ج ۲، ص ۳۸۲، چاپ سلفیه مصر.

۵۰۱) المعجم الکبیر، ج ۲۲، ص ۸۵ و ۸۶.

۵۰۲) الزوائد، ج ۸، ص ۱.

۵۰۳) کتاب المجروحین، ج ۳، ص ۴۸.

۵۰۴) میزان الاعتدال، ج ۴، ص ۲۷۹؛ الموضوعات، ابن جوزی، ج ۱، ص ۴۱.

۵۰۵) تهذیب التهذیب، ج ۱۰، ص ۴۸۸.

۵۰۶) سنن ترمذی، ج ۴، ص ۶۸۳؛ سنن دارمی، ج ۲، ص ۳۳۵؛ مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۳۹۸.

۵۰۷) التاج الجامع للأصول، ج ۵، ص ۳۷۵.

۵۰۸) لسان المیزان، ج ۶، ص ۳۱۹ و ۳۲۰.

۵۰۹) الدرر الکامنة، ج ۱، ص ۱۵۳.

۵۱۰) الدرر الکامنة، ج ۱، ص ۱۵۵.

۵۱۱) الفتاوی الحدیثیة، ص ۱۱۴.

۵۱۲) الحاوی فی سیرة الطحاوی، ص ۲۶.

۵۱۳) الرسائل الغماریة، ص ۱۲۰ و ۱۲۱.

۵۱۴) التنبیه و الرّد، سقاف، ص ۷.

۵۱۵) التوفیق الربّانی فی الردّ علی ابن تیمیه، ص ۸۵.

۵۱۶) المقالات السنیة، ص ۲۰۰.

۵۱۷) نحو انقاذ التاریخ الاسلامی، ص ۳۵.

۵۱۸) منهاج السنة، ج ۴، ص ۱۰۴.

۵۱۹) سلسلة الاحادیث الصحیحة، رقم حدیث ۲۲۲۳.

۵۲۰) مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۷۴، ح ۱۴۷۳۷.

۵۲۱) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۳۸، ح ۴۶۴۰.

۵۲۲) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۴۵، ح ۴۶۵۷؛ مسند ابی یعلی، ج ۲، ص ۲۵۹، ح ۱۵۹۹.

۵۲۳) سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۳، ح ۱۱۶؛ مسنداحمد، ج ۶، ص ۴۰۱، ح ۱۸۵۰۶؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۱۸، ح ۴۵۷۶.

۵۲۴) کنز العمال، ج ۱۱، ص ۶۰۱، ح ۳۲۸۹۹.

۵۲۵) تاریخ دمشق، ج ۴۲، ص ۳۰۱، ح ۸۸۳۲؛ طبقات الحنابله، ج ۱، ص ۳۲۰.

۵۲۶) مناقب خوارزمی، ص ۳۲۳، ح ۳۳۰.

۵۲۷) تاریخ دمشق، ج ۴۲، ص ۲۸۸، ح ۸۸۸.

۵۲۸) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۲۰، ح ۱۳۱، کتاب الایمان؛ سنن ترمذی، ج ۵، ص ۶۰۱، ح ۳۷۳۶؛ مسند احمد، ج ۱، ص ۱۳۵، ح ۶۴۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۲، ح ۱۱۴.

۵۲۹) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۵۴۹، ح ۳۷۱۷؛ المصنّف، ابن ابی شیبة، ج ۱۲، ص ۷۷، ح ۱۲۱۶۳.

۵۳۰) الریاض النضرة، ج ۳، ص ۱۶۷؛ کنز العمال، ج ۱۳، ص ۱۰۶، ح ۳۶۳۴۶.

۵۳۱) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۵۹۳، ح ۳۷۱۷.

۵۳۲) تاریخ دمشق، ج ۴۲، ص ۲۸۵، ح ۸۸۱۷.

۵۳۳) منهاج السنة، ج ۸، ص ۲۷۹.

۵۳۴) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۳۵۵، ح ۱۱۲؛ سنن ابی داود، ج ۱، ص ۸۸، ح ۳۲۲.

۵۳۵) مسند احمد، ج ۱، ص ۳۱۷، ح ۱۶۸۰؛ سنن بیهقی، ج ۲، ص ۳۳۲.

۵۳۶) سوره نساء، آیه ۲۰.

۵۳۷) سیرة عمر، ص ۱۳۷؛ درّ المنثور، ج ۲، ص ۴۶۶؛ السنن الکبری، بیهقی، ج ۵، ص ۲۳۳.

۵۳۸) الطبقات الکبری، ج ۳، ص ۳۲۷؛ مستدرک حاکم، ج ۲، ص ۵۵۹، ح ۳۸۹۷؛ فتح الباری، ج ۱۳، ص ۲۷۰.

۵۳۹) مستدرک حاکم، ج ۱، ص ۶۲۸، ح ۱۶۸۲؛ عمدة القاری، ج ۹، ص ۲۴۰.

۵۴۰) سنن بیهقی، ج ۲، ص ۳۴۷و۳۸۱؛ المصنّف، عبدالرزاق، ج ۲، ص ۱۲۲، ح ۲۷۴۸.

۵۴۱) مختصر تاریخ دمشق، ج ۱۷، ص ۳۸۹.

۵۴۲) صحیح مسلم، ج ۴، ص ۳۶۱، ح ۳۶، کتاب الآداب؛ صحیح بخاری، ج ۲، ص ۷۲۷، ح ۱۹۵۶.

۵۴۳) مسند احمد، ج ۱، ص ۳۹۳، ۵۵۱، ح ۲۱۲۸و۳۰۹۳؛ مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۲۱۰، ح ۴۸۶۹.

۵۴۴) المصنّف، ابن ابی شیبة، ج ۹، ص ۴۸۶ و ۴۸۷، ح ۸۲۰۶ و ۸۲۱۱.

۵۴۵) کنز العمال، ج ۹، ص ۶۶۸، ح ۲۷۹۰۵.

۵۴۶) المصنّف، ابن ابی شیبة، ج ۳، ص ۱۰۲؛ مجمع الزوائد، ج ۳، ص ۱۹۱.

۵۴۷) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۶۹۶، ح ۱۸۷۰؛ صحیح مسلم، ج ۲، ص ۵۱۳، ح ۱۷۹.

۵۴۸) سوره بقره، آیه ۲۳۳.

۵۴۹) سوره احقاف، آیه ۱۵.

۵۵۰) سوره لقمان، آیه ۱۴.

۵۵۱) المصنّف، عبدالرزاق، ج ۷، ص ۳۵۰، ح ۱۳۴۴۴؛ السنن الکبری، ج ۷، ص ۴۴۲.

۵۵۲) سنن ابی داود، ج ۴، ص ۱۴۰، ح ۴۳۹۹و۴۴۰۱؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۶۵۹، ح ۲۰۴۲؛ مستدرک حاکم، ج ۲، ص ۶۸، ح ۲۳۵۱؛ فتح الباری، ج ۱۲، ص ۱۲۱.

۵۵۳) الریاض النضرة، ج ۳، ص ۱۴۳؛ ذخائر العقبی، ص ۸۰.

۵۵۴) منهاج السنة، ج ۴، ص ۳۶۵.

۵۵۵) همان، ج ۶، ص ۵۵.

۵۵۶) شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، ج ۲، ص ۶۵۴ - ۶۶۴.

۵۵۷) رأس الحسین، ص ۲۰۷.

۵۵۸) مقتل الحسینعليه‌السلام ، خوارزمی، ج ۲، ص ۵۹.

۵۵۹) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۲۲.

۵۶۰) البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۱۹۷؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۳۰۹.

۵۶۱) الخطط، مقریزی، ج ۲، ص ۲۸۹؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۳۱۹.

۵۶۲) البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۲۲.

۵۶۳) تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۷.

۵۶۴) مرآة الزمان، ج ۸، ص ۴۹۶؛ صواعق المحرقة، ج ۲، ص ۶۳۴.

۵۶۵) شذرات الذهب، ج ۱، ص ۶۹.

۵۶۶) مقدمه ابن خلدون، ص ۱۸۱.

۵۶۷) مروج الذهب، ج ۳، ص ۷۷.

۵۶۸) تذکرة الخواص، ص ۲۶۰.

۵۶۹) کتاب الفتوح ج ۵ ص ۲۵۲

۵۷۰) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۳۰۰؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۸۸؛ تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۸؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۵۴؛ کتاب الفتوح، ج ۵، ص ۲۵۲.

۵۷۱) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۸۸.

۵۷۲) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۵۲؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۰۹.

۵۷۳) رأس الحسینعليه‌السلام ، ص ۲۰۷؛ الوصیة الکبری، ص ۲۰۶.

۵۷۴) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۱؛ الفتوح، ج ۵، ص ۱۰ و ۱۱.

۵۷۵) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۳۰۰؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۸۸؛ تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۸؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۵۴؛ کتاب الفتوح، ج ۵، ص ۲۵۲.

۵۷۶) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۵۶؛ کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۹۸.

۵۷۷) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۹۸.

۵۷۸) تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۸.

۵۷۹) تذکرة الخواص، ص ۲۳۵.

۵۸۰) منهاج السنة، ج ۲، ص ۲۲۶.

۵۸۱) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۳۰۱؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۵۲؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۰۹.

۵۸۲) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۹۸؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۲۵۴.

۵۸۳) سؤال فی یزید و معاویه، ص ۱۶.

۵۸۴) الفتوح، ابن اعثم، مجلّد ۳، جزء ۵، ص ۱۸.

۵۸۵) تاریخ دمشق، ج ۱۴، ص ۲۰۸.

۵۸۶) الفتوح، ابن اعثم، مجلّد ۳، ج ۵، ص ۸۹.

۵۸۷) تاریخ الخلفاء، ص ۱۹۳.

۵۸۸) الفتوح، ابن اعثم، مجلّد ۳، ج ۵، ص ۱۳۵.

۵۸۹) همان، ص ۱۳۶.

۵۹۰) تذکرة الخواص، ص ۲۹۰؛ مروج الذهب، ج ۳، ص ۶۷.

۵۹۱) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۴۲؛ مختصر تاریخ دمشق، ج ۲۸، ص ۱۹.

۵۹۲) الفتوح، ابن اعثم، ج ۵، ص ۱۵۰؛ مقتل الحسین، خوارزمی، ج ۱، ص ۱۴۰.

۵۹۳) منهاج السنة، ج ۴، ص ۵۷۵ و ۵۷۶.

۵۹۴) لسان العرب، ماده حرر.

۵۹۵) عیون الاخبار، ابن قتیبه، ج ۱، ص ۲۳۸.

۵۹۶) تجارب الأمم، ج ۲، ص ۷۹.

۵۹۷) طبقات الکبری، ج ۵، ص ۱۰۶؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۶۸.

۵۹۸) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۶۸؛ عقدالفرید، ج ۵، ص ۱۳۵.

۵۹۹) الفتوح، ج ۳، ص ۱۷۹.

۶۰۰) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۶۸؛ البدایة و النهایة، ج ۶، ص ۲۳۳.

۶۰۱) همان.

۶۰۲) تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۹.

۶۰۳) تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۳۷.

۶۰۴) مقتل ابی مخنف، ص ۲۰۰.

۶۰۵) نهایة الارب، ج ۶، ص ۲۱۶.

۶۰۶) همان.

۶۰۷) المعارف، ص ۳۴۵.

۶۰۸) تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۵۰؛ الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۰۶.

۶۰۹) وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۲۷.

۶۱۰) طبقات ابن سعد، ج ۵، ص ۴۷.

۶۱۱) همان؛ کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱۱؛ تاریخ ابن خلدون، ج ۲، ص ۳۷.

۶۱۲) کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱۴؛ وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۲۷.

۶۱۳) الامامة و السیاسة، ج ۲، ص ۹؛ المحاسن و المساوی، ج ۱، ص ۴۶.

۶۱۴) الفتوح، ج ۳، ص ۱۷۹؛ طبقات ابن سعد، ج ۵، ص ۱۷۶؛ کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱.

۶۱۵) الفتوح، ج ۳، ص ۱۸۰.

۶۱۶) کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱۲؛ وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۲۸.

۶۱۷) تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۷۱؛ اخبار الطوال، ص ۳۱۰.

۶۱۸) کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۵۶.

۶۱۹) تاریخ العرب، ج ۱، ص ۲۴۸.

۶۲۰) اخبار الطوال، ص ۳۱۰؛ کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱۲؛ الفتوح، ج ۳، ص ۱۸۰.

۶۲۱) الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۱۱.

۶۲۲) طبقات ابن سعد، ج ۵، ص ۴۷.

۶۲۳) طبقات ابن سعد، ج ۵، ص ۴۸؛ الاعلام، ج ۴، ص ۲۳۴.

۶۲۴) الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۱۱؛ اخبار الطوال، ص ۳۱۰؛ وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۲۹.

۶۲۵) وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۳۰.

۶۲۶) الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۲۰ و ۲۲۱.

۶۲۷) همان، ج ۲، ص ۱۰.

۶۲۸) الفتوح، ج ۳، ص ۱۸۱؛ کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۷.

۶۲۹) الامامة و السیاسة، ج ۲، ص ۱۰؛ الفتوح، ج ۳، ص ۱۸۱؛ البدء و التاریخ، ج ۶، ص ۱۴؛ وفیات الاعیان، ج ۶، ص ۲۷۶؛ تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۹.

۶۳۰) کامل ابن اثیر، ج ۴، ص ۱۱۳.

۶۳۱) الامامة و الاسیاسة، ج ۱، ص ۲۱۵.

۶۳۲) اخبار الطوال، ص ۳۱۴.

۶۳۳) الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۲۰.

۶۳۴) همان، ج ۱، ص ۲۱۶؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۴۲.

۶۳۵) تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۹؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۴، ص ۳۷و۳۸.

۶۳۶) الامامة و السیاسة، ج ۱، ص ۲۱۸.

۶۳۷) تذکرة الخواص، ص ۲۵۹و۲۶۰؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۴۲؛ تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۳۱۶.

۶۳۸) الفتوح، ج ۲، ص ۱۸۲.

۶۳۹) نهایة الارب، ج ۶، ص ۲۲۷.

۶۴۰) همان.

۶۴۱) المعارف، ص ۱۸۷.

۶۴۲) وفاء الوفاء، ج ۱، ص ۱۳۳.

۶۴۳) نهایة الارب، ج ۶، ص ۲۲۷.

۶۴۴) حلیة الاولیاء، ج ۱، ص ۳۶۹.

۶۴۵) نسب قریش، ص ۳۸۴.

۶۴۶) منهاج السنة، ج ۴، ص ۵۷۷.

۶۴۷) کامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۳۱۶؛ البدایة و النهایة، ج ۸، ص ۲۴۶؛ تاریخ طبری، ج ۴، ص ۳۸۱ و ۳۸۲.

۶۴۸) الامامة و السیاسة، ج ۲، ص ۱۲؛ شذرات الذهب، ابن عماد حنبلی، ج ۱، ص ۲۸۷.

۶۴۹) تاریخ الخلفاء، ص ۲۰۹؛ اخبار مکه، ازرقی، ج ۱، ص ۲۰۲.

۶۵۰) تفسیر روح المعانی، ج ۲۶، ص ۷۳.

۶۵۱) مقدمه ابن خلدون، ص ۲۵۴.

۶۵۲) شرح عقائد نسفیه، ص ۱۸۱.

۶۵۳) رسائل جاحظ، ص ۲۹۸.

۶۵۴) الفتنة الکبری، ج ۲، ص ۲۶۵.

۶۵۵) الوصیة الکبری، ابن تیمیه، ص ۵.

۶۵۶) منهاج السنة، ج ۴، ص ۳۷ و ۳۸.

۶۵۷) منهاج السنة، ج ۷، ص ۳۶.

۶۵۸) همان، ج ۷، ص ۲۶۰.

۶۵۹) منهاج السنة، ج ۷، ص ۵۷ - ۵۹.

۶۶۰) منهاج السنة، ج ۴، ص ۳۹۳.

۶۶۱) تاریخ ابن عساکر، ج ۷، ص ۳۳۹؛ کفایة الطالب، ص ۱۷۳، باب ۳۸.

۶۶۲) مسند ابی یعلی، ج ۳، ص ۱۹۴، ح ۱۶۲۳؛ مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۲۳۸.

۶۶۳) تاریخ ابن عساکر، ج ۱۲، ص ۳۷۰؛ کنز العمال، ج ۱۱، ص ۶۱۳، ح ۳۲۹۷۰.

۶۶۴) تاریخ بغداد، ج ۸، ص ۳۴۰، رقم ۴۴۴۷؛ تاریخ ابن کثیر، ج ۷، ص ۳۳۸.

۶۶۵) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۵۰، ح ۴۶۷۴؛ الخصائص الکبری، سیوطی، ج ۲، ص ۲۳۵.

۶۶۶) المعجم الکبیر، ج ۱۰، ص ۹۱، ح ۱۰۰۵۴؛ مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۱۳۸.

۶۶۷) مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۲۳۸؛ مسند ابی یعلی، ج ۱، ص ۳۹۷، ح ۵۱۹.

۶۶۸) مناقب خوارزمی، ص ۱۷۵، ح ۲۱۲.

۶۶۹) تاریخ ابن کثیر، ج ۷، ص ۳۳۸؛ کنز العمال، ج ۱۱، ص ۲۹۲، ح ۳۱۵۵۳.

۶۷۰) تاریخ مدینة دمشق، ج ۱۲، ص ۳۶۷؛ البدایة و النهایة، ج ۷، ص ۳۳۷.

۶۷۱) تاریخ ابن کثیر، ج ۷، ص ۳۳۹؛ کنز العمال، ج ۱۳، ص ۱۱۰، ح ۳۶۳۶۱؛ الریاض النضرة، ج ۳، ص ۱۹۸.

۶۷۲) مسند احمد، ج ۷، ص ۵۳۷، ح ۲۶۶۵۷؛ مجمع الزوائد، ج ۷، ص ۲۲۴؛ المعجم الصغیر، ج ۱، ص ۳۳۲، ح ۹۹۵؛ کنز العمال، ج ۱۱، ص ۱۹۶، ح ۳۱۲۰۵.

۶۷۳) شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۳، ص ۱۸۳، شرح خطبه ۲۸۳.

۶۷۴) منهاج السنة، ج ۷، ص ۱۵۳.

۶۷۵) منهاج السنة، ج ۵، ص ۴۷.

۶۷۶) مسند احمد، ج ۱، ص ۱۳۰؛ خصائص نسائی، ص ۳۹؛ طبقات ابن سعد، ج ۳، ص ۲۱.

۶۷۷) مشکل الآثار، ج ۱، ص ۳۵۱.

۶۷۸) منهاج السنة، ج ۸، ص ۲۳۸ - ۲۴۲.

۶۷۹) همان، ج ۴، ص ۱۳۰.

۶۸۰) همان، ج ۳، ص ۴۰۴.

۶۸۱) المستدرک علی الصحیحین، ج ۴، ص ۴۸۰.

۶۸۲) تاریخ بغداد، ج ۶، ص ۲۷۱ و ج ۸، ص ۲۸۰.

۶۸۳) تفسیر فخر رازی، ذیل آیه.

۶۸۴) تفسیر خازن، ذیل آیه.

۶۸۵) درّ المنثور، ذیل آیه.

۶۸۶) تاریخ ابی الفداء، ج ۳، ص ۱۱۵.

۶۸۷) مسند احمد، ج ۲، ص ۳۸۵؛ مستدرک حاکم، ج ۴، ص ۴۸۰.

۶۸۸) ر. ک: تاریخ نجد، آلوسی؛ الصواعق الالهیة، سلیمان بن عبدالوهاب؛ فتنه الوهابیة.

۶۸۹) جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص ۳۴۱.

۶۹۰) تاریخ المملکة العربیة السعودیة، ج ۱، ص ۵۱.

۶۹۱) المخطّطات الاستعماریة لمکافحة الاسلام، ص ۷۸.

۶۹۲) همان، ص ۱۰۵.

۶۹۳) تاریخ المملکة السعودیة، ج ۳، ص ۷۳.

۶۹۴) عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج ۱، ص ۱۲۱، حوادث سال ۱۲۱۶ ه. ق.

۶۹۵) تاریخچه نقد و بررسی وهابیها، ص ۱۶۲.

۶۹۶) مسیر طالبی، ص ۴۰۸.

۶۹۷) ماضی النجف و حاضرها، ج ۱، ص ۳۲۵.

۶۹۸) تاریخ المملکة السعودیة، ج ۱، ص ۹۲.

۶۹۹) الفجر الصادق، ص ۲۲.

۷۰۰) سیف الجبر المسلول علی الأعداء، شاه فضل رسول قادری، ص ۲.

۷۰۱) تاریخ وهابیان، ص ۳۳.

۷۰۲) همان، ص ۷۴.

۷۰۳) تاریخ وهابیان، ص ۱۰۷.

۷۰۴) سوره بقره، آیه ۲۴۸.

۷۰۵) درّ المنثور، ج ۶، ص ۲۰۳.

۷۰۶) مروج الذهب، ج ۲، ص ۲۸۸.

۷۰۷) رحلة ابن جبیر، ص ۱۷۳، جهت اطلاع بیشتر رجوع شود به کتاب «وهابیت، مبانی فکری و کارنامه عملی» ص ۱۴۹ - ۱۷۹، تألیف دانشمند فرزانه و فقیه توانا حضرت آیت اللَّه سبحانی.

۷۰۸) کشف الارتیاب، ص ۲۷، به نقل از تاریخ الجبرتی.

۷۰۹) ر. ک: نصیحتی لإخواننا النجدیین.

۷۱۰) ر. ک: تاریخ آل سعود، ج ۱، ص ۱۵۸؛ کشف الارتیاب، ج ۵۵، ص ۱۸۷ و ۳۲۴؛ اعیان الشیعة، ج ۲، ص ۷۲؛ الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج ۱، ص ۸۱؛ آل سعود من أین إلی أین، ص ۴۷.

۷۱۱) ر. ک: الرسائل العلمیة، محمّد بن عبدالوهاب، ص ۷۹؛ تطهیر الاعتقاد، صنعانی، ص ۱۷؛ فتح المجید، ص ۴۰ و ۴۱؛ کشف الشبهات.

۷۱۲) صحیح بخاری، کتاب التوحید، باب ۵۷، ح ۷۱۲۳.

۷۱۳) ارشاد الساری، ج ۱۵، ص ۶۲۶.

۷۱۴) مجموع فتاوا، ابن تیمیه، ج ۱۳، ص ۳۲.

۷۱۵) السلفیة بین اهل السنة و الامامیة، ص ۶۸۰.

۷۱۶) ردود علی شبهات السلفیة، شیخ دیرثوی، ص ۲۴۹.

۷۱۷) جامع البیان، ذیل آیه شریفه.

۷۱۸) مجلّه میقات، شماره ۴۳، ص ۱۹۸، به نقل از روزنامه عکاظ، مورّخ ۱۱/۹/۸۱.

۷۱۹) جریده الرأی العام الکویتیة، به تاریخ ۳۰/۶/۲۰۰۱. نامه مذکور در سایت های مختلف اینترنت قرار گرفته است.

۷۲۰) و جاء دور المجوس، ص ۳۵۷.

۷۲۱) همان، ص ۳۷۴.

۷۲۲) اصول مذهب الشیعة الإمامیة، ج ۳، ص ۱۳۹۲.

۷۲۳) المنهج الجدید و الصحیح فی الحوار مع الوهّابیین، ص ۱۷۸.

۷۲۴) المنهج الجدید و الصحیح فی الحوار مع الوهّابیین، ص ۱۷۸.

۷۲۵) مقدّمه کتاب الشیعة الإمامیة فی میزان الإسلام، ص ۵.

۷۲۶) مقدّمة کتاب من سبَّ الصحابة و معاویة فاُمّه هاویة، ص ۴.

۷۲۷) مقدمة اُصول مذهب الشیعة الإمامیة الاثنی عشریة، ج ۱، ص ۹.

۷۲۸) انتصار الحق، ص ۱۱و۱۴.

۷۲۹) برگزیده اخبار، شماره ۱۶، مورخ ۷/۹/۸۰، ص ۱۳.

۷۳۰) فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الإفتاء، ج ۱۸، ص ۲۹۸.

۷۳۱) فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، ج ۱۸، ص ۳۱۵.

۷۳۲) شرح صحیح مسلم، نووی، ج ۱، ص ۱۶۰.

۷۳۳) همان، ج ۹، ص ۱۸۲ و ۱۸۳.

۷۳۴) ارشاد الساری، ج ۱۰، ص ۲۵۰.

۷۳۵) تأویلات اهل السنة، ج ۳، ص ۵۱.

۷۳۶) درّ المنثور، ج ۳، ص ۹۱.

۷۳۷) الفتاوی، ج ۵، ص ۱۹۲.

۷۳۸) رحلة ابن بطوطه، ج ۱، ص ۵۷ و ۵۸.

۷۳۹) فتاوی بن باز، ج ۴، ص ۱۳۱.

۷۴۰) همان، ج ۲، ص ۱۰۵ - ۱۰۷.

۷۴۱) فتاوی الالبانی، ص ۱۴۲.

۷۴۲) همان، ص ۵۲۳.

۷۴۳) همان، ص ۵۲۲ و ۵۲۳.

۷۴۴) شرح صحیح مسلم، نووی، ج ۳، جزء ۵، ص ۲۴.

۷۴۵) تفسیر المیزان، ج ۳، ص ۵۸، با تلخیص.

۷۴۶) فصل المقال، ص ۹۶ - ۹۸.

۷۴۷) فضل الاعتزال، ص ۱۶۳.

۷۴۸) توحید صدوق، ص ۶۹، باب ۲.

۷۴۹) توحید صدوق، ص ۱۲۵، باب ۹.

۷۵۰) کافی، ج ۱، ص ۱۰۴.

۷۵۱) سوره انفال، آیه ۲۲.

۷۵۲) سوره یونس، آیه ۱۰۰.

۷۵۳) اصول کافی، ج ۱، ص ۲۹، ح ۳۴.

۷۵۴) فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، ص ۱۳۹.

۷۵۵) المحیط بالتکلیف، ج ۴، ص ۱۷۴.

۷۵۶) حادی الارواح الی بلاد الأرواح، ص ۳۰۵.

۷۵۷) فتاوی الألبانی، ص ۱۴۲.

۷۵۸) فتاوی بن باز، رقم ۲۸۸۷.

۷۵۹) العقیدة الطحاویة با تعلیق و شرح البانی، ص ۲۷.

۷۶۰) کشف المراد، ص ۲۹۶ و ۲۹۷.

۷۶۱) سوره انعام، آیه ۱۰۳.

۷۶۲) شرح الاصول الخمسة، ص ۲۳۳.

۷۶۳) سوره طه، آیه ۱۰۹.

۷۶۴) سوره اعراف، آیه ۱۴۳.

۷۶۵) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۱۰.

۷۶۶) تفسیر نسائی، ج ۲، ص ۲۴۵؛ ارشاد الساری، ج ۵، ص ۲۷۶؛ المطالب العالیه، رازی، ج ۱، ص ۸۷.

۷۶۷) جامع البیان، ج ۹، ص ۳۸.

۷۶۸) ر. ک: سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۴۲۶.

۷۶۹) نهج البلاغه، خطبه ۱۸۵.

۷۷۰) بحارالأنوار، ج ۴، ص ۳۱.

۷۷۱) نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹.

۷۷۲) توحید صدوق، ص ۱۰۷.

۷۷۳) توحید صدوق، ص ۱۰۷، حدیث ۱۵.

۷۷۴) همان، حدیث ۱۷.

۷۷۵) توحید صدوق، باب ما جآء فی الرؤیه، ح ۵.

۷۷۶) کافی، ج ۱، ص ۹۵، باب فی ابطال الرؤیة.

۷۷۷) بحارالأنوار، ج ۴، ص ۳۱.

۷۷۸) المیزان، ج ۸، ص ۲۵۲ و ۲۵۳.

۷۷۹) الجواهر الحسان، ج ۳، ص ۲۵۳.

۷۸۰) الاعتصام، ج ۲، ص ۱۷۶.

۷۸۱) تاریخ الاسلام، ج ۲۰، ص ۱۵۳.

۷۸۲) سوره قیامت، آیات ۲۲ - ۲۵.

۷۸۳) المغنی، قاضی عبدالجبار معتزلی، ج ۴، ص ۲۱۲ و ۲۱۳.

۷۸۴) سوره کهف، آیه ۱۱۰.

۷۸۵) سوره توبه، آیه ۷۷.

۷۸۶) شرح الاصول الخمسة، قاضی عبدالجبار، ص ۲۶۵ و ۲۶۶.

۷۸۷) سوره مطففین، آیه ۱۵.

۷۸۸) تفسیر فخر رازی، ذیل آیه.

۷۸۹) صحیح بخاری، ج ۸، ص ۱۱۷؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۱۳، باب معرفة طریق الرؤیة.

۷۹۰) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۱۱۱، باب ۲۶و۳۵؛ صحیح مسلم، ج ۵، ص ۱۳۶.

۷۹۱) میزان الاعتدال، رقم ۶۹۰۸.

۷۹۲) الفتاوی، ج ۵، ص ۱۹۲.

۷۹۳) تاریخ المذاهب الاسلامیه، ج ۱، ص ۲۳۲ - ۲۳۵.

۷۹۴) تتمة المختصر، ج ۲، ص ۳۶۳.

۷۹۵) کتاب السنة، ص ۷۹.

۷۹۶) المطالب العالیه، ج ۲، ص ۲۵.

۷۹۷) کافی، ج ۱، ص ۱۰۴ - ۱۰۶.

۷۹۸) التوحید، ص ۹۷.

۷۹۹) کنز الفوائد، ج ۲، ص ۳۷.

۸۰۰) التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۴۲۹ و ۴۳۰.

۸۰۱) المبسوط، ج ۱، ص ۱۴.

۸۰۲) جواهر الفقه، ص ۲۴۵.

۸۰۳) فقه القرآن، ج ۱، ص ۹۷ و ج ۲، ص ۲۷۰.

۸۰۴) همان، ص ۱۲۳.

۸۰۵) مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۷۱.

۸۰۶) منتهی المطلب، ج ۱، ص ۱۶۱.

۸۰۷) الرسائل العشر، ص ۱۴۶.

۸۰۸) جامع المقاصد، ج ۱، ص ۱۶۴.

۸۰۹) بحارالأنوار، ج ۳، ص ۲۸۷.

۸۱۰) سوره حدید، آیه ۴.

۸۱۱) سوره مجادله، آیه ۷.

۸۱۲) سوره بقره، آیه ۱۱۵.

۸۱۳) سوره شوری، آیه ۱۱.

۸۱۴) سوره محمّد، آیه ۳۸.

۸۱۵) سوره حدید، آیه ۳.

۸۱۶) سوره انعام، آیه ۱۰۳.

۸۱۷) کافی، ج ۱، ص ۱۰۴.

۸۱۸) همان، ص ۱۰۶.

۸۱۹) توحید صدوق، ص ۱۰۱.

۸۲۰) الملل و النحل، ج ۱، ص ۱۱۷.

۸۲۱) طبقات الشافعیه، ج ۹، ص ۴۳.

۸۲۲) تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج ۱، ص ۲۳۲-۲۳۵.

۸۲۳) فرقان القرآن، قضاعی، ص ۷۲.

۸۲۴) کشف الارتیاب، ص ۱۳۰، به نقل از الجوهر المنظم، ابن حجر.

۸۲۵) تاریخ ابی الفداء، حوادث سنه ۷۰۵ ه. ق.

۸۲۶) سوره جن، آیه ۳.

۸۲۷) سوره مریم، آیه ۸۸.

۸۲۸) سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۴۸۹.

۸۲۹) العظمة، ج ۱، ص ۱۴۰.

۸۳۰) السنة، ابن ابی عاصم، ص ۲۴۹، ح ۵۶۸.

۸۳۱) العلو، ص ۴۴۶، رقم ۴۲۵.

۸۳۲) السنة، ج ۲، ص ۴۷۷.

۸۳۳) النکت علی کتاب ابن صلاح، ابن حجر، ج ۲، ص ۵۳۲.

۸۳۴) سیر اعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۱۰۵.

۸۳۵) صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۷۵، کتاب التمییز.

۸۳۶) موطأ، مالک، حدیث ۲۲۲، کتاب النداء للصلاة.

۸۳۷) العلو، ص ۴۵۰.

۸۳۸) الکامل فی الضعفاء، ج ۷، ص ۲۴۸۲.

۸۳۹) ذیل الموضوعات، ص ۵.

۸۴۰) سیر اعلام النبلاء، ج ۷، ص ۲۰۱.

۸۴۱) همان، ج ۴، ص ۵۴۵.

۸۴۲) میزان الاعتدال، ترجمه محمّد بن کرام.

۸۴۳) مسند احمد، ج ۳، ص ۱۲۵.

۸۴۴) صحیح ترمذی، حدیث ۳۰۷۴.

۸۴۵) التعریفات، جرجانی، ص ۳۴۱.

۸۴۶) النبراس، ص ۴۲.

۸۴۷) ضحی الاسلام، ج ۳، ص ۷۱.

۸۴۸) الملل و النحل، شهرستانی، ج ۱، ص ۱۰۵ و ۱۰۶.

۸۴۹) الکشف عن مناهج الأدلّة، ابن رشد، ص ۱۳۴.

۸۵۰) المدخل الی دراسة علم الکلام، حسن محمود شافعی، ص ۷۶.

۸۵۱) العلو، ذهبی، ص ۵۴۲.

۸۵۲) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج ۹، ص ۳۰۵.

۸۵۳) المنتظم، ابن جوزی، ج ۱۵، ص ۱۲۵.

۸۵۴) لسان المیزان، ج ۵، ص ۱۱۴، ترجمه ابن حبّان.

۸۵۵) سیر اعلام النبلاء، ج ۲۲، ص ۱۶۸.

۸۵۶) ذیل الروضتین، ص ۱۳۹.

۸۵۷) ابن تیمیه، ابوزهره، ص ۳۲۲ - ۳۲۴.

۸۵۸) نقض اساس التقدیس، ج ۱، ص ۱۰۹.

۸۵۹) همان، ص ۱۰۰ و ۱۰۱.

۸۶۰) روضة المحتاجین لمعرفة قواعد الدین، ص ۳۸۴.

۸۶۱) السلفیة الوهابیة، حسن بن علی سقاف، ص ۴۳.

۸۶۲) اصول مذهب الشیعه، ج ۱، ص ۵۲۹؛ منهاج السنة، ج ۱، ص ۲۰.

۸۶۳) همان، ج ۱، ص ۵۳۰.

۸۶۴) کافی، ج ۱، ص ۱۰۴ - ۱۰۶.

۸۶۵) التوحید، ص ۹۷.

۸۶۶) تصحیح الاعتقاد، ص ۷۳.

۸۶۷) کنز الفوائد، ج ۲، ص ۳۷.

۸۶۸) التبیان، ج ۳، ص ۴۲۹و۴۳۰.

۸۶۹) المبسوط، ج ۱، ص ۱۴.

۸۷۰) جواهر الفقه، ص ۲۴۵.

۸۷۱) فقه القرآن، ج ۱، ص ۹۷ و ج ۲، ص ۲۷۰.

۸۷۲) همان، ج ۱، ص ۱۲۳.

۸۷۳) مجمع البیان، ج ۳، ص ۲۷۱.

۸۷۴) منتهی المطلب، ج ۱، ص ۱۶۱.

۸۷۵) الرسائل العشر، ص ۱۴۶.

۸۷۶) جامع المقاصد، ج ۱، ص ۱۶۴.

۸۷۷) رسائل کرکی، ج ۱، ص ۶۰.

۸۷۸) مناظرات فی الامامه، ص ۳۴۷، به نقل از او.

۸۷۹) بحارالانوار، ج ۳، ص ۲۸۷ و ۳۰۹.

۸۸۰) کشف الغطاء، ج ۱، ص ۵۱ و ۵۲.

۸۸۱) شرح الاسماء الحسنی، ج ۱، ص ۱۸۸.

۸۸۲) التنقیح، ج ۲، ص ۷۷.

۸۸۳) رجال کشی، ص ۲۷۰.

۸۸۴) الملل و النحل در حاشیه الفِصَل، ج ۲، ص ۲۲ و ۲۳.

۸۸۵) سیره اعلام النبلاء، ج ۱۰، ص ۵۴۳.

۸۸۶) کافی، ج ۱، ص ۱۷۲ و ۱۷۳.

۸۸۷) اعلام الوری، ص ۲۸۱ - ۲۸۳.

۸۸۸) کافی، ج ۱، ص ۸۷؛ توحید، شیخ صدوق، ص ۲۲۱.

۸۸۹) کافی، ج ۱، ص ۷۲ - ۷۴.

۸۹۰) معالم العلماء، ص ۱۲۸.

۸۹۱) رجال کشی، ص ۲۷۰.

۸۹۲) همان، ص ۲۶۸ و ۲۶۹.

۸۹۳) همان، ص ۲۷۰.

۸۹۴) رجال کشی، ص ۴۸۳.

۸۹۵) توحید، شیخ صدوق، ص ۲۴۳ - ۲۵۰.

۸۹۶) توحید، شیخ صدوق، ص ۱۷۵.

۸۹۷) مقالات الاسلامیین، ص ۳۰۴.

۸۹۸) رجال کشی، ص ۲۸۴، رقم ۵۰۳.

۸۹۹) الملل و النحل، شهرستانی، ج ۲، ص ۲۳.

۹۰۰) مقالات الاسلامیین، ص ۳۰۱.

۹۰۱) منهاج السنة، ج ۲، ص ۱۳۶.

۹۰۲) کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیة فی العقیدة، ج ۵، ص ۲۹۸.

۹۰۳) الجواب الصحیح، ج ۴، ص ۴۳۰.

۹۰۴) الحدود الانیقة و التعریفات الدقیقة، ص ۷۱.

۹۰۵) بیان تلبیس الجهمیة، ج ۱، ص ۲۵.

۹۰۶) الفِصَل، ج ۲، ص ۱۲۰.

۹۰۷) همان، ج ۳، ص ۲۴۹.

۹۰۸) کتب و رسائل و فتاوی ابن تیمیة فی العقیدة، ج ۵، ص ۲۹۹.

۹۰۹) الجواب الصحیح، ج ۴، ص ۴۳۱.

۹۱۰) ر. ک: معجم رجال الحدیث، آیت اللَّه خویی رحمه الله، ج ۲، ص ۳۱۳ - ۳۱۵.

۹۱۱) مجموع فتاوی، بن باز، ج ۲، ص ۵۴۹.

۹۱۲) مجموع فتاوی، بن باز، ج ۲، ص ۵۵۲.

۹۱۳) همان.

۹۱۴) همان، ص ۵۶۱.

۹۱۵) همان، ص ۵۸۶.

۹۱۶) مجموع فتاوی، بن باز، ج ۲، ص ۷۲۲.

۹۱۷) همان، ص ۷۴۶و۷۴۷.

۹۱۸) مخالفة الوهابیة للقرآن و السنّة، ص ۳ و ۴.

۹۱۹) ر. ک: أعمدة الاستعمار، خیری حماد؛ تاریخ نجد، عبداللَّه فیلبی؛ مذاکرات حاییم و ایزمن اوّلین رئیس وزراء اسرائیل؛ مذاکرات مستر همفر.

۹۲۰) سوره نحل، آیه ۳۶.

۹۲۱) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۱۱؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۳۹.

۹۲۲) سوره بقره، آیه ۱۶۳.

۹۲۳) سوره اخلاص، آیه ۱.

۹۲۴) سوره مؤمنون، آیه ۹۱.

۹۲۵) سوره ذاریات، آیه ۵۱.

۹۲۶) سوره رعد، آیه ۱۶.

۹۲۷) سوره فاطر، آیه ۳.

۹۲۸) سوره فاتحه، آیه ۲.

۹۲۹) سوره انعام، آیه ۱۶۴.

۹۳۰) سوره اسراء، آیه ۲۳.

۹۳۱) سوره آل عمران، آیه ۶۴.

۹۳۲) سوره نحل، آیه ۳۶.

۹۳۳) لسان العرب، ماده عبد.

۹۳۴) قاموس المحیط، ماده عبد.

۹۳۵) مفردات راغب، ماده عبد.

۹۳۶) سوره مائده، آیه ۵۴.

۹۳۷) سوره بقره / آیه ۳۴.

۹۳۸) سوره اعراف، آیه ۱۲.

۹۳۹) سوره اعراف، آیه ۲۸.

۹۴۰) سوره یوسف، آیه ۱۰۰.

۹۴۱) منهج الرشاد، ص ۲۴.

۹۴۲) سوره حجر، آیه ۹۶.

۹۴۳) سوره مریم، آیه ۸۱.

۹۴۴) سوره مائده، آیه ۷۲.

۹۴۵) سوره آل عمران، آیه ۵۱.

۹۴۶) سوره توبه، آیات ۱۷ و ۱۸.

۹۴۷) سوره اسراء، آیه ۲۴.

۹۴۸) همان گونه که در کتاب «شیعه شناسی» به آن ها اشاره کردیم.

۹۴۹) سوره توبه، آیه ۳۱.

۹۵۰) سوره عنکبوت، آیه ۱۷.

۹۵۱) سوره سبأ، آیه ۲۲.

۹۵۲) سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۷۹.

۹۵۳) التندید لمن عدد التوحید، ص ۳۰.

۹۵۴) التندید لمن عدد التوحید، ص ۳۴ و ۳۵.

۹۵۵) همان.

۹۵۶) فتح الباری، ج ۳، ص ۳۳۸.

۹۵۷) القول المفید علی کتاب التوحید، ج ۱، ص ۱۶ و ۱۷.

۹۵۸) سوره لقمان، آیه ۲۵.

۹۵۹) سوره انعام، آیه ۱۶۱.

۹۶۰) سوره یونس، آیه ۱۰۵.

۹۶۱) سوره مائده، آیه ۱۷.

۹۶۲) سوره انعام، آیات ۷۶ - ۷۸.

۹۶۳) سوره نساء، آیه ۴۸.

۹۶۴) سوره لقمان، آیه ۱۳.

۹۶۵) سوره حج، آیه ۳۱.

۹۶۶) سوره مائده، آیه ۷۲.

۹۶۷) سوره نساء، آیه ۱۱۶.

۹۶۸) سوره مؤمنون، آیه ۱۱۷.

۹۶۹) سوره زمر، آیه ۶۵.

۹۷۰) سوره انعام، آیه ۱۵۱.

۹۷۱) سوره توبه، آیه ۲۸.

۹۷۲) سوره توبه، آیه ۳.

۹۷۳) سوره هود، آیات ۲۵ و ۲۶.

۹۷۴) سوره رعد، آیه ۳۶.

۹۷۵) سوره انبیاء، آیه ۱۰۸.

۹۷۶) سوره ممتحنه، آیه ۴.

۹۷۷) سوره مؤمنون، آیه ۱۱۷.

۹۷۸) سوره یوسف، آیه ۴۰.

۹۷۹) سوره حج، آیه ۷۱.

۹۸۰) سوره یونس، آیه ۶۶.

۹۸۱) سوره انبیاء، آیه ۲۴.

۹۸۲) سوره یونس، آیه ۷۸.

۹۸۳) سوره نساء، آیه ۱۵۳.

۹۸۴) سوره بقره، آیه ۲۱۰.

۹۸۵) سوره یونس، آیه ۱۸.

۹۸۶) سوره یس، آیه ۷۴.

۹۸۷) سوره مریم، آیه ۸۱.

۹۸۸) سوره زخرف، آیات ۲۲ و ۲۳.

۹۸۹) سوره شعراء، آیات ۷۱ - ۷۴.

۹۹۰) سوره بقره، آیه ۱۷۰.

۹۹۱) سوره سبأ، آیه ۴۳.

۹۹۲) مجموع فتاوی بن باز، ج ۲، ص ۵۵۲.

۹۹۳) سوره یوسف، آیه ۹۳.

۹۹۴) همان.

۹۹۵) سوره بقره، آیه ۶۰.

۹۹۶) سوره نمل، آیه ۴۰.

۹۹۷) کشف الشبهات، ص ۷۰.

۹۹۸) فتح المجید، ص ۶۸.

۹۹۹) الرد علی الرافضه.

۱۰۰۰) سوره غافر، آیه ۶۰.

۱۰۰۱) سوره مائده، آیه ۳۵.

۱۰۰۲) التندید لمن عدّد التوحید، ص ۳۰و۳۱.

۱۰۰۳) ترتیب العین، ص ۵۶.

۱۰۰۴) لسان العرب، ج ۱۳، ص ۲۱.

۱۰۰۵) سوره بقره، آیه ۲۲۷.

۱۰۰۶) سوره طه، آیه ۱۱۲.

۱۰۰۷) سوره حجرات، آیه ۹.

۱۰۰۸) سوره توبه، آیه ۱۱۹.

۱۰۰۹) سوره مجادله، آیه ۲۲.

۱۰۱۰) سوره حجرات، آیه ۱۴.

۱۰۱۱) صحیح بخاری، ج ۱، ص ۱۰، کتاب الایمان؛ صحیح مسلم، ج ۷، ص ۱۷، باب فضائل علیعليه‌السلام .

۱۰۱۲) بحارالأنوار، ج ۶۶، ص ۱۶ به نقل از معانی الأخبار صدوق.

۱۰۱۳) سوره حدید، آیه ۲۰.

۱۰۱۴) المواقف، ۳۸۸.

۱۰۱۵) قواعد المرام، ص ۱۷۱.

۱۰۱۶) ارشاد الطالبین، ص ۴۴۳.

۱۰۱۷) العروة الوثقی، کتاب الطهارة، مبحث النجاسات.

۱۰۱۸) سوره نمل، آیه ۱۴.

۱۰۱۹) تاج العروس، ج ۳، ص ۲۵۴؛ لسان العرب، ج ۵، ص ۱۴۴.

۱۰۲۰) الیواقیت و الجواهر، ص ۵۸.

۱۰۲۱) المواقف، ص ۳۹۲.

۱۰۲۲) شرح المقاصد، ج ۵، ص ۲۲۷.

۱۰۲۳) ردّ المحتار علی الدّر المختار، ج ۴، ص ۲۳۷.

۱۰۲۴) سوره نحل، آیه ۱۲۵.

۱۰۲۵) مفاهیم یجب أن تصحح، به نقل از او، ص ۷۲.

۱۰۲۶) صحیح بخاری، ج ۷، ص ۵۹۷.

۱۰۲۷) برای مجموع این احادیث ر. ک: جامع الاصول، ج ۱، ص ۱۰و۱۱.

۱۰۲۸) مفردات راغب، ماده «سلم».

۱۰۲۹) سوره انعام، آیه ۱۴.

۱۰۳۰) سوره آل عمران، آیه ۶۷.

۱۰۳۱) سوره بقره، آیه ۱۰۸.

۱۰۳۲) سوره آل عمران، آیه ۱۶۷.

۱۰۳۳) سوره حجرات، آیه ۱۴.

۱۰۳۴) سوره زخرف، آیه ۶۹.

۱۰۳۵) سوره نساء، آیه ۶۵.

۱۰۳۶) سوره بقره، آیه ۱۳۱.

۱۰۳۷) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۵۱.

۱۰۳۸) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۵۱.

۱۰۳۹) السیرة النبویة، ابن هشام، ج ۱، ص ۷۹.

۱۰۴۰) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۳۱.

۱۰۴۱) همان، ص ۷۸.

۱۰۴۲) همان، ج ۱۰، ص ۶۳.

۱۰۴۳) همان، ص ۴۳.

۱۰۴۴) همان، ص ۶۴.

۱۰۴۵) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۱۲ و ۶۴ و ۷۵ و ۷۷ و ۸۶.

۱۰۴۶) همان، ج ۱۰، ص ۳۶۹.

۱۰۴۷) همان، ج ۱۰، ص ۳۶۹.

۱۰۴۸) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۸۶ و ج ۹، ص ۲۹۱.

۱۰۴۹) همان، ج ۹، ص ۲و۲۳۸ و ج ۱۰، ص ۱۱۳ و ۱۱۴ و ج ۸، ص ۱۱۷ و ۱۱۸ و ۱۱۹.

۱۰۵۰) الدرر السنیة، ج ۲، ص ۷۷.

۱۰۵۱) همان.

۱۰۵۲) همان، ج، ص ۵۴.

۱۰۵۳) همان، ج ۱۰، ص ۱۱۳.

۱۰۵۴) الدرر السنیة، ج ۱۰، ص ۱۱۳.

۱۰۵۵) همان، ج ۸، ص ۵۷.

۱۰۵۶) همان، ج ۱۰، ص ۲۵.

۱۰۵۷) همان، ج ۱۰، ص ۸.

۱۰۵۸) همان، ج ۱، ص ۶۳.

۱۰۵۹) همان، ج ۱۰، ص ۱۹۳.

۱۰۶۰) همان، ج ۱۰، ص ۳۵۵.

۱۰۶۱) الدرر السنیة، ج ۲، ص ۵۹.

۱۰۶۲) همان، ج ۱، ص ۵۳.

۱۰۶۳) الدرر السنیة، ج ۱، ص ۱۱۷.

۱۰۶۴) همان، ص ۱۲۰.

۱۰۶۵) همان، ص ۱۶۰.

۱۰۶۶) همان، ص ۲۳۴.

۱۰۶۷) کشف الشبهات، ص ۴۹.

۱۰۶۸) کشف الشبهات، ص ۴۹ و ۵۰.

۱۰۶۹) سوره زمر، آیه ۳.

۱۰۷۰) سوره مائده، آیه ۱۱۶.

۱۰۷۱) سوره مائده، آیه ۷۳.

۱۰۷۲) کشف الشبهات، ص ۵۰.

۱۰۷۳) سوره مائده، آیه ۳۵.

۱۰۷۴) سوره نساء، آیه ۶۴.

۱۰۷۵) سوره یوسف، آیه ۹۷.

۱۰۷۶) کشف الشبهات، ص ۷.

۱۰۷۷) سوره لقمان، آیه ۲۵.

۱۰۷۸) سوره عنکبوت، آیه ۱۷.

۱۰۷۹)]. سوره سبأ، آیه ۲۲.

۱۰۸۰) التندید لمن عدّد التوحید، ص ۳۴.

۱۰۸۱) داعیة و لیس نبیاً، حسن بن فرحان مالکی، ص ۴۸.

۱۰۸۲) مجموع فتاوا، بن باز، ج ۱، ص ۴۰۸.

۱۰۸۳) همان، ص ۴۱۷.

۱۰۸۴) مجموع فتاوا، بن باز، ج ۲، ص ۷۶۵.

۱۰۸۵) مقدمة الآیات البینات فی عدم سماع الاموات، نعمان آلوسی.

۱۰۸۶) مفاتیح الغیب، ج ۴، ص ۱۴۹.

۱۰۸۷) سوره فجر، آیات ۲۷ - ۳۰.

۱۰۸۸) سوره واقعه، آیات ۸۳ و ۸۴.

۱۰۸۹) سوره زمر، آیه ۴۲.

۱۰۹۰) سوره آل عمران، آیه ۱۶۹.

۱۰۹۱) سوره نساء، آیه ۶۹.

۱۰۹۲) سوره حدید، آیه ۴.

۱۰۹۳) سوره بقره، آیه ۱۱۵.

۱۰۹۴) سوره ق، آیه ۱۶.

۱۰۹۵) سوره غافر، آیه ۱۹.

۱۰۹۶) صحیح بخاری، ج ۵، ص ۷۶ و ۷۷، باب قتل ابی جهل.

۱۰۹۷) همان، ج ۲، ص ۱۲۳، باب المیت یسمع خفق النعال.

۱۰۹۸) کنز العمال، ج ۱۶، ص ۶۱۹ و ۶۲۰، رقم ۴۶۰۸۰.

۱۰۹۹) سوره اعراف، آیات ۷۸ و ۷۹.

۱۱۰۰) همان، آیات ۹۱ - ۹۳.

۱۱۰۱) سوره زخرف، آیه ۴۵.

۱۱۰۲) الفتاوی، شلتوت، ص ۱۹.

۱۱۰۳) فتاوی شیخ الاسلام عزالدین بن عبدالسلام، ص ۴۳۱.

۱۱۰۴) الروح، ابن قیم، ص ۹.

۱۱۰۵) همان.

۱۱۰۶) الروح، ص ۹.

۱۱۰۷) همان.

۱۱۰۸) فیض القدیر، ج ۵، ص ۴۸۷.

۱۱۰۹) حقیقة التوسل و الوسیله، موسی محمّد علی، ص ۲۴۲.

۱۱۱۰) الروح، ص ۸.

۱۱۱۱) فتح الباری، ج ۳، ص ۲۰۵.

۱۱۱۲) تلخیص الحبیر، ج ۲، ص ۱۳۷.

۱۱۱۳) صحیح ترمذی، کتاب فضائل القرآن.

۱۱۱۴) مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۱۱.

۱۱۱۵) فیض القدیر، ج ۳، ص ۱۸۴.

۱۱۱۶) سلسلة الاحادیث الصحیحة، ح ۶۲۱.

۱۱۱۷) کنز العمال، ج ۱، ص ۵۰۷، رقم ۲۲۴۲.

۱۱۱۸) همان، ص ۵۰۶.

۱۱۱۹) سنن دارمی، ج ۱، ص ۵۶و۵۷، رقم ۹۳.

۱۱۲۰) حقیقة التوسل و الوسیله، موسی محمّد علی، ص ۲۷۱.

۱۱۲۱) مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۱۱.

۱۱۲۲) همان، ج ۹، ص ۲۴؛ الخصائص الکبری، سیوطی، ج ۲، ص ۲۸۱.

۱۱۲۳) طرح التثریب فی شرح التقریب، ج ۳، ص ۲۹۷.

۱۱۲۴) مجمع الزوائد ج ۹، ص ۲۴.

۱۱۲۵) فیض القدیر، ج ۳، ص ۴۰۱، شرح الشفا، ج ۱، ص ۱۰۲.

۱۱۲۶) رجوع شود به بحث استغاثه.

۱۱۲۷) الحاوی للفتاوی، سیوطی، ج ۲، ص ۲۶۱.

۱۱۲۸) صحیح مسلم، ج ۲، ص ۲۶۸.

۱۱۲۹) ابن حجر، المطلب العالیة، ج ۴، ص ۲۳.

۱۱۳۰) حقیقة التوسل و الوسیله، ص ۲۶۵، به نقل از حاکم.

۱۱۳۱) همان، ص ۲۵۷.

۱۱۳۲) الروح، ص ۱۶ - ۱۸.

۱۱۳۳) همان.

۱۱۳۴) همان.

۱۱۳۵) همان.

۱۱۳۶) الروح، ص ۱۶ - ۱۸.

۱۱۳۷) همان.

۱۱۳۸) همان.

۱۱۳۹) همان، ص ۱۸ و ۱۹.

۱۱۴۰) همان.

۱۱۴۱) همان.

۱۱۴۲) الروح، ص ۱۸ و ۱۹.

۱۱۴۳) سوره طور، آیه ۲۱.

۱۱۴۴) شفاء الصدور بشرح حال الموتی و القبور، ص ۴۰۲ - ۴۰۶.

۱۱۴۵) سوره غافر، آیه ۷.

۱۱۴۶) سوره شوری، آیه ۵.

۱۱۴۷) سوره حشر، آیه ۱۰.

۱۱۴۸) ر. ک: صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۵۵ و ۱۵۶، باب قضاء الصیام عن المیت.

۱۱۴۹) همان.

۱۱۵۰) ر. ک: صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۵۵ و ۱۵۶، باب قضاء الصیام عن المیت.

۱۱۵۱) ر. ک: همان، ج ۵، ص ۷۳ - ۷۸؛ کنزالعمال، ج ۸، ص ۵۹۸ - ۶۰۲، رقم ۱۷۰۵۰ - ۱۷۰۷۱؛ الروح، ص ۱۱۸ - ۱۲۱.

۱۱۵۲) ر. ک: صریح البیان، شیخ عبداللَّه حبشی، ص ۱۷۶.

۱۱۵۳) سوره روم، آیه ۵۲.

۱۱۵۴) سوره فاطر، آیه ۲۲.

۱۱۵۵) الروح، ص ۴۵ - ۴۶.

۱۱۵۶) مختصر تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۱۴۵.

۱۱۵۷) الاستغاثة.

۱۱۵۸) مجموع فتاوی و مقالات متنوعة، بن باز، ج ۴، ص ۳۱۱.

۱۱۵۹) اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء، فتوای رقم ۷۲۱۰.

۱۱۶۰) المنتقی من فتاوی الشیخ صالح بن فوزان، ج ۲، ص ۸۶.

۱۱۶۱) مجموع فتاوی و مقالات متنوعه، ج ۱، ص ۱۸۳.

۱۱۶۲) اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة، رقم فتوا ۹۶۹۶.

۱۱۶۳) فتاوی اسلامیة، ج ۱، ص ۲۵۱.

۱۱۶۴) فتاوی منار الاسلام، ج ۱، ص ۴۳.

۱۱۶۵) مجموع فتاوی و رسائل، ابن عثیمین، ج ۲، ص ۳۰۲.

۱۱۶۶) فتاوی اسلامیه، ج ۲، ص ۲۰.

۱۱۶۷) مجلّة البحوث الاسلامیة، ج ۳۹، ص ۱۴۲.

۱۱۶۸) مجلّة الدعوة، شماره ۱۶۱۲، ص ۳۷.

۱۱۶۹) مجموع الفتاوی، ابن عثیمین، رقم ۳۶۶.

۱۱۷۰) اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء، فتوای ۳۰۱۹.

۱۱۷۱) السؤال علی الهاتف، ابن عثیمین، به نقل از کتاب البدع و المحدثات، ص ۲۵۹.

۱۱۷۲) فتاوی منار الاسلام، ج ۱، ص ۲۷۰.

۱۱۷۳) مجموع فتاوی و رسائل ابن عثیمین، رقم ۳۶۰.

۱۱۷۴) لقاء الباب المفتوح، ج ۱۲، ص ۱۶.

۱۱۷۵) مجمع فتاوی و رسائل ابن عثیمین، رقم ۳۵۷.

۱۱۷۶) اللجنة الدائمة، رقم فتوا ۱۲۰۷.

۱۱۷۷) مجموع فتاوی بن باز، ص ۷۷۷.

۱۱۷۸) مجموع فتاوی و مقالات متنوّعة، ج ۵، ص ۱۱۹.

۱۱۷۹) اللجنة الدائمة، رقم ۷۴۸۲.

۱۱۸۰) همان، رقم ۳۵۸۲.

۱۱۸۱) فتاوی التعزیة، ص ۱۴۳.

۱۱۸۲) المنتقی من فتاوی بن باز، ج ۲، ص ۷۲.

۱۱۸۳) اللجنة الدائمة، رقم ۶۱۶۷.

۱۱۸۴) فتاوی ابن عثیمین، ج ۱، ص ۲۱.

۱۱۸۵) فتاوی التعزیة، ص ۳۵.

۱۱۸۶) اللجنة الدائمة من الفتوی، رقم ۴۱۶۰.

۱۱۸۷) دلیل الأخطاء الّتی یقع فیها الحاج و المعتمر، ص ۴۳.

۱۱۸۸) البدعة، ابن فوزان، ص ۳۰و۳۱.

۱۱۸۹) اللجنة الدائمة، رقم فتوا ۵۳۰۳.

۱۱۹۰) دلیل الأخطاء، ص ۱۰۷.

۱۱۹۱) فتاوی الاسلامیة، ج ۴، ص ۴۰۸.

۱۱۹۲) لقاء الباب المفتوح، ج ۱۸، ص ۴۸.

۱۱۹۳) نور علی الدرب، ص ۴۳.

۱۱۹۴) الجنة الدائمة من الفتوی، رقم ۴۹۹۴.

۱۱۹۵) فتاوی الاسلامیة، ج ۴، ص ۱۷.

۱۱۹۶) اللجنة الدائمة من الفتوی، رقم ۳۳۰۳.

۱۱۹۷) اقتضاء الصراط المستقیم، ابن تیمیه، ص ۲۶۹.

۱۱۹۸) دائرة المعارف الاسلامیة، ج ۳، ص ۴۵۶.

۱۱۹۹) احیاء علوم الدین، غزالی، ج ۲، ص ۲۵۱.

۱۲۰۰) المدخل، ابن الحاج، ص ۲۱۷.

۱۲۰۱) همان، ج ۲، ص ۲۲۴.

۱۲۰۲) صحیح بخاری، ح ۲۶۹۷؛ صحیح مسلم، ح ۱۷۱۸.

۱۲۰۳) صحیح مسلم، ح ۱۷۱۸.

۱۲۰۴) مسند احمد، ج ۴، ص ۱۲۶.

۱۲۰۵) صحیح مسلم، ح ۸۶۷.

۱۲۰۶) سوره فتح، آیه ۲۳.

۱۲۰۷) سوره انفال، آیه ۳۸.

۱۲۰۸) سوره کهف، آیه ۵۵.

۱۲۰۹) المیزان، ج ۱۵، ص ۳۴.

۱۲۱۰) اصول کافی، ج ۱، ص ۵۹، ح ۴.

۱۲۱۱) وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۳۴۷.

۱۲۱۲) همان، ج ۵، ص ۷۲.

۱۲۱۳) ر. ک: العین، ج ۲، ص ۵۴؛ لسان العرب، ج ۸، ص ۶؛ صحاح اللغة، ج ۳، ص ۱۱۸۳؛ مفردات راغب، ماده بدع.

۱۲۱۴) نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.

۱۲۱۵) همان، خطبه ۱۶۱.

۱۲۱۶) همان، خطبه ۱۴۵.

۱۲۱۷) جامع العلوم والحکم، ص ۱۶۰.

۱۲۱۸) فتح الباری، ج ۱۷، ص ۹.

۱۲۱۹) رسائل شریف المرتضی، ج ۲، ص ۲۶۴.

۱۲۲۰) بحارالأنوار، ج ۷۴، ص ۲۰۲.

۱۲۲۱) سوره توبه، آیه ۳۱.

۱۲۲۲) اصول کافی، ج ۴، کتاب الایمان و الکفر، باب الشرک؛ تفسیر طبری، ج ۱، ص ۸۰.

۱۲۲۳) سوره حدید، آیه ۲۷.

۱۲۲۴) اصول کافی ج ۱۲، کتاب فضل العلم، باب الدع؛ جامع الاصول، ح ۳۹۷۴.

۱۲۲۵) سوره یونس، آیه ۵۹.

۱۲۲۶) سوره بقره، آیه ۷۹.

۱۲۲۷) صحیح مسلم، ج ۸، ص ۶۲، کتاب العلم؛ صحیح بخاری، ج ۹، باب الاعتصام بالکتاب و السنة.

۱۲۲۸) سوره انفال، آیه ۶۰.

۱۲۲۹) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۱۵۷.

۱۲۳۰) سوره شوری، آیه ۲۳.

۱۲۳۱) سوره ابراهیم، آیه ۵.

۱۲۳۲) سوره اعراف، آیه ۱۵۷.

۱۲۳۳) سوره هود، آیه ۱۲۰.

۱۲۳۴) سوره حج، آیه ۳۲.

۱۲۳۵) سوره نور، آیات ۳۶ و ۳۷.

۱۲۳۶) سوره اعراف، آیه ۲۰۴.

۱۲۳۷) سوره نساء، آیه ۱۴۱.

۱۲۳۸) سوره مائده، آیه ۲.

۱۲۳۹) مستدرک حاکم، ج ۳، ص ۱۴۹.

۱۲۴۰) مجمع الزوائد، هیثمی، ج ۱، ص ۱۹.

۱۲۴۱) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۱۵۸؛ سنن ترمذی، ح ۳۰۷۱.

۱۲۴۲) تراثنا الفکری فی میزان الشرع و العقل، محمّد غزالی، ص ۱۰۲ به نقل از طبرانی.

۱۲۴۳) مسند احمد، ج ۳، ص ۱۰۶، ح ۱۱۶۲۳.

۱۲۴۴) البدعة، دکتر عبدالملک سعدی، ص ۱۶ و ۱۷.

۱۲۴۵) سوره انعام، آیه ۳۸.

۱۲۴۶) سوره اسراء، آیه ۱۲.

۱۲۴۷) سوره نحل، آیه ۸۹.

۱۲۴۸) کافی، ج ۱، ص ۷۴، ح ۲.

۱۲۴۹) سوره اسراء، آیه ۱۵.

۱۲۵۰) سوره بقره، آیه ۲۸۶.

۱۲۵۱) صحیح مسلم با شرح نووی، ج ۱۵، ص ۱۰۶.

۱۲۵۲) سوره اعراف، آیه ۳۲.

۱۲۵۳) سنن ترمذی، ج ۵، ص ۴۵ و ۴۶، ح ۲۶۷۹.

۱۲۵۴) سوره بقره، آیه ۱۸۵.

۱۲۵۵) سوره نساء، آیه ۲۸.

۱۲۵۶) مسند احمد، ج ۵، ص ۲۶۶، ح.

۱۲۵۷) ر. ک: النهایه، ابن اثیر، ج ۱، ص ۷۹.

۱۲۵۸) سوره انعام، آیه ۱۴۵.

۱۲۵۹) الحلال و الحرام، ص ۳۳ - ۳۵.

۱۲۶۰) اقتضاء الصراط المستقیم، ص ۲۹۴ و ۲۹۵.

۱۲۶۱) القوال الفصل، ص ۴۹.

۱۲۶۲) المدخل، ج ۲، ص ۱۰.

۱۲۶۳) اقتضاء الصراط المستقیم، ص ۲۷۱ و ۲۷۲.

۱۲۶۴) شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۹، ص ۲۳۵.

۱۲۶۵) سوره احزاب، آیه ۳۳.

۱۲۶۶) صحیح مسلم، ج ۷، ص ۱۳۰.

۱۲۶۷) فجر الاسلام، ص ۳۳۰.

۱۲۶۸) تاج العروس، ج ۸، ص ۱۹۴.

۱۲۶۹) الصلة بین التصوف و التشیع، فصل غلات.

۱۲۷۰) لسان العرب، ج ۱۵، ص ۱۳۲.

۱۲۷۱) سوره مائده، آیه ۷۷.

۱۲۷۲) همان، آیه ۷۲.

۱۲۷۳) بحارالأنوار، ج ۲۵، ص ۳۴۶.

۱۲۷۴) همان، ص ۲۶۵ به نقل از امالی شیخ طوسی.

۱۲۷۵) همان.

۱۲۷۶) همان، ص ۲۸۶ به نقل از رجال کشی.

۱۲۷۷) همان، ۲۹۶.

۱۲۷۸) الاعتقادات، ص ۷۱.

۱۲۷۹) تصحیح الاعتقاد، ص ۱۰۹.

۱۲۸۰) أنوار الملکوت، ص ۲۰۲.

۱۲۸۱) سوره آل عمران، آیه ۴۲.

۱۲۸۲) سوره نمل، آیه ۴۰.

۱۲۸۳) صحیح بخاری، ج ۲، ص ۲۹۵.

۱۲۸۴) الاسلام و حرکة التاریخ، ص ۴۲۱.

۱۲۸۵) بین الشیعة و اهل السنة، ص ۱۱.

تعيين حدود علم

اين مسئله نيز بصورت و شكلى كه در قرون اخيره ميان دانشمندان مطرح است كاملا جديد و بى سابقه است و نتيجه توجه خاصى است كه در قرون اخيره به عالم انسان و ادراكات ذهنى انسان شده است البته ساير دانشمندان نيز در باب محدوديت علم بشر سخنانى گفته ‏اند از قبيل اينكه حقايق عالم بى پايان است و قوه تفكر بشر محدود پس علم كل نصيب كسى نمى ‏شود و يا اينكه در باره حقيقت وجود هستى گفته ‏اند كه قابل معلوم شدن به علم حصولى نيست و آنچه با علم حصولى معلوم مى ‏شود از قبيل ماهيات است و امثال اين گفتارها ولى پيدا است كه هدف اين دانشمندان در اين سخنان با هدف دانشمندان جديد متفاوت و مختلف است در ميان دانشمندان جديد راجع به حدود علم دو نظريه است :

الف - جمعى از دانشمندان معتقدند كه قدرت قضاوت فكرى بشر فقط در حدود فنومن‏ها يعنى ظواهر و عوارض طبيعت و تعيين روابط و مناسبات آنها است و اين ظواهر و عوارض همانها است كه قابل احساس و تجربه هستند و اما تحقيق در باره كنه امور و ما وراء عوارض و ظواهر طبيعت‏خواه مربوط بخود طبيعت و خواه مربوط بما وراء الطبيعه باشد از دسترسى قضاوت فكرى بشر خارج است و آنچه هم تا كنون در اين باره گفته شده اصل و مبنائى نداشته صرفا لفاظى و خيال بافى بوده است

بعقيده اين دسته علوم طبيعى از قبيل فيزيك و شيمى و زيست‏شناسى و امثال اينها معتبر است زيرا در اين علوم جز روابط و مناسبات ظاهرى اشيايى كه قابل احساس و آزمايش هستند مورد نظر قرار نمى ‏گيرد روانشناسى نيز معتبر است زيرا اين فن با اسلوب جديد خود از ما وراء عوارض و حالات نفسانى از قبيل بحث از جوهريت و عدم جوهريت روح چشم مى ‏پوشد و صرفا فنومن هاى نفسانى و روابط و مناسبات آنها را جستجو مى ‏كند رياضيات نيز معتبر است زيرا اولا پيدايش مفاهيم رياضى از قبيل عدد و خط و سطح و جسم مبدا و منشا حسى دارد و ثانيا صحت مسائل رياضى را مى ‏توان عملا تاييد و تثبيت كرد و اما آنچه از اين قبيل نيست‏خواه مربوط به طبيعت‏باشد از قبيل بحث از حقيقت جسم طبيعى و اينكه آيا جسم در آخرين حد تجزيه خود مركب است از اجزاء خالى از بعد و يا آنكه واحد حقيقى جسم واجد بعد و شكل و مقدار است و خواه مربوط بما وراء الطبيعه باشد از قبيل بحث از وجود روح مجرد و وجود خدا و مباحث مربوط به جوهر و عرض و دور و تسلسل و مانند اينها تحقيق با اسلوب فنى در باره آنها نفيا و اثباتا خارج از قلمرو فكر بشر است

حسيون كه در بالا عقيده آنها را راجع به راه حصول علم بيان كرديم پيرو اين نظريه ‏اند زيرا آنان از طرفى عقيده دارند كه در عقل جز آنچه بحس در آمده باشد چيزى موجود نيست و كار عقل را منحصر به تصرف در صور محسوسه مى ‏دانند بدون آنكه بتواند غير از صور محسوسه تصورى را زياد كند و از طرف ديگر به محدوديت عمل حواس پى‏برده ‏اند و دانسته ‏اند كه فقط امور معينى است كه به احساس در مى ‏آيد

از اين دو مقدمه نتيجه گرفته ‏اند كه قدرت قضاوت فكرى بشر محدود است ‏بامور حسى و محسوسات لهذا فلسفه بمعناى حقيقى كلمه يعنى فنى كه صرفا متكى بمعقولات باشد در نظر اين دسته جز لفاظى و خيالبافى چيزى نيست‏ به عقيده اين گروه علم منفك از حس و فلسفه منفك از علم وجود ندارد

سيستم هاى فلسفى حسيون مانند خود علوم حسى محدود است ‏به يك سلسله مسائل كه از حدود توجيه عوارض و ظواهر طبيعت تجاوز نمى ‏كند معمولا در اصطلاحات اين دسته هر گاه فلسفه گفته شود منظور يك سلسله مسائل تعقلى و نظرى خالص نيست ‏بلكه پاره‏ اى از مسائل فيزيكى يا رياضى يا علم النفسى و حد اكثر منطقى كه جنبه عموميت ‏بيشترى دارد بنام فلسفه خوانده مى ‏شود

به عقيده حسيون فلسفه اولى متافيزيك كه قدماء براى او شان عالى و اهميت فوق العاده قائل بودند و آنرا فلسفه حقيقى و علم كلى و علم العلوم و علم اعلى مى ‏خواندند پايه و اساسى ندارد زيرا مسائل وى از حدود ظواهر طبيعت و محسوسات بيرون است و لهذا از حدود امكان بررسى بشر خارج است

از حسيون كسى كه زياد در اين باره اصرار و پافشارى كرده اگوست كنت است و از عقليون كسى كه اين عقيده را دارد كانت است

به عقيده اگوست كنت تاريخ فكر بشر تا كنون سه مرحله اساسى را پيموده است مرحله افسانه‏ اى و خيالى مرحله عقلى و فلسفى مرحله علمى و حسى در مرحله اول كه مربوط به دوران كودكى و توحش بشر است ‏بشر تمام حوادث را مربوط مى ‏كرد به ارباب انواع و ارواح طيبه و خبيثه در اين مرحله بشر هر حادثه‏ اى را كه مى ‏ديد از قبيل برف و باران و قحط و فراوانى و مرض و صحت و صلح و جنگ آنرا مربوط مى ‏كرد به اراده خدايان و دخالت ارواح نيك و بد

در مرحله دوم فكر بشر ترقى كرده و دريافته است كه نمى ‏توان حوادث طبيعت را با اراده خدايان توجيه نمود علل حوادث طبيعى را بايد در خود طبيعت جستجو كرد لهذا در اين مرحله فرض هاى عقلى را در توجيه حوادث پيش ميكشد و پاى قواى طبيعى و صور نوعيه و نفس ناميه و نفس حيوانيه و نفس ناطقه را به ميان مى ‏آورد اين مرحله از مرحله اول كاملتر است ولى آخرين مرحله نيست‏بلكه حلقه متوسطى است كه مرحله اول را به مرحله سوم مرتبط مى ‏كند

در مرحله سوم بشر متوجه شده است كه آن فرض هاى عقلى و فلسفى در توجيه حوادث بلا دليل است و تنها راه صحيح آنست كه از تعقيب كردن و جستجو كردن علل واقعى دست‏بكشد و فقط به تعيين روابط و مناسبات اشياء محسوسه كه وجود آنها محقق و مسلم است ‏بپردازد و بجاى آن فرض هاى عقلى خود حوادث طبيعت را علت‏يكديگر بشناسد در اين مرحله است كه نظريات بشر جنبه ثبوتى و تحققى پيدا مى ‏كند يعنى فقط حوادث محققه را دخالت مى ‏دهد و بس اگوست كنت‏خود را واضع فلسفه‏ اى مى ‏داند بنام پوزيتويسم كه آنرا فلسفه تحققى يا ثبوتى يا وضعى يا ظاهرى ترجمه كرده ‏اند و خودش اين فلسفه را نماينده مرحله سوم از مراحل سه‏گانه فكر بشر مى ‏داند

اگوست كنت مدعى است كه الان هم كه نوبت مرحله سوم رسيده است ‏باز كسانى پيدا مى ‏شوند كه هنوز طرز فكرشان متناسب با مرحله اول يا مرحله دوم است ايضا مدعى است كه يك فرد در دوره عمر ابتداء خيالى و افسانه‏ اى فكر مى ‏كند بعد اگر فى الجمله رشد پيدا كند طرز تفكرش عقلى و فلسفى مى ‏شود و هنگامى كه پخته و آزموده شد طرز تفكر فلسفى‏اش تبديل به تفكر علمى و حسى مى ‏شود

كانت نيز با آنكه از عقليون است و به معانى فطرى ذاتى عقلى قائل است منكر اعتبار فلسفه اولى است وى علم هاى مربوط به واقعيت هاى ما وراء ذهن را محصول همكارى عقل و حس مى ‏داند و مدعى است كه حس تنها يا عقل تنها نمى ‏تواند علمى بسازد

كانت علوم طبيعى را معتبر مى ‏داند زيرا محصول عقل و حس هر دو تا است رياضيات را نيز معتبر مى ‏داند زيرا هر چند در رياضيات به عقيده كانت‏حس دخالت ندارد و عقلى محض است ولى چون مسائل رياضى مربوط به فرضيات خود ذهن است قهرا صادق است زيرا عقل ميتواند در آنچه خودش فرض كرده قضاوت كند

ولى فلسفه اولى معتبر نيست زيرا نه مانند طبيعيات است كه حس بتواند دخالت كند و با شركت‏حس و عقل صورت علمى بخود بگيرد و نه مانند رياضيات است كه صرفا قضاوت در باره مفروضات و مخلوقات خود عقل باشد

استدلال منكرين اعتبار فلسفه تعقلى محض

توضيح اين مطلب لازم است كه منكرين اعتبار فلسفه تعقلى محض كه بارزترين مصداق آن فلسفه اولى و متفرعات آن است از دو راه مختلف استدلال مى ‏كنند و غالبا اين دو راه از يكديگر تفكيك نمى ‏شود :

١ - از راه علم النفسى يعنى از راه اينكه مواد و عناصر اوليه ذهنى بشر براى حل آن مسائل وافى نيست زيرا عناصر اوليه ذهن بشر منحصر است ‏بصور حسيه و عقل كارى جز تصرف در آن صور حسيه نمى ‏تواند انجام دهد و مسائل فلسفه تعقلى از حدود حس و احساس بیرون است

٢ - از راه منطقى يعنى از راه اينكه مقياس صحت و سقم قضاياى فكرى بشر منحصر است ‏به تجربه و آزمايش عملى و آن مقياس هاى عقلى كه منطق عقلى آنها را وسيله سنجش فكر و تميز دادن صحيح از سقيم و صحيح از خطا مى ‏داند مفيد و اطمينان بخش نيست و هر نظريه و فرضيه‏ اى هر چند مربوط بفنومن‏ها و توجيه ظواهر طبيعت‏باشد كه تحت آزمايش عملى در نيايد قابل اعتماد و اطمينان نيست و مسائل فلسفه تعقلى قابل آزمايش عملى نيست زيرا مثلا نمى ‏توان آزمايش كرد كه آيا وجود اصيل است ‏يا ماهيت و آيا دور يا تسلسل ممكن است ‏يا محال

ب - جمعى ديگر از دانشمندان جديد آن محدوديتى كه آن دسته در نظريه بالا براى علم قائل شده بودند منكرند و معتقدند كه در ما وراء محسوسات نيز مى ‏توان قضاوت كرد بعضى از اين دانشمندان اين نظريه را از آن جهت دارند كه به تصورات فطرى عقلى مستقل قائلند از قبيل دكارت و پيروانش و بعضى ديگر راه شهود و عرفان و سير باطن را پيشنهاد و پيروى كرده ‏اند فلسفه هانرى برگسون فيلسوف معروف عصر اخير متكى باين نظريه است و بعضى ديگر از راه ديگر و ما در اينجا خود را نيازمند به بيان نظريات آنان نميدانيم

در اين مقاله در ضمن اينكه پيدايش كثرت در ادراكات بيان مى ‏شود به هر دو اشكال منكرين اعتبار فلسفه تعقلى پاسخ داده مى ‏شود از طرفى در خلال بيان كيفيت‏حصول تكثر در ادراكات گفتگوى مفاهيم متافيزيكى به ميان خواهد آمد و معلوم خواهد شد كه اين مفاهيم از جنبه علم النفسى معتبرند و با آنكه مستقيما از راه حواس وارد ذهن نشده ‏اند منشاء صحيح و معتبر دارند و از طرف ديگر از جنبه منطقى ثابت‏خواهيم كرد كه تنها معيار و محك صحت و سقم قضايا تجربه و آزمايش عملى نيست و حتى خود تجربيون بدون توجه بيك سلسله قضاياى فكرى خواه ناخواه اعتقاد جزمى دارند كه قابل تجربه و آزمايش عملى نيست‏ بعلاوه در آينده معلوم خواهد شد كه بشر تا قبلا بيك سلسله قضاياى غير تجربى اعتقاد نداشته باشد نمى ‏تواند هيچ قضيه تجربى را بپذيرد

در خاتمه از بيان چند نكته ناگزيريم :

١ - اختلاف نظرى كه در مسئله راه حصول علم بين علماء شرق و غرب و حسى و عقلى است مربوط به علمها و ادراكات تصورى يعنى تصور هاى ساده ابتدائى خالى از حكم است كه عارض ذهن مى ‏شود از قبيل تصور سفيدى و سياهى و گرمى و سردى و خط و سطح و وجود و وحدت و كثرت و اما علم هاى تصديقى يعنى حكم هاى ذهنى كه آن تصورات را بيكديگر پيوند مى ‏دهد و وصل و فصل مى ‏كند از قبيل سفيدى غير از سياهى است ‏يا خط عارض سطح ست ‏يا وجود مساوى با وحدت است روشن است كه از مورد نزاع خارج است زيرا خود حكم صرفا يكنوع فعاليت كار ذهنى است و هرگز نمى ‏توان ادعا كرد كه حكم از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده است و همچنين نسبت و رابطه بين محمول و موضوع در خارج كه حكم ناظر به آن است معنا ندارد كه از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده باشد زيرا نسبت در خارج واقعيتى جدا از واقعيت طرفين موضوع و محمول ندارد و آنچه از راه حواس وارد ذهن مى ‏شود عبارت است از صور واقعياتى كه در اثر تماس ويژه آن واقعيات با آلات حسيه در ذهن پديد آمده است

حكم فعاليت كار و قضاوت ذهن است در ميان تصوراتى كه از راه حس يا راه هاى ديگر وارد ذهن شده است على هذا اختلاف نظر حسى و عقلى بترتيبى كه در باب تصورات جريان دارد در باب تصديقات جريان ندارد

در باب تصديقات اختلاف نظر ديگرى ميتواند وجود داشته باشد و آن اينكه ترديدى نيست كه پاره‏ اى از قضاوتها خود بخود براى ذهن دست نمى ‏دهد يعنى صرف تصور موضوع و محمول براى قضاوت و حكومت ذهن كافى نيست عوامل ديگرى مى ‏بايست دخالت كند تا ذهن بتواند قضاوت كند و همچنين ترديدى نيست كه يكى از عوامل مستعد كردن ذهن براى قضاوت و حكومت‏ هاى جزئى احساس است از قبيل قضاوت در باره اينكه اين كاغذى كه در دست من است ‏سفيد است و براى قضاوت هاى كلى و عمومى تجربه و آزمايش عملى است از قبيل تمام اطلاعات علمى ما راجع به طبيعت مثلا ما بطور كلى حكم مى ‏كنيم كه اجسام در اثر حرارت انبساط پيدا مى ‏كنند و بديهى است كه اگر تجربه و آزمايش عملى در كار نبود ذهن هيچ كس اين قضاوت و حكومت را نمى ‏كرد

حالا بايد ديد آيا تمام قضاوتها و حكومت هاى كلى و عمومى با دخالت تجربه و آزمايش صورت مى ‏گيرد و يا آنكه پاره‏ اى احكام و قضاوتها هست كه بدون هيچ عامل خارجى صورت مى ‏گيرد يعنى تنها تصور موضوع و محمول براى قضاوت ذهن كافى است ‏بديهيات اوليه تصديقيه باصطلاح منطق و بر فرض اينكه ما تصديقاتى غير از تصديقات تجربى داشته باشيم آيا ابتداء آن تصديقات در ذهن وجود پيدا مى ‏كند و سپس تصديقات تجربى يا آنكه كار بعكس است

در ضمن اين مقاله خواهد آمد كه تصديقات تجربى مؤخر است از يك سلسله تصديقات غير تجربى و بعلاوه توضيح داده خواهد شد كه اگر آن تصديقات غير تجربى را از ذهن بگيريم محال و ممتنع است كه ذهن از راه تجربه به تصديقى نائل شود و تمام تصديقات تجربى متكى است ‏به اصولى كه از غير راه تجربه ذهن آنها را تصديق كرده است و بعبارت ديگر اگر آن تصديقات ما قبل تجربه را از ذهن بگيريم بشر هيچگونه علمى به هيچ چيزى چه در مسائل طبيعى و چه در مسائل غير طبيعى نمى ‏تواند داشته باشد و كاخ علم و معلومات بشر يكباره ويران مى ‏شود يعنى ترديد يا انكار آن اصول غير تجربى مساوى با سوفسطائى‏گرى است

غالبا اين دو مطلب كه يكى مربوط به مبحث تصورات است و ديگرى مربوط به مبحث تصديقات با يكديگر اشتباه مى ‏شود على هذا ما هر چند تصوراتى مقدم بر تصورات احساسى نداريم ولى تصديقات زيادى مقدم بر تصديقات تجربى داريم بيان و توضيح بيشتر مطلب بالا با توجه به آنچه دانشمندان قديم و جديد در اين زمينه گفته ‏اند بعدا خواهد آمد

٢ - ما قبلا نظريه عقليون و نظريه حسيون جديد اروپا را كاملا شرح داديم و گفتيم كه عقليون بعضى از تصورات را ذاتى و فطرى عقل مى ‏دانند و معتقدند كه آن تصورات هيچگونه است ناد و ارتباطى به حس و محسوسات ندارد و همچنين نظريه ارسطو و دانشمندان اسلامى را راجع به عقل و حس و رابطه معقولات و محسوسات اجمالا بيان كرديم و تذكر داديم كه نظريه عقلى و نظريه حسى به اين صورتى كه در قرون جديده مطرح شده بى سابقه است و مخصوصا نظريه عقلى كه مبتنى است ‏بر اينكه بعضى از تصورات فطرى و ذاتى عقل و لازم لا ينفك آن است كه اولين بار از طرف دكارت اظهار شد هيچ سابقه ندارد ولى بعضى از دانشمندان خيال كرده ‏اند كه تمام كسانى كه بتصورات بديهى عقلى قائلند آن تصورات را فطرى و ذاتى عقل مى ‏دانند و لهذا بسيار ديده مى ‏شود كه ارسطو و فارابى و ابن سينا را جزء عقليون بمعناى مصطلح جديد كلمه بشمار مى ‏آورند ولى اين گمان باطل است زيرا هيچ لزومى ندارد كه ما بديهيات تصوريه عقليه را فطرى و ذاتى عقل بدانيم هيچ مانعى ندارد كه آن بديهيات بتدريج‏براى ذهن حاصل شوند و ذهن آنها را از تصورات حسى انتزاع نمايد ما عبارت صدر المتالهين را راجع به اينكه تمام بديهيات اوليه عقليه پس از پيدايش صور محسوسه براى ذهن حاصل مى ‏شود قبلا نقل كرديم و به تفصيل بيشترى بعدا نقل خواهيم كرد و در متن مقاله كيفيت انتزاع آن بديهيات از صور محسوسه بيان خواهد شد

مرحوم فروغى در «سير حكمت در اروپا» همين اشتباه برايش رخ داده و خيال كرده است كه تمام كسانى كه به بديهيات اوليه عقليه قائلند آن بديهيات را فطرى و ذاتى عقل مى ‏دانند مشار اليه در جلد سوم سير حكمت در اروپا در مقدمه‏ اى كه بر فلسفه فيخته نوشته و نظريه عقليون و حسيون را شرح داده است مى ‏نويسد : دكارت مانند پيشينيان از اصحاب عقل مدعى شد كه بعضى معلومات و ادراك پاره‏ اى از حقايق در نفس انسان سرشته شده و فطرى است و خاصيت عقل اوست و بحس و تجربه بستگى ندارد آنگاه در پاورقى توضيح مى ‏دهد شبيه به آنچه دانشمندان ما به عقل بالملكه منتسب مى ‏كنند در جا هاى ديگر آن كتاب نيز همين اشتباه تكرار شده است

آنچه دكارت معتقد است ‏با آنچه پيشينيان از اصحاب عقل گفته ‏اند بكلى متفاوت است و مخصوصا با آنچه دانشمندان ما به عقل بالملكه منتسب مى ‏كنند كوچكترين شباهتى ندارد زيرا اولا دكارت آن تصورات را خاصيت ذاتى عقل مى ‏داند و مدعى است كه همانطورى كه خاصيت ذاتى جسم بعد داشتن است ‏خاصيت ذاتى عقل ادراك اين مفاهيم فطرى است و آن مفاهيم به هيچ چيز بستگى ندارند مگر بخود عقل ولى دانشمندان ما معتقدند كه تمام معقولات بتدريج پيدا مى ‏شوند و از محسوسات آغاز مى ‏شود و تمام معقولات حتى بديهيات اوليه يك نوع وابستگى بمحسوسات دارند

ثانيا نظر دكارت غالبا به يك سلسله تصورات است كه خودش نام مى ‏برد و او معتقد است كه ما تصورات فطرى و ما قبل احساس داريم ولى آنچه اين دانشمندان در باب عقل بالملكه گفته ‏اند ناظر بتصديقات است ‏يعنى ناظر باين است كه ما تصديقاتى مقدم بر تصديقات تجربى داريم و چنانچه در نكته ١ گفته شد بين اين دو مطلب فرق بسيار است

و همين توهم كه هر كس به تصورات بديهى اولى قائل است پس مى ‏بايست آن تصورات را فطرى و ذاتى عقل بداند موجب شده است كه دانشمندان در باره ارسطو متحير بمانند بعضى او را حسى و بعضى عقلى بدانند و بعضى ديگر او را متهم به تذبذب كنند زيرا ديده ‏اند ارسطو يكجا بمخالفت افلاطون برخاسته و حس را مقدم بر عقل و ادراكات جزئى را مقدم بر ادراكات كلى شمرده و يكجا در منطق خويش از بديهيات اوليه عقليه سخن رانده و نتوانسته ‏اند درك كنند كه بين اين دو سخن منافاتى نيست هر چند از ارسطو چيزى كه مقصود حقيقى او را بيان كند نقل نشده ولى ممكن است كه با روشى كه دانشمندان اسلامى پيش گرفته ‏اند نظريه ارسطو را توجيه كرد

٣ - براى آنكه ذهن خواننده محترم از يك اشتباه لفظى مصون بماند ناچاريم توضيح زير را بدهيم

واژه ادراكات فطرى

واژه ادراكات فطرى در اصطلاحات فلسفى در موارد مختلفى است عمال مى ‏شود :

الف - ادراكاتى كه همه اذهان در آنها يكسان هستند يعنى همه اذهان واجد آنها هستند و همه اذهان مانند يكديگر آنها را واجدند و نه از جهت واجد بودن و واجد نبودن و نه از جهت كيفيت واجد بودن آنها در ميان اذهان اختلافى نيست از قبيل اعتقاد بوجود دنياى خارج كه حتى سوفسطائى نيز در حاق ذهن خود نمى ‏تواند منكر آن باشد ما در مقاله ٢ كلمه فطرى را باين معنا است عمال كرديم رجوع شود به پاورقى مقاله دوم جلد اول اين سنخ ادراكات تصورى و تصديقى را مى ‏توان ادراكات عمومى ناميد

ب - ادراكاتى كه بالقوه در ذهن همه كس موجود است هر چند بالفعل در ذهن بعضى موجود نيست ‏يا خلاف آن موجود است از قبيل معلوماتى كه با علم حضورى براى نفس معلوم هستند ولى هنوز به علم حصولى معلوم نشده ‏اند به عقيده صدر المتالهين فطرى بودن معرفت‏بذات حق از اين قبيل است

ج - در باب برهان منطق به قضايايى كه برهانشان همواره همراه آنها است و هيچ وقت در نفس حضور آن قضايا از حضور براهين و قياسات آنها منفك نيست فطريات مى ‏گويند قضايا قياساتها معها

د - ادراكات و تصوراتى كه خاصيت ذاتى عقل است و هيچگونه است نادى به غير عقل ندارد

در اين مقاله آنجا كه ادراكات فطرى مورد انكار قرار مى ‏گيرد معناى چهارم مقصود است و همين معنا است كه دكارت و پيروانش بان قائلند و حسيون منكرند ما با اينكه تصورات فطرى بمعناى چهارم را منكريم به تصورات و تصديقات فطرى بمعناى اول يعنى ادراكاتى كه تمام اذهان خواه و ناخواه در آنها على‏السويه ‏اند اعتقاد داريم و راه آنرا در طى خود مقاله بيان مى ‏كنيم ولى تا آنجا كه ما تفحص كرده‏ايم در فلسفه اروپا بين اين دو جهت تفكيك نشده يعنى قائلين به تصورات فطرى به معناى اول همانها هستند كه به فطريات بمعناى چهارم قائلند و تمام كسانى كه منكر فطريات بمعناى چهارم هستند منكر فطريات بمعناى اول نيز هستند و آن دانشمندان چنين پنداشته ‏اند كه تصورات و تصديقات عمومى و يكسان براى همه بشر راهى جز اينكه آنها را خاصيت ذاتى عقل بدانيم ندارد و اگر تصورات ذاتى عقل را انكار كنيم چاره‏ اى نيست از اين كه تصورات عمومى و يكسان براى همه بشر را نيز انكار كنيم ولى در اين مقاله اين دو قسمت از يكديگر تفكيك شده و در عين اين كه تصورات ذاتى عقل فطرى بمعناى چهارم مورد انكار قرار گرفته تصورات و تصديقات عمومى و يكسان براى همه بشر فطرى بمعناى اول اثبات شده و راه آن نيز بيان گرديده توضيح بيشتر در طى خود مقاله خواهد آمد

٤ - ماديين جديد خود را پيرو نظريه حسيون قلمداد مى ‏كنند و مدعى هستند كه تمام عناصر اوليه فكر بشر از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده است و تمام محتويات ذهنى انسان را همان عناصر حسى يا تركيب يافته و تكامل يافته آن عناصر تشكيل مى ‏دهد

اين جمله در كلمات ماديين از انگلیس تا لنين است الين بسيار مكرر مى ‏شود دنياى سوبژكتيو ذهنى انكعاسى است از دنياى اوبژكتيو عينى

ماديين كوشش مى ‏كنند كه تمام تصورات و مفاهيم را از مجراى يكى از حواس توجيه كنند على هذا تمام ايراداتى كه بر حسيون وارد است مبنى بر وجود يك سلسله عناصر بسيط ذهنى كه از مجراى مستقيم هيچيك از حواس قابل توجيه نيست‏بر ماديين نيز وارد است ‏بعلاوه يك سلسله ايرادات ديگر نيز وارد است مبنى بر اينكه حسيون كه فقط بحس تكيه كرده ‏اند حدود حس را فى الجمله تشخيص داده ‏اند و لهذا مسائل اولى را كه از راه حس و آزمايش عملى قابل تحقيق نيست از قلمرو مداخله خود خارج ساخته ‏اند و اظهار داشته ‏اند كه اين مسائل نفيا و اثباتا از حدود قضاوت فكر بشر خارج است ولى ماديين اين معنى را تشخيص نداده ‏اند حقيقت اينست كه اگر كسى با نظريات بزرگان فلاسفه شرق و غرب در باب علم و معلوم و عقل و معقول و بالاخره در باره ذهن و ادراكات ذهنى درست آشنا شود و درك كند كه آنها در چه عمقى سير مى ‏كرده ‏اند و در صدد حل چه مشكلاتى بوده ‏اند آنگاه نظرى هم به گفتار هاى ماديين بيفكند بخوبى درك مى ‏كند كه پيشوايان ماديين اساسا از اين مراحل دورند ماديين پيش خود خيال كرده ‏اند با گفتن جمله دنياى ذهنى انعكاسى از دنياى عينى است تمام مشكلات حل مى ‏شود در صورتى كه هزارها نكته باريكتر ز مو در مسائل ادراكى وجود دارد كه ماديين بكلى از آنها بى‏خبرند

٥ - چنانكه از اشاراتى كه در اين مقدمه گذشت و تفصيلا در خود مقاله خواهد آمد اساس نظريه اين مقاله بر اينست كه ادراكات جزئى مقدم است ‏بر ادراكات كلى و ما احيانا در تعبيرات خود مى ‏گوييم ادراكات حسى مقدم است ‏بر ادراكات عقلى

البته نبايد از اين تعبيرات استفادهكرد كه منظور ما از حواس خصوص همين حواس ظاهره و باطنه معمولى است كه همه آنها را مى ‏شناسند زيرا ما در اينجا در صدد است قصاء حواس عمومى افراد بشر و يا در صدد بيان اينكه ممكنست‏بعضى از افراد بشر حسى علاوه بر حس هاى معمولى داشته باشند نيستيم

و همچنانكه در متن مقاله خواهد آمد ما از يك فرمول كلى پيروى مى ‏كنيم و آن اينكه هر علم حصولى مسبوق به علم شهودى حضورى است ‏خواه آن علم شهودى حضورى بوسيله يكى از حواس ظاهره يا باطنه معمولى كه همه آنها را مى ‏شناسند حاصل شود و يا بوسيله ديگر

و از اينرو اين نظريه با القائاتى كه به اولياء وحى و الهامات و مكاشفات مى ‏شود منافاتى ندارد زيرا آن القائات نيز از يكنوع علوم شهوديه حضوريه سرچشمه مى ‏گيرد و بعبارت ديگر بوسيله حسى ما وراء حواس معمولى صورت مى ‏گيرد عرفا در زمينه آن حس سخنان زيادى دارند روانشناسى جديد نيز كه متكى به تجربيات و آزمايش هاى عملى است وجود چنين حس مرموزى را تصديق مى ‏كند

ويليام جمز روانشناس و فيلسوف معروف امريكايى ١٨٤٢ - ١٩١٠ مى ‏گويد آنچه انسان آن را من مى ‏خواند و خود آگاهى دارد در احوال عادى دايره‏اش محدود و مسدود است و از خود او تجاوز نمى ‏كند و ليكن اين دايره محدود حريمى دارد كه بيرون از دايره خود آگاهى است و شخص در احوال عادى از آن آگاهى ندارد و چون باب آن حريم به روى من باز شود با عالم ديگرى آشنا مى ‏گردد و بسى چيزها بر او مكشوف مى ‏شود كه در حال عادى درش به روى او بسته است

مرحوم فروغى مى ‏گويد اين فقره را كه انسان گذشته از ضمير خود آگاه ضمير ديگرى دارد كه معمولا از آن آگاه نيست و لكن بعضى اوقات آثارى از آن بروز مى ‏كند و معلوماتى به انسان مى ‏دهد كه از عهده حس و عقل بيرون است پيش از ويليام جمز نيز دانشمندان ديگر كه در روانشناسى كار كرده بودند به آن برخوردند و آنرا من ناخود آگاه ناميده بودند ويليام جمز در اين باب تحقيقات مبسوط نموده و معتقد شد كه مواردى هست كه انسان از دائره محدود و مسدود من به آن حريم كه گفتيم پا مى ‏گذارد و در من ناخود آگاه وارد مى ‏شود و با من هاى ديگر كه در حال عادى درشان به روى او بسته است مرتبط مى ‏گردد و به اين طريق ضماير بيكديگر مكشوف و در يكديگر مؤثر مى ‏شوند و شخص بدون واسطه حس و عقل به حقايقى برمى ‏خورد و در عوالمى سير مى ‏كند كه تمتعات روحانى درمى ‏يابد و به كمال نفس نزديك مى ‏شود و خود را به خدا متصل مى ‏بيند و درمى ‏يابد كه حدود زندگانى‏اش بالا رفته و اطمينان نفس حاصل نموده روحش بزرگ و شريف شده و از غيب مدد مى ‏گيرد و از بيماري هاى تن يا روان شفا مى ‏يابد.

مولوى مى ‏گويد :

جسم ظاهر روح مخفى آمده است		جسم همچون آستين جان همچو دست
باز عقل از روح مخفى‏تر بود		حس بسوى روح زودتر ره برد
روح وحى از عقل پنهان‏تر بود		زانكه او غيب است و او زان سر بود
آن حسى كه حق بدان حس مظهر است		نيست‏حس اين جهان آن ديگر است
حس حيوان گر بديدى آن صور		بايزيد وقت‏بودى گاو و خر

پيدايش كثرت در علم و ادراك

در مقاله گذشته يكى از نتائج اساسى كه گرفتيم اين بود كه علوم و ادراكات منتهى به حس مى ‏باشد و البته كسى كه براى نخستين بار اين قضيه را نگاه كند اين حكم را كلى و عمومى تلقى خواهد كرد باين معنى كه همه علوم و ادراكات يا بى‏واسطه حسى مى ‏باشند يا بواسطه تصرفى كه در يك پديده حسى انجام گرفته پيدا شده ‏اند و اگر با واسطه يا بى‏واسطه پاى حس در ميان نباشد علم و ادراكى موجود نخواهد بود

ولى حقيقت جز اين است زيرا نتيجه هر برهانى در اندازه عموم خود تابع برهان خود مى ‏باشد و برهانى كه براى اثبات اين حكم اقامه كرديم باين عموم و شمول نبود چه برهان ما ناطق بود (اشاره است ‏به برهانى كه در مقاله چهارم از دو راه اقامه شد براى اثبات اينكه هر تصور كلى كه قابل انطباق به افراد محسوسه باشد از قبيل تصور انسان و درخت و رنگ و شكل و مقدار و صوت خواه ناخواه بايد از راه حواس و تماس مستقيم با واقعيت‏شى‏ء محسوس از براى انسان پيدا شده باشد و ممكن نيست‏خود بخود و بالفطره براى عقل حاصل باشد رجوع شود به جلد اول مبحث ارزش معلومات آن برهان صرفا متوجه اين هدف بود كه معرفت و شناسائى طبيعت مستقيما از راه ادراكات حسى جزئى آغاز مى ‏شود و تمام تصورات بشر مربوط به طبيعت در اثر برخورد قواى ادراكى با طبيعت عينى خارجى توليد شده است و در باره اينگونه تصورات است كه با قطع نظر از مسامحه در تعبير مى ‏توان گفت دنياى ذهن انعكاسى از دنياى عينى است

همانطورى كه در مقاله ٤ گذشت آزمايش هاى عمومى نيز گواهى مى ‏دهد كه هر كس فاقد حسى از حواس است همانطورى كه قدرت احساس جزئى يك سلسله محسوسات مربوط به آن حس را ندارد قدرت ادراك عقلى و كلى و تصور علمى آنرا نيز ندارد و اين جمله معروف منسوب به ارسطو من فقد حسا فقد علما كه از دير زمان در زبان اهل علم شايع است در همين زمينه گفته شده است ولى آن برهان و اين آزمايش تنها در مورد تصورات و مفهوماتى بود كه قابل انطباق به محسوس باشند از قبيل مفهوم انسان و درخت و مقدار و رنگ و شكل نه در مورد تمام تصورات زيرا بعدا گفته خواهد شد كه بالضروره ذهن بشر واجد يك سلسله تصورات ديگرى نيز هست كه از راه هيچ يك از حواس قابل توجيه نيست و ناچار از راه‏ هاى ديگر و به ترتيب هاى ديگر وارد ذهن مى ‏شوند و در عين حال گفته خواهد شد كه آن تصورات نيز هر چند مستقيما از راه حواس وارد ذهن نشده ‏اند خود بخود و بالفطره نيز در عقل موجود نيستند بلكه ذهن پس از نائل شدن بيك سلسله ادراكات حسى به ترتيب هاى مخصوص به آنها نائل مى ‏شود

تعيين حدود علم

اين مسئله نيز بصورت و شكلى كه در قرون اخيره ميان دانشمندان مطرح است كاملا جديد و بى سابقه است و نتيجه توجه خاصى است كه در قرون اخيره به عالم انسان و ادراكات ذهنى انسان شده است البته ساير دانشمندان نيز در باب محدوديت علم بشر سخنانى گفته ‏اند از قبيل اينكه حقايق عالم بى پايان است و قوه تفكر بشر محدود پس علم كل نصيب كسى نمى ‏شود و يا اينكه در باره حقيقت وجود هستى گفته ‏اند كه قابل معلوم شدن به علم حصولى نيست و آنچه با علم حصولى معلوم مى ‏شود از قبيل ماهيات است و امثال اين گفتارها ولى پيدا است كه هدف اين دانشمندان در اين سخنان با هدف دانشمندان جديد متفاوت و مختلف است در ميان دانشمندان جديد راجع به حدود علم دو نظريه است :

الف - جمعى از دانشمندان معتقدند كه قدرت قضاوت فكرى بشر فقط در حدود فنومن‏ها يعنى ظواهر و عوارض طبيعت و تعيين روابط و مناسبات آنها است و اين ظواهر و عوارض همانها است كه قابل احساس و تجربه هستند و اما تحقيق در باره كنه امور و ما وراء عوارض و ظواهر طبيعت‏خواه مربوط بخود طبيعت و خواه مربوط بما وراء الطبيعه باشد از دسترسى قضاوت فكرى بشر خارج است و آنچه هم تا كنون در اين باره گفته شده اصل و مبنائى نداشته صرفا لفاظى و خيال بافى بوده است

بعقيده اين دسته علوم طبيعى از قبيل فيزيك و شيمى و زيست‏شناسى و امثال اينها معتبر است زيرا در اين علوم جز روابط و مناسبات ظاهرى اشيايى كه قابل احساس و آزمايش هستند مورد نظر قرار نمى ‏گيرد روانشناسى نيز معتبر است زيرا اين فن با اسلوب جديد خود از ما وراء عوارض و حالات نفسانى از قبيل بحث از جوهريت و عدم جوهريت روح چشم مى ‏پوشد و صرفا فنومن هاى نفسانى و روابط و مناسبات آنها را جستجو مى ‏كند رياضيات نيز معتبر است زيرا اولا پيدايش مفاهيم رياضى از قبيل عدد و خط و سطح و جسم مبدا و منشا حسى دارد و ثانيا صحت مسائل رياضى را مى ‏توان عملا تاييد و تثبيت كرد و اما آنچه از اين قبيل نيست‏خواه مربوط به طبيعت‏باشد از قبيل بحث از حقيقت جسم طبيعى و اينكه آيا جسم در آخرين حد تجزيه خود مركب است از اجزاء خالى از بعد و يا آنكه واحد حقيقى جسم واجد بعد و شكل و مقدار است و خواه مربوط بما وراء الطبيعه باشد از قبيل بحث از وجود روح مجرد و وجود خدا و مباحث مربوط به جوهر و عرض و دور و تسلسل و مانند اينها تحقيق با اسلوب فنى در باره آنها نفيا و اثباتا خارج از قلمرو فكر بشر است

حسيون كه در بالا عقيده آنها را راجع به راه حصول علم بيان كرديم پيرو اين نظريه ‏اند زيرا آنان از طرفى عقيده دارند كه در عقل جز آنچه بحس در آمده باشد چيزى موجود نيست و كار عقل را منحصر به تصرف در صور محسوسه مى ‏دانند بدون آنكه بتواند غير از صور محسوسه تصورى را زياد كند و از طرف ديگر به محدوديت عمل حواس پى‏برده ‏اند و دانسته ‏اند كه فقط امور معينى است كه به احساس در مى ‏آيد

از اين دو مقدمه نتيجه گرفته ‏اند كه قدرت قضاوت فكرى بشر محدود است ‏بامور حسى و محسوسات لهذا فلسفه بمعناى حقيقى كلمه يعنى فنى كه صرفا متكى بمعقولات باشد در نظر اين دسته جز لفاظى و خيالبافى چيزى نيست‏ به عقيده اين گروه علم منفك از حس و فلسفه منفك از علم وجود ندارد

سيستم هاى فلسفى حسيون مانند خود علوم حسى محدود است ‏به يك سلسله مسائل كه از حدود توجيه عوارض و ظواهر طبيعت تجاوز نمى ‏كند معمولا در اصطلاحات اين دسته هر گاه فلسفه گفته شود منظور يك سلسله مسائل تعقلى و نظرى خالص نيست ‏بلكه پاره‏ اى از مسائل فيزيكى يا رياضى يا علم النفسى و حد اكثر منطقى كه جنبه عموميت ‏بيشترى دارد بنام فلسفه خوانده مى ‏شود

به عقيده حسيون فلسفه اولى متافيزيك كه قدماء براى او شان عالى و اهميت فوق العاده قائل بودند و آنرا فلسفه حقيقى و علم كلى و علم العلوم و علم اعلى مى ‏خواندند پايه و اساسى ندارد زيرا مسائل وى از حدود ظواهر طبيعت و محسوسات بيرون است و لهذا از حدود امكان بررسى بشر خارج است

از حسيون كسى كه زياد در اين باره اصرار و پافشارى كرده اگوست كنت است و از عقليون كسى كه اين عقيده را دارد كانت است

به عقيده اگوست كنت تاريخ فكر بشر تا كنون سه مرحله اساسى را پيموده است مرحله افسانه‏ اى و خيالى مرحله عقلى و فلسفى مرحله علمى و حسى در مرحله اول كه مربوط به دوران كودكى و توحش بشر است ‏بشر تمام حوادث را مربوط مى ‏كرد به ارباب انواع و ارواح طيبه و خبيثه در اين مرحله بشر هر حادثه‏ اى را كه مى ‏ديد از قبيل برف و باران و قحط و فراوانى و مرض و صحت و صلح و جنگ آنرا مربوط مى ‏كرد به اراده خدايان و دخالت ارواح نيك و بد

در مرحله دوم فكر بشر ترقى كرده و دريافته است كه نمى ‏توان حوادث طبيعت را با اراده خدايان توجيه نمود علل حوادث طبيعى را بايد در خود طبيعت جستجو كرد لهذا در اين مرحله فرض هاى عقلى را در توجيه حوادث پيش ميكشد و پاى قواى طبيعى و صور نوعيه و نفس ناميه و نفس حيوانيه و نفس ناطقه را به ميان مى ‏آورد اين مرحله از مرحله اول كاملتر است ولى آخرين مرحله نيست‏بلكه حلقه متوسطى است كه مرحله اول را به مرحله سوم مرتبط مى ‏كند

در مرحله سوم بشر متوجه شده است كه آن فرض هاى عقلى و فلسفى در توجيه حوادث بلا دليل است و تنها راه صحيح آنست كه از تعقيب كردن و جستجو كردن علل واقعى دست‏بكشد و فقط به تعيين روابط و مناسبات اشياء محسوسه كه وجود آنها محقق و مسلم است ‏بپردازد و بجاى آن فرض هاى عقلى خود حوادث طبيعت را علت‏يكديگر بشناسد در اين مرحله است كه نظريات بشر جنبه ثبوتى و تحققى پيدا مى ‏كند يعنى فقط حوادث محققه را دخالت مى ‏دهد و بس اگوست كنت‏خود را واضع فلسفه‏ اى مى ‏داند بنام پوزيتويسم كه آنرا فلسفه تحققى يا ثبوتى يا وضعى يا ظاهرى ترجمه كرده ‏اند و خودش اين فلسفه را نماينده مرحله سوم از مراحل سه‏گانه فكر بشر مى ‏داند

اگوست كنت مدعى است كه الان هم كه نوبت مرحله سوم رسيده است ‏باز كسانى پيدا مى ‏شوند كه هنوز طرز فكرشان متناسب با مرحله اول يا مرحله دوم است ايضا مدعى است كه يك فرد در دوره عمر ابتداء خيالى و افسانه‏ اى فكر مى ‏كند بعد اگر فى الجمله رشد پيدا كند طرز تفكرش عقلى و فلسفى مى ‏شود و هنگامى كه پخته و آزموده شد طرز تفكر فلسفى‏اش تبديل به تفكر علمى و حسى مى ‏شود

كانت نيز با آنكه از عقليون است و به معانى فطرى ذاتى عقلى قائل است منكر اعتبار فلسفه اولى است وى علم هاى مربوط به واقعيت هاى ما وراء ذهن را محصول همكارى عقل و حس مى ‏داند و مدعى است كه حس تنها يا عقل تنها نمى ‏تواند علمى بسازد

كانت علوم طبيعى را معتبر مى ‏داند زيرا محصول عقل و حس هر دو تا است رياضيات را نيز معتبر مى ‏داند زيرا هر چند در رياضيات به عقيده كانت‏حس دخالت ندارد و عقلى محض است ولى چون مسائل رياضى مربوط به فرضيات خود ذهن است قهرا صادق است زيرا عقل ميتواند در آنچه خودش فرض كرده قضاوت كند

ولى فلسفه اولى معتبر نيست زيرا نه مانند طبيعيات است كه حس بتواند دخالت كند و با شركت‏حس و عقل صورت علمى بخود بگيرد و نه مانند رياضيات است كه صرفا قضاوت در باره مفروضات و مخلوقات خود عقل باشد

استدلال منكرين اعتبار فلسفه تعقلى محض

توضيح اين مطلب لازم است كه منكرين اعتبار فلسفه تعقلى محض كه بارزترين مصداق آن فلسفه اولى و متفرعات آن است از دو راه مختلف استدلال مى ‏كنند و غالبا اين دو راه از يكديگر تفكيك نمى ‏شود :

١ - از راه علم النفسى يعنى از راه اينكه مواد و عناصر اوليه ذهنى بشر براى حل آن مسائل وافى نيست زيرا عناصر اوليه ذهن بشر منحصر است ‏بصور حسيه و عقل كارى جز تصرف در آن صور حسيه نمى ‏تواند انجام دهد و مسائل فلسفه تعقلى از حدود حس و احساس بیرون است

٢ - از راه منطقى يعنى از راه اينكه مقياس صحت و سقم قضاياى فكرى بشر منحصر است ‏به تجربه و آزمايش عملى و آن مقياس هاى عقلى كه منطق عقلى آنها را وسيله سنجش فكر و تميز دادن صحيح از سقيم و صحيح از خطا مى ‏داند مفيد و اطمينان بخش نيست و هر نظريه و فرضيه‏ اى هر چند مربوط بفنومن‏ها و توجيه ظواهر طبيعت‏باشد كه تحت آزمايش عملى در نيايد قابل اعتماد و اطمينان نيست و مسائل فلسفه تعقلى قابل آزمايش عملى نيست زيرا مثلا نمى ‏توان آزمايش كرد كه آيا وجود اصيل است ‏يا ماهيت و آيا دور يا تسلسل ممكن است ‏يا محال

ب - جمعى ديگر از دانشمندان جديد آن محدوديتى كه آن دسته در نظريه بالا براى علم قائل شده بودند منكرند و معتقدند كه در ما وراء محسوسات نيز مى ‏توان قضاوت كرد بعضى از اين دانشمندان اين نظريه را از آن جهت دارند كه به تصورات فطرى عقلى مستقل قائلند از قبيل دكارت و پيروانش و بعضى ديگر راه شهود و عرفان و سير باطن را پيشنهاد و پيروى كرده ‏اند فلسفه هانرى برگسون فيلسوف معروف عصر اخير متكى باين نظريه است و بعضى ديگر از راه ديگر و ما در اينجا خود را نيازمند به بيان نظريات آنان نميدانيم

در اين مقاله در ضمن اينكه پيدايش كثرت در ادراكات بيان مى ‏شود به هر دو اشكال منكرين اعتبار فلسفه تعقلى پاسخ داده مى ‏شود از طرفى در خلال بيان كيفيت‏حصول تكثر در ادراكات گفتگوى مفاهيم متافيزيكى به ميان خواهد آمد و معلوم خواهد شد كه اين مفاهيم از جنبه علم النفسى معتبرند و با آنكه مستقيما از راه حواس وارد ذهن نشده ‏اند منشاء صحيح و معتبر دارند و از طرف ديگر از جنبه منطقى ثابت‏خواهيم كرد كه تنها معيار و محك صحت و سقم قضايا تجربه و آزمايش عملى نيست و حتى خود تجربيون بدون توجه بيك سلسله قضاياى فكرى خواه ناخواه اعتقاد جزمى دارند كه قابل تجربه و آزمايش عملى نيست‏ بعلاوه در آينده معلوم خواهد شد كه بشر تا قبلا بيك سلسله قضاياى غير تجربى اعتقاد نداشته باشد نمى ‏تواند هيچ قضيه تجربى را بپذيرد

در خاتمه از بيان چند نكته ناگزيريم :

١ - اختلاف نظرى كه در مسئله راه حصول علم بين علماء شرق و غرب و حسى و عقلى است مربوط به علمها و ادراكات تصورى يعنى تصور هاى ساده ابتدائى خالى از حكم است كه عارض ذهن مى ‏شود از قبيل تصور سفيدى و سياهى و گرمى و سردى و خط و سطح و وجود و وحدت و كثرت و اما علم هاى تصديقى يعنى حكم هاى ذهنى كه آن تصورات را بيكديگر پيوند مى ‏دهد و وصل و فصل مى ‏كند از قبيل سفيدى غير از سياهى است ‏يا خط عارض سطح ست ‏يا وجود مساوى با وحدت است روشن است كه از مورد نزاع خارج است زيرا خود حكم صرفا يكنوع فعاليت كار ذهنى است و هرگز نمى ‏توان ادعا كرد كه حكم از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده است و همچنين نسبت و رابطه بين محمول و موضوع در خارج كه حكم ناظر به آن است معنا ندارد كه از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده باشد زيرا نسبت در خارج واقعيتى جدا از واقعيت طرفين موضوع و محمول ندارد و آنچه از راه حواس وارد ذهن مى ‏شود عبارت است از صور واقعياتى كه در اثر تماس ويژه آن واقعيات با آلات حسيه در ذهن پديد آمده است

حكم فعاليت كار و قضاوت ذهن است در ميان تصوراتى كه از راه حس يا راه هاى ديگر وارد ذهن شده است على هذا اختلاف نظر حسى و عقلى بترتيبى كه در باب تصورات جريان دارد در باب تصديقات جريان ندارد

در باب تصديقات اختلاف نظر ديگرى ميتواند وجود داشته باشد و آن اينكه ترديدى نيست كه پاره‏ اى از قضاوتها خود بخود براى ذهن دست نمى ‏دهد يعنى صرف تصور موضوع و محمول براى قضاوت و حكومت ذهن كافى نيست عوامل ديگرى مى ‏بايست دخالت كند تا ذهن بتواند قضاوت كند و همچنين ترديدى نيست كه يكى از عوامل مستعد كردن ذهن براى قضاوت و حكومت‏ هاى جزئى احساس است از قبيل قضاوت در باره اينكه اين كاغذى كه در دست من است ‏سفيد است و براى قضاوت هاى كلى و عمومى تجربه و آزمايش عملى است از قبيل تمام اطلاعات علمى ما راجع به طبيعت مثلا ما بطور كلى حكم مى ‏كنيم كه اجسام در اثر حرارت انبساط پيدا مى ‏كنند و بديهى است كه اگر تجربه و آزمايش عملى در كار نبود ذهن هيچ كس اين قضاوت و حكومت را نمى ‏كرد

حالا بايد ديد آيا تمام قضاوتها و حكومت هاى كلى و عمومى با دخالت تجربه و آزمايش صورت مى ‏گيرد و يا آنكه پاره‏ اى احكام و قضاوتها هست كه بدون هيچ عامل خارجى صورت مى ‏گيرد يعنى تنها تصور موضوع و محمول براى قضاوت ذهن كافى است ‏بديهيات اوليه تصديقيه باصطلاح منطق و بر فرض اينكه ما تصديقاتى غير از تصديقات تجربى داشته باشيم آيا ابتداء آن تصديقات در ذهن وجود پيدا مى ‏كند و سپس تصديقات تجربى يا آنكه كار بعكس است

در ضمن اين مقاله خواهد آمد كه تصديقات تجربى مؤخر است از يك سلسله تصديقات غير تجربى و بعلاوه توضيح داده خواهد شد كه اگر آن تصديقات غير تجربى را از ذهن بگيريم محال و ممتنع است كه ذهن از راه تجربه به تصديقى نائل شود و تمام تصديقات تجربى متكى است ‏به اصولى كه از غير راه تجربه ذهن آنها را تصديق كرده است و بعبارت ديگر اگر آن تصديقات ما قبل تجربه را از ذهن بگيريم بشر هيچگونه علمى به هيچ چيزى چه در مسائل طبيعى و چه در مسائل غير طبيعى نمى ‏تواند داشته باشد و كاخ علم و معلومات بشر يكباره ويران مى ‏شود يعنى ترديد يا انكار آن اصول غير تجربى مساوى با سوفسطائى‏گرى است

غالبا اين دو مطلب كه يكى مربوط به مبحث تصورات است و ديگرى مربوط به مبحث تصديقات با يكديگر اشتباه مى ‏شود على هذا ما هر چند تصوراتى مقدم بر تصورات احساسى نداريم ولى تصديقات زيادى مقدم بر تصديقات تجربى داريم بيان و توضيح بيشتر مطلب بالا با توجه به آنچه دانشمندان قديم و جديد در اين زمينه گفته ‏اند بعدا خواهد آمد

٢ - ما قبلا نظريه عقليون و نظريه حسيون جديد اروپا را كاملا شرح داديم و گفتيم كه عقليون بعضى از تصورات را ذاتى و فطرى عقل مى ‏دانند و معتقدند كه آن تصورات هيچگونه است ناد و ارتباطى به حس و محسوسات ندارد و همچنين نظريه ارسطو و دانشمندان اسلامى را راجع به عقل و حس و رابطه معقولات و محسوسات اجمالا بيان كرديم و تذكر داديم كه نظريه عقلى و نظريه حسى به اين صورتى كه در قرون جديده مطرح شده بى سابقه است و مخصوصا نظريه عقلى كه مبتنى است ‏بر اينكه بعضى از تصورات فطرى و ذاتى عقل و لازم لا ينفك آن است كه اولين بار از طرف دكارت اظهار شد هيچ سابقه ندارد ولى بعضى از دانشمندان خيال كرده ‏اند كه تمام كسانى كه بتصورات بديهى عقلى قائلند آن تصورات را فطرى و ذاتى عقل مى ‏دانند و لهذا بسيار ديده مى ‏شود كه ارسطو و فارابى و ابن سينا را جزء عقليون بمعناى مصطلح جديد كلمه بشمار مى ‏آورند ولى اين گمان باطل است زيرا هيچ لزومى ندارد كه ما بديهيات تصوريه عقليه را فطرى و ذاتى عقل بدانيم هيچ مانعى ندارد كه آن بديهيات بتدريج‏براى ذهن حاصل شوند و ذهن آنها را از تصورات حسى انتزاع نمايد ما عبارت صدر المتالهين را راجع به اينكه تمام بديهيات اوليه عقليه پس از پيدايش صور محسوسه براى ذهن حاصل مى ‏شود قبلا نقل كرديم و به تفصيل بيشترى بعدا نقل خواهيم كرد و در متن مقاله كيفيت انتزاع آن بديهيات از صور محسوسه بيان خواهد شد

مرحوم فروغى در «سير حكمت در اروپا» همين اشتباه برايش رخ داده و خيال كرده است كه تمام كسانى كه به بديهيات اوليه عقليه قائلند آن بديهيات را فطرى و ذاتى عقل مى ‏دانند مشار اليه در جلد سوم سير حكمت در اروپا در مقدمه‏ اى كه بر فلسفه فيخته نوشته و نظريه عقليون و حسيون را شرح داده است مى ‏نويسد : دكارت مانند پيشينيان از اصحاب عقل مدعى شد كه بعضى معلومات و ادراك پاره‏ اى از حقايق در نفس انسان سرشته شده و فطرى است و خاصيت عقل اوست و بحس و تجربه بستگى ندارد آنگاه در پاورقى توضيح مى ‏دهد شبيه به آنچه دانشمندان ما به عقل بالملكه منتسب مى ‏كنند در جا هاى ديگر آن كتاب نيز همين اشتباه تكرار شده است

آنچه دكارت معتقد است ‏با آنچه پيشينيان از اصحاب عقل گفته ‏اند بكلى متفاوت است و مخصوصا با آنچه دانشمندان ما به عقل بالملكه منتسب مى ‏كنند كوچكترين شباهتى ندارد زيرا اولا دكارت آن تصورات را خاصيت ذاتى عقل مى ‏داند و مدعى است كه همانطورى كه خاصيت ذاتى جسم بعد داشتن است ‏خاصيت ذاتى عقل ادراك اين مفاهيم فطرى است و آن مفاهيم به هيچ چيز بستگى ندارند مگر بخود عقل ولى دانشمندان ما معتقدند كه تمام معقولات بتدريج پيدا مى ‏شوند و از محسوسات آغاز مى ‏شود و تمام معقولات حتى بديهيات اوليه يك نوع وابستگى بمحسوسات دارند

ثانيا نظر دكارت غالبا به يك سلسله تصورات است كه خودش نام مى ‏برد و او معتقد است كه ما تصورات فطرى و ما قبل احساس داريم ولى آنچه اين دانشمندان در باب عقل بالملكه گفته ‏اند ناظر بتصديقات است ‏يعنى ناظر باين است كه ما تصديقاتى مقدم بر تصديقات تجربى داريم و چنانچه در نكته ١ گفته شد بين اين دو مطلب فرق بسيار است

و همين توهم كه هر كس به تصورات بديهى اولى قائل است پس مى ‏بايست آن تصورات را فطرى و ذاتى عقل بداند موجب شده است كه دانشمندان در باره ارسطو متحير بمانند بعضى او را حسى و بعضى عقلى بدانند و بعضى ديگر او را متهم به تذبذب كنند زيرا ديده ‏اند ارسطو يكجا بمخالفت افلاطون برخاسته و حس را مقدم بر عقل و ادراكات جزئى را مقدم بر ادراكات كلى شمرده و يكجا در منطق خويش از بديهيات اوليه عقليه سخن رانده و نتوانسته ‏اند درك كنند كه بين اين دو سخن منافاتى نيست هر چند از ارسطو چيزى كه مقصود حقيقى او را بيان كند نقل نشده ولى ممكن است كه با روشى كه دانشمندان اسلامى پيش گرفته ‏اند نظريه ارسطو را توجيه كرد

٣ - براى آنكه ذهن خواننده محترم از يك اشتباه لفظى مصون بماند ناچاريم توضيح زير را بدهيم

واژه ادراكات فطرى

واژه ادراكات فطرى در اصطلاحات فلسفى در موارد مختلفى است عمال مى ‏شود :

الف - ادراكاتى كه همه اذهان در آنها يكسان هستند يعنى همه اذهان واجد آنها هستند و همه اذهان مانند يكديگر آنها را واجدند و نه از جهت واجد بودن و واجد نبودن و نه از جهت كيفيت واجد بودن آنها در ميان اذهان اختلافى نيست از قبيل اعتقاد بوجود دنياى خارج كه حتى سوفسطائى نيز در حاق ذهن خود نمى ‏تواند منكر آن باشد ما در مقاله ٢ كلمه فطرى را باين معنا است عمال كرديم رجوع شود به پاورقى مقاله دوم جلد اول اين سنخ ادراكات تصورى و تصديقى را مى ‏توان ادراكات عمومى ناميد

ب - ادراكاتى كه بالقوه در ذهن همه كس موجود است هر چند بالفعل در ذهن بعضى موجود نيست ‏يا خلاف آن موجود است از قبيل معلوماتى كه با علم حضورى براى نفس معلوم هستند ولى هنوز به علم حصولى معلوم نشده ‏اند به عقيده صدر المتالهين فطرى بودن معرفت‏بذات حق از اين قبيل است

ج - در باب برهان منطق به قضايايى كه برهانشان همواره همراه آنها است و هيچ وقت در نفس حضور آن قضايا از حضور براهين و قياسات آنها منفك نيست فطريات مى ‏گويند قضايا قياساتها معها

د - ادراكات و تصوراتى كه خاصيت ذاتى عقل است و هيچگونه است نادى به غير عقل ندارد

در اين مقاله آنجا كه ادراكات فطرى مورد انكار قرار مى ‏گيرد معناى چهارم مقصود است و همين معنا است كه دكارت و پيروانش بان قائلند و حسيون منكرند ما با اينكه تصورات فطرى بمعناى چهارم را منكريم به تصورات و تصديقات فطرى بمعناى اول يعنى ادراكاتى كه تمام اذهان خواه و ناخواه در آنها على‏السويه ‏اند اعتقاد داريم و راه آنرا در طى خود مقاله بيان مى ‏كنيم ولى تا آنجا كه ما تفحص كرده‏ايم در فلسفه اروپا بين اين دو جهت تفكيك نشده يعنى قائلين به تصورات فطرى به معناى اول همانها هستند كه به فطريات بمعناى چهارم قائلند و تمام كسانى كه منكر فطريات بمعناى چهارم هستند منكر فطريات بمعناى اول نيز هستند و آن دانشمندان چنين پنداشته ‏اند كه تصورات و تصديقات عمومى و يكسان براى همه بشر راهى جز اينكه آنها را خاصيت ذاتى عقل بدانيم ندارد و اگر تصورات ذاتى عقل را انكار كنيم چاره‏ اى نيست از اين كه تصورات عمومى و يكسان براى همه بشر را نيز انكار كنيم ولى در اين مقاله اين دو قسمت از يكديگر تفكيك شده و در عين اين كه تصورات ذاتى عقل فطرى بمعناى چهارم مورد انكار قرار گرفته تصورات و تصديقات عمومى و يكسان براى همه بشر فطرى بمعناى اول اثبات شده و راه آن نيز بيان گرديده توضيح بيشتر در طى خود مقاله خواهد آمد

٤ - ماديين جديد خود را پيرو نظريه حسيون قلمداد مى ‏كنند و مدعى هستند كه تمام عناصر اوليه فكر بشر از مجراى يكى از حواس وارد ذهن شده است و تمام محتويات ذهنى انسان را همان عناصر حسى يا تركيب يافته و تكامل يافته آن عناصر تشكيل مى ‏دهد

اين جمله در كلمات ماديين از انگلیس تا لنين است الين بسيار مكرر مى ‏شود دنياى سوبژكتيو ذهنى انكعاسى است از دنياى اوبژكتيو عينى

ماديين كوشش مى ‏كنند كه تمام تصورات و مفاهيم را از مجراى يكى از حواس توجيه كنند على هذا تمام ايراداتى كه بر حسيون وارد است مبنى بر وجود يك سلسله عناصر بسيط ذهنى كه از مجراى مستقيم هيچيك از حواس قابل توجيه نيست‏بر ماديين نيز وارد است ‏بعلاوه يك سلسله ايرادات ديگر نيز وارد است مبنى بر اينكه حسيون كه فقط بحس تكيه كرده ‏اند حدود حس را فى الجمله تشخيص داده ‏اند و لهذا مسائل اولى را كه از راه حس و آزمايش عملى قابل تحقيق نيست از قلمرو مداخله خود خارج ساخته ‏اند و اظهار داشته ‏اند كه اين مسائل نفيا و اثباتا از حدود قضاوت فكر بشر خارج است ولى ماديين اين معنى را تشخيص نداده ‏اند حقيقت اينست كه اگر كسى با نظريات بزرگان فلاسفه شرق و غرب در باب علم و معلوم و عقل و معقول و بالاخره در باره ذهن و ادراكات ذهنى درست آشنا شود و درك كند كه آنها در چه عمقى سير مى ‏كرده ‏اند و در صدد حل چه مشكلاتى بوده ‏اند آنگاه نظرى هم به گفتار هاى ماديين بيفكند بخوبى درك مى ‏كند كه پيشوايان ماديين اساسا از اين مراحل دورند ماديين پيش خود خيال كرده ‏اند با گفتن جمله دنياى ذهنى انعكاسى از دنياى عينى است تمام مشكلات حل مى ‏شود در صورتى كه هزارها نكته باريكتر ز مو در مسائل ادراكى وجود دارد كه ماديين بكلى از آنها بى‏خبرند

٥ - چنانكه از اشاراتى كه در اين مقدمه گذشت و تفصيلا در خود مقاله خواهد آمد اساس نظريه اين مقاله بر اينست كه ادراكات جزئى مقدم است ‏بر ادراكات كلى و ما احيانا در تعبيرات خود مى ‏گوييم ادراكات حسى مقدم است ‏بر ادراكات عقلى

البته نبايد از اين تعبيرات استفادهكرد كه منظور ما از حواس خصوص همين حواس ظاهره و باطنه معمولى است كه همه آنها را مى ‏شناسند زيرا ما در اينجا در صدد است قصاء حواس عمومى افراد بشر و يا در صدد بيان اينكه ممكنست‏بعضى از افراد بشر حسى علاوه بر حس هاى معمولى داشته باشند نيستيم

و همچنانكه در متن مقاله خواهد آمد ما از يك فرمول كلى پيروى مى ‏كنيم و آن اينكه هر علم حصولى مسبوق به علم شهودى حضورى است ‏خواه آن علم شهودى حضورى بوسيله يكى از حواس ظاهره يا باطنه معمولى كه همه آنها را مى ‏شناسند حاصل شود و يا بوسيله ديگر

و از اينرو اين نظريه با القائاتى كه به اولياء وحى و الهامات و مكاشفات مى ‏شود منافاتى ندارد زيرا آن القائات نيز از يكنوع علوم شهوديه حضوريه سرچشمه مى ‏گيرد و بعبارت ديگر بوسيله حسى ما وراء حواس معمولى صورت مى ‏گيرد عرفا در زمينه آن حس سخنان زيادى دارند روانشناسى جديد نيز كه متكى به تجربيات و آزمايش هاى عملى است وجود چنين حس مرموزى را تصديق مى ‏كند

ويليام جمز روانشناس و فيلسوف معروف امريكايى ١٨٤٢ - ١٩١٠ مى ‏گويد آنچه انسان آن را من مى ‏خواند و خود آگاهى دارد در احوال عادى دايره‏اش محدود و مسدود است و از خود او تجاوز نمى ‏كند و ليكن اين دايره محدود حريمى دارد كه بيرون از دايره خود آگاهى است و شخص در احوال عادى از آن آگاهى ندارد و چون باب آن حريم به روى من باز شود با عالم ديگرى آشنا مى ‏گردد و بسى چيزها بر او مكشوف مى ‏شود كه در حال عادى درش به روى او بسته است

مرحوم فروغى مى ‏گويد اين فقره را كه انسان گذشته از ضمير خود آگاه ضمير ديگرى دارد كه معمولا از آن آگاه نيست و لكن بعضى اوقات آثارى از آن بروز مى ‏كند و معلوماتى به انسان مى ‏دهد كه از عهده حس و عقل بيرون است پيش از ويليام جمز نيز دانشمندان ديگر كه در روانشناسى كار كرده بودند به آن برخوردند و آنرا من ناخود آگاه ناميده بودند ويليام جمز در اين باب تحقيقات مبسوط نموده و معتقد شد كه مواردى هست كه انسان از دائره محدود و مسدود من به آن حريم كه گفتيم پا مى ‏گذارد و در من ناخود آگاه وارد مى ‏شود و با من هاى ديگر كه در حال عادى درشان به روى او بسته است مرتبط مى ‏گردد و به اين طريق ضماير بيكديگر مكشوف و در يكديگر مؤثر مى ‏شوند و شخص بدون واسطه حس و عقل به حقايقى برمى ‏خورد و در عوالمى سير مى ‏كند كه تمتعات روحانى درمى ‏يابد و به كمال نفس نزديك مى ‏شود و خود را به خدا متصل مى ‏بيند و درمى ‏يابد كه حدود زندگانى‏اش بالا رفته و اطمينان نفس حاصل نموده روحش بزرگ و شريف شده و از غيب مدد مى ‏گيرد و از بيماري هاى تن يا روان شفا مى ‏يابد.

مولوى مى ‏گويد :

جسم ظاهر روح مخفى آمده است		جسم همچون آستين جان همچو دست
باز عقل از روح مخفى‏تر بود		حس بسوى روح زودتر ره برد
روح وحى از عقل پنهان‏تر بود		زانكه او غيب است و او زان سر بود
آن حسى كه حق بدان حس مظهر است		نيست‏حس اين جهان آن ديگر است
حس حيوان گر بديدى آن صور		بايزيد وقت‏بودى گاو و خر

پيدايش كثرت در علم و ادراك

در مقاله گذشته يكى از نتائج اساسى كه گرفتيم اين بود كه علوم و ادراكات منتهى به حس مى ‏باشد و البته كسى كه براى نخستين بار اين قضيه را نگاه كند اين حكم را كلى و عمومى تلقى خواهد كرد باين معنى كه همه علوم و ادراكات يا بى‏واسطه حسى مى ‏باشند يا بواسطه تصرفى كه در يك پديده حسى انجام گرفته پيدا شده ‏اند و اگر با واسطه يا بى‏واسطه پاى حس در ميان نباشد علم و ادراكى موجود نخواهد بود

ولى حقيقت جز اين است زيرا نتيجه هر برهانى در اندازه عموم خود تابع برهان خود مى ‏باشد و برهانى كه براى اثبات اين حكم اقامه كرديم باين عموم و شمول نبود چه برهان ما ناطق بود (اشاره است ‏به برهانى كه در مقاله چهارم از دو راه اقامه شد براى اثبات اينكه هر تصور كلى كه قابل انطباق به افراد محسوسه باشد از قبيل تصور انسان و درخت و رنگ و شكل و مقدار و صوت خواه ناخواه بايد از راه حواس و تماس مستقيم با واقعيت‏شى‏ء محسوس از براى انسان پيدا شده باشد و ممكن نيست‏خود بخود و بالفطره براى عقل حاصل باشد رجوع شود به جلد اول مبحث ارزش معلومات آن برهان صرفا متوجه اين هدف بود كه معرفت و شناسائى طبيعت مستقيما از راه ادراكات حسى جزئى آغاز مى ‏شود و تمام تصورات بشر مربوط به طبيعت در اثر برخورد قواى ادراكى با طبيعت عينى خارجى توليد شده است و در باره اينگونه تصورات است كه با قطع نظر از مسامحه در تعبير مى ‏توان گفت دنياى ذهن انعكاسى از دنياى عينى است

همانطورى كه در مقاله ٤ گذشت آزمايش هاى عمومى نيز گواهى مى ‏دهد كه هر كس فاقد حسى از حواس است همانطورى كه قدرت احساس جزئى يك سلسله محسوسات مربوط به آن حس را ندارد قدرت ادراك عقلى و كلى و تصور علمى آنرا نيز ندارد و اين جمله معروف منسوب به ارسطو من فقد حسا فقد علما كه از دير زمان در زبان اهل علم شايع است در همين زمينه گفته شده است ولى آن برهان و اين آزمايش تنها در مورد تصورات و مفهوماتى بود كه قابل انطباق به محسوس باشند از قبيل مفهوم انسان و درخت و مقدار و رنگ و شكل نه در مورد تمام تصورات زيرا بعدا گفته خواهد شد كه بالضروره ذهن بشر واجد يك سلسله تصورات ديگرى نيز هست كه از راه هيچ يك از حواس قابل توجيه نيست و ناچار از راه‏ هاى ديگر و به ترتيب هاى ديگر وارد ذهن مى ‏شوند و در عين حال گفته خواهد شد كه آن تصورات نيز هر چند مستقيما از راه حواس وارد ذهن نشده ‏اند خود بخود و بالفطره نيز در عقل موجود نيستند بلكه ذهن پس از نائل شدن بيك سلسله ادراكات حسى به ترتيب هاى مخصوص به آنها نائل مى ‏شود