شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

کلیاتی درباره جهان اسلام

گذری بر گذشته تاریخی

در آن هنگامه ای که بشریت دچار ضلالت آشکاری بود و آتش بیداد و ستم، بر خرمن نسانیت حریق افکنده بود، خداوند بر انسآنها منت گذاشت و از میان آنها رسولی را بر انگیخت که با تابش شعاع پر فروغ وحی، بیداری فطرت ها را آغاز نمود و از افرادی که دارای گرایش های شدید قومی و قبیله ای بودند و رفتار ناگواری نسبت به هم داشتند، انسآنهای وارسته ای ساخت که به اخلاق نیک و صفات پسندیده آراسته گشته و به یکدیگر مهربان شده و پس از تفرقه و خصومت های زیادی که با هم داشتند امت واحدی بنا نهاده شد. در سایه چنین اخوت و اتحادی بود که مسلمین بجای تعقیب رفتارهای ناهنجار زمان جاهلیت، از خود ایثار، فداکاری، معنویت و وارستگی بروز داده و در مدت بسیار کوتاهی به صدور انقلاب جهانی اسلام، پرداخته و کشورهای پهناوری همچون ایران، روم و مصر را به سوی اسلام فرا خواندند. پیام وحی، به مسلمین توصیه نمود که اگر می خواهید در گستره جهان از عزت و اقتدار برخوردار باشید با اطاعت از خدا و رسول و گردن نهادن به احکام الهی و پرهیز از تفرقه و نزاع، این کار میسر است. تربیت اسلام و تزکیه درونی چنان مسلمانان صدر اسلام را از چنگ خودپرستی نجات داده بود که کوشش هر کدام در آن بود تا تمام توان و هم خود را در جهت بهبود جامعه مسلمین و رفع ناگواری های برادران مسلمان خود بکار گیرند. ( 1 ) پس از پیامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، خاندان عترت و طهارت عليه‌السلام در تداوم راه آن فروغ جاوادنه، جهت احیای حق و برافراشتن پرچم فضیلت و حفظ اتحاد مسلمین، رنج های فراوان دیدند و برای حفظ شریعت الهی از گزند اختلاف و تحریف و کذب و مانند آن و حراست از قرآن و سنت اهتمام ورزیدند و از طریق بیان احکام و معارف الهی، تربیت شاگردان و تعلیم آنها برای گشترش حقایق اسلامی، پیشوایی جبهه حق در مصاف با ستمگران عصر، ارائه الگوی زنده اسلام با اعمال و روش زندگی خود، و تصحیح فرهنگ مسلمین، پایه های جامعه اصیل اهلی را مستحکم گردانیدند. گرچه نقش هدایتی، تربیتی و معنویت بخشی از مامان شیعه به انجام رسید اما شریط به گونه ای شد که به جز 4 سال و نه ماه زمامداری حضرت علی عليه‌السلام ، امت اسلام از نقش حکومتی ائمه محروم شدند.

از سال 40 هجری قمری مطابق با 660 میلادی، سلسله بنی امیه پس از خلفای راشدین زمام حکومت ملمین را به دست گرفته و مؤسس این سلسله یعنی معاویه بن ابی سفیان که شام را مقر حک. مت خود قرار داده بود، خلافت را در این خاندان موروثی نمود، وی از مخالفان و معاندان سرسخت حضرت علی عليه‌السلام بود که با خدعه و نیزنگ جنگ هایی را بر علیه آن حضرت ترتیب داد و تعدادی از صحابه و شیعیان خاص آن حضرت را را به شهادت رسانید و بعد از خود، یزید زا برای خلافت معین کرد. همان ستمگری که فاجعه خونبار کربلا را بوجود آورد و حضرت امام حسین عليه‌السلام و 72 تن از یارانش را بهطرز فجیعی شهید نمود.

با حرکت بنی امیه، وحدت مسلمین به تفرقه مبدل شد زیرا از نظام اسلامی تصور یک امپراطوری و خلافت عربی نمودند که با اصول اسلامی در تعارض بود، به دنبال آن ضعف و انحرافاتی پدید آمد که موجب وقوع قیامها و شورش هایی گردید که نهضت شعوبیه از آن جمله است. آخرین فرد این سلسله که مروان دوم بود توسط ابومسلم خراسانی مقتول گشت و بدین ترتیب زمامداری بنی امیه پایان یافت (132 قمری) بعد از بنی ایمه از سال 132 قمری مطابق با 750 میلادی، بنی عباس روی کار آمدند. مؤسس این خاندان، عبدالله سفاح بود و پس از وی 35 نفر دیگر از بنی عباس بر بخشی از ممالک اسلامی و آسیای غربی حک. مت می نمودند و تا تاریخ 656 قمری حکمرانی آنها ادامه یافت، بنی عباس مقر حکومت خود را از شام به بغداد انتقال دادند. بنی عباس نیز با ائمه به ستیز برخاسته و بدلیل هراس و وحشتی که عظمت و مهابت ائمه در وجود آنها افکنده بود و نیز مجذوبیت این وجدهای معنوی در میان شیعیان، پس از فراهم ساختن شریط سخت از قبیل تبعید و زندان و... برای آن سروران، امامان معاصر خود را به شهادت رسانیدند. فاطمیان که به خلفای عبیدی و علوی مشهورند از سال 297 قمری (909 م) تا 567 قمری (1171م) سلسله ای مقتدر تشکیل دادند که مصر و شام و بخش هایی از آفریقا را دربر می گرفت، مرکز حکومت این خاندان، در آغاز شهر مهدویه تونس بود که بعد به قاهره انتقال یافت، دولت فاطمیان به سال 567 قمری توسط صلاح الدین ایوبی منقرض گردید.

سلجوقیان خاندانی ترک بودند که از 429 قمری (1037 م) تا 700 قمری (1300م) در آسیای غربی سلطنت کردند، ظهور این خاندان در تاریخ اسلام از وقایع مهم و به منزله شروع دوره جدیدی می باشد. مقارن ابتدای استیلای این قوم، خلافت اسلامی دچار ضعف ورکود شده بود و هیچیک از سلاطین در این ایام، قدرت آنکه کشورهای اسلامی را تحت یک حک. مت درآورند نداشتند که صرفا فاطمینان مستثنی بودند ولی اینها هم گرچه دولتی بزرگ بودند با بنی عباس نه تنها در حال صفا نبودند بلکه مدعیان آن خاندان به شمار می رفتند. سلاجقه، آسیای اسلامی را از اقصی حد غربی افغانستان تا ساحل بحرالروم ( 2 ) تحت یک حکومت درآوردند و با دمیدن روح عیرت در مسلمانان، سپاهیان روم شرقی را که باز به بلاد اسلامی تعرض نموده بودند، واداربه عقب نشینی نمودند.

آل عثمان (خلفای عثمانی) از سال 699 قمری تا 1342 قمری در آسیای صغیر سلطنت داشتند مؤسس آنها، عثمان بن ارطغرف بود و سلسله مزبور به نام وی نامیده شد. عثمانیان قریب 3 قرن کمال اقتدار را یافته و قلمرو حکمرانی آنان از بوداپست و ساحل دانوب تا آبشار اسوان در مصر و از ساحل فرات تا تنگه جبل الطارق وسعت یافت آنها ممالک شبه جزیره بالکان، شام، آفریقای شمالی و شبه جزیره عربستان را مسخر نمودند. مشهورترین افراد این سلسله، سلطان محمد فاتح نام دارد که در سال 857 قمری (مطابق با 1453م) قسطنطیه (مرکز روم شرقی) را به تصرف خود در آوردند.

دولت عثمانی تا جنگ اول جهانی برگترین قدرت امپراطوری گیتی به شمار می رفت. پس از آن ضعف و انحطاط به آنان روی آورد و مسلمین در غفلتی عمیق قرار گرفتند. ولی از آن سوی، غرب که در ظلمات جهل دوران قرون وسطایی می سوخت، با استفاده های سرشار از سنت های اجتماعی، فرهنگی و علمی اسلامی، تمدن خود را بنا نهاد و سرزمین های مقتدر اسلامی جدا نمودند و او را به باریکه ای (ترکیه فعلی) محدود کردند. و سرانجام آن قدرت عظیم جهانی درهم شکسته شده و امپراطروی وسیع عثمانی با اقتداری چندصد ساله به یک کشور شکست خورده تجریه شده کوچک تبدیل شد. تصاعد خیره کننده ماشین در غرب که به کمک علم و تکنولوژی جدید سرعتی سرسام آور می گرفت مسئله مواد خام را برای خوراک روزافزون آن و مسؤله بازار مصرف را برای تولید غیر قابل کنترل پیش آورد و این توسعه طلبی در سرمایه داری غربی توجه به سرزمین ها و منابع کشورهای مسلمان را پدید آورد. غرب به منظور تسلیم ملل این کشورها و دست یازیدن بر ذخائر مادی و انسانی آنها به هستی فرهنگی و اخلاقی و مذهبی آنان دستبرد زد و احساس غرور و شخصیت ملل مسلمان را شکست. نیروهای معنوی که در مقابل حرکت استعماری باید مقابله می کرد ویران گشته و با مسخ فرهنگ آنها، از خویشتن اصیل و گذشته پر شکوه خالی شده تا آماده پذیرش فرهنگ غرب و تعالیم استعماری شوند.

موقعیت جفرافیائی جهان اسلام

سرزمین های اسلامی بین 20 درجه غربی (از نصف النهار گرینویچ) و 140 درجه طول شرقی و نیز بین 10 درجه عرض جنوبی و 50 درجه عرض شمالی از خط استوا قرار گرفته اند. غربی ترین کشور اسلامی درغرقب آفریقا واقع است که نگال نام دارد و شرقی ترین آن اندونزی می باشد که در آسیای جنوب شرقی قرار دارد. بین غربی ترین و شرقی ترین کشور مسلمان بیش از 10 ساعت اختلاف زمان وجود دارد. ترکیه و آلبانی شمالی ترین و اندونزی جنوبی ترین کشور مسلمان و نیز تنها کشور اسلامی آسیا است که بخش اعظم آن در نیم کره جنوبی قرار دارد. کشورهای اندونزی، بحرین مالزی، مالدیو و کومور در میان کشورهای اسلام موقع مجمع الجزایری و جزیره ای دارند ولی برعکس کشورهای نظیر افغانستان، بورکینافاسو، چاد و موریتانی در خشکی محصور بوده و از هیچ راهی به دریا راه ندارند. کل کشورهای اسلام بیش از 26 میلیون کیلومتر مربع مساحت دارند.

جهان اسلام را به لحاظ موقعیت قاره ای، ناحیه ای و جغرافیائی به مناطق دیگری تقسیم می کنند. از یک دیدگاه مجموعه 51 کشور اسلامی که به طور رسمی عضو سازمان کنفرانس اسلامی هستند به سه گروه کشورهای آسیائی، با 3/6 میلیون مربع، کشورهای آفریقائی با 7/5 میلیون کیلومتر مربع و گروه کشورهای عربی با 14 میلیون کیلومتر مربع تقسیم می شوند در این میان، سه کشور سودان، الجزایر، عربستان سعودی 27% کل مساحت جهان اسلام را دربر می گیرند، در صورتی که کشورهای کوچکتر یعنی مالدیو و بحرین روی هم حتی 1000 کیلومتر هم مساحت ندارند. وسیع ترین کشور اسلامی یعنی سودان که در سحرای آفریقا قرار گرفته و 2503890 کیلومتر مربع وسعت دارد 8400 برابر کوچکترین کشور جهان اسلام است که به صورت مجمع الجزایری در جنوب غربی هندوستان و غرب سری لانکا قرار گرفته است. ( 3 )

کشورهای اسلامی که در مجموع یک پنجم وسعت جهان مسکون را تشکیل می دهند نزدیک به چهار برابر وسعت قاره اقیانوسیه و در حدود 3 برابر قاره اروپا و مقداری کمتر از کل وسعت قاره آفریقا می باشند. البته اگر نواحی مسلمانان نشین آسیای مرکزی، آسیای جنوبی، چین، اروپای شرقی و سایر نقاطی که محل سکونت اقلیت های مسلمانان است و به وسعت مزبور بیفزائیم، قلمرو جهان اسلامی مساحتی برابر کل وسعت قاره آفریقا خواهد داشت که خود به لحاظ سیاسی و استراتژیکی و از نقطه نظر ژئوپلیتیکی می تواند در حد بالائی حائز اهمیت باشد.

ویژگی های طبیعی کشورهای اسلامی

به لحاظ ژئومورفولوژی و از نقطه نظر پستی و بلندیها می توان کشورهای اسلامی را به گروه کشورهای هموار، کوهپایه ای و کوهستانی نقسیم نمود. کشورهای هموار نیز خالی از عارضه نبود و خود به بخش های جلگه ای، صحرایی، فلاتی و کوهشتانی نقسیم می شوند که نمونه آن ایران است. کشورهایی که در ناحیه صحرایی واقع شده تقریبا عوارض ارتفاعی کمتری دارند و در عوض سرزمین های واقع شده بر فلاتها و ارتفاعات دارای چهره ای ناهموار و بریدگی های زیادی هستند ترکیه از این نمونه می باشد، که بلندترین قله آن یعنی ارارات بیش از 5000 متر ارتفاع دارد ارتفاعات هندوکش با قله ای به ارتفاع 7600 متر در افغانستان واقع است. کلیمانجارو به عنوان بلندترین قله آفریقا در کشور تانزانیا واقع در شرق آفریقا، قرار دارد. اتیوپی نیز ارتفاعات متعددی دارد و کوههای اطلس از ناهمواریهای کشور مراکش است.

کشورهای جزیره ای، ارتفاعاتی با منشا آتشفشانی دارند.

به لحاظ آب و هوایی و شرایط کلیماتولوژیکی تقریباهمه نوع آب و هوا به جز آب و هوای قطبی در سرزمین های اسلامی قابل مشاهده است و از این نظر می توانیم کشورها را به انواع زیر تقسیم کنیم.

1- در کشورهایی که در طرفین خط استوار و کمربند آن قرار دارند (که از آب و هوای گرم و مرطوب و پرباران برخوردارند.) اختلاف فصل کمتردیده می شود و جنگل انبوه از ثروتهای این گونه کشورهاست.

2- کشورهایی که در کمربند صحرایی و بیابانی واقعند، در این نواحی آب و هوای گرم و خشک با اختلاف دمای زیادی و تبخیر فراوان و بارندگی ناچیز و وزش بادهای توام با شن و گرد و خاک دیده می شود کم آبی مشکلات فراوانی را برای مردمان این نواحی فراهم نموده است:

سودان - چاد - مالی - موریتانی و جمهوری عربی صحرا (واقع در صحرای آفریقا) و نیز شبه جزیره عربستان از چنین آب و هوایی برخوردارند.

3- کشورهایی که آب و هوای مدیترانه ای دارند. نواحی شمالی کشورهای مصر - لیبی، تونس الجزایر، مراکش و بخش غربی و جنوبی ترکیه، فلسطین، لبنان از این نوع آب وهوا برخوردارند. این آب و هوا شرایط خاصی را برای کشورهای مزبور پدید آورده که از جمله آن وجود یک فصل خشک (تابستان) و نیز فصل پرباران زمستان می باشد.

4- کشورهایی که آب و هوا معتدل دارند. تنوع شرایط جغرافیائی، دوری و نزدیک به دریا، ارتفاع از سطح دریا موجب آن شده که برخی از کشورها از زمستآنهای نسبتا ملایم و تابستآنهای معتدل برخوردار باشند البته این شرایط را نمی نوان برای تمام نقاط این کشورها تعمیم داد. ایران و عراق در این گروه قرار می گیرند.

5- آب و هوای کوهستانی مخصوص نواحی ارتفاعی کشورهاست و نمی توان کشورخاصی را در این گروه قرار داد به عنوان مثال نواحی شرقی ترکیه به سبب وجود کوههای مرتفع زمستآنهای سردی دارد. نواحی غربی ایران و نیز نقاط شمالی عراق و بخش هایی از کشور آلبانی آب و هوای کوهستانی دارد.

جنگلهای همیشه سبز سلوا، علفزارهای ساوان، صحاری گرم و خشک، باتلاق ها و مردابها سیلاب های شدید، خشک سالی هایی دوره ای، کمی باران، از عوارض و پدیده هایمنفی سرزمین مسلمان است که مشکلاتی را برای ساکنین کشورهای اسلامی پدید می آورد.

ازلحاظ منابع آب، جهان اسلام بسیار غنی است. اکثریت کشورهای مسلمان درن قاطی واقعند که به آبهای آزاد جهان دسترسی داشته و حتیبرخی در گلوگاههای استراتژیک تنگه ها و آبراهه های جهان قرار گرفته اند. خود این کشورها نیز دارای دریاچه ها، رودخانه ها و چشمه های متعددی هستند.

دریاهایی که کشورهای اسلامی بر سواحل آن واقع شده اند عبارت است از دریای مدیترانه واقع بین آفریقای شمالی، اروپایی جنوبی و آسیای غربی. دریای سیاه در شمال ترکیه، دریای مرمره در شمال غربی این کشور که رابط بین دریای سیاه و دریای مدیترانه است. دریای مرمره قمست آسیائی ترکیه را از بخش اروپائی جدا می کند. دریای سرخ یا بحر احمر که حد فاصل بین شبه جزیره عربستان و آفریقای شرقی است. دریای آدریاتیک در غرب آلبانی و جمهوری بوسنی و هرزوگوین - دریای عمان در جنوب جمهوری اسلامی ایران.

خلیج های مشهور

خلیج های مشهور عبارتند از:

خلیج فارس در جنوب ایران و شرق جزیره عربستان، خلیج عدن در جنوب یمن، خلیج گینه در آفریقا غربی، خلیج بنگال در جنوب بنگلادش، خلیج اسکندریه در شمال مصر، خلیج سرت در شمال لیبی، خلیج تونس در شرق کشور تونس و خلیج اسکندرون در جنوب ترکیه و...

تنگه هایی که سرزمین اسلامی در طرفین آنها قرار دارند به شرح زیرندتنگه باب المندب که دریای سرخ را به خلیج عدن و در نتیجه به اقیانوس هند ارتباط می دهد. کشورهای یمن (از آسیا) و «جیبوتی از آفریقا، بر این ناحیه سوق الجیشی اشراف دارند.

تنگه داردانل کهرابطبین دریای سیاه و دریای مدیترانه است، تنگه بسفر که حد فاصل دریای سیاه و دریای مرمره است، تنگه جبل الطارق به پهنای حدود 14 کیلومتر کهدریای مدیترانه را به اقیانوس اطلس پیوند می دهد و در جنوب آن کشور اسلامی مراکش (واقع در شمال غربی آفریقا) قرار گرفته است. تنگه هرمز که بین خلیج فارس ایران و دریای عمان واقع می باشد، و تنگه «مالاکا» که بین مالزی و جزیره سوماترای اندونزی قرار دارد.

دریاچه های مشهور

دریاچه های مشهور جهان اسلام:

دریاچه خزر واقع در شمال ایران و نیز بین کشورهای اسلامی آسیای میانه و ماوراء النهر که بزرگترین دریاچه جهان مسکون می باشد و 000/400 کیلومتر مربع مساحت دارد.

دریاچه ارومیه در شمال غربی ایران، دریاچه ویکتوریا بین کنیا، تانزانیا و اوگاندا که ضمنا سرچشمه نیل سفید هم می باشد. دریاچه چاد بین چاد و نیجر و نیجریه، دریاچه بحر المیت یا دریای مرده به عنوان گودترین دریاچه دنیا واقع در کشور اردن.

طولانی ترین رودخانه جهان اسلام، رودخانه نیل است که با 6400 کیلومتر طول در آفریقای شرقی جریان داشته و به دریای مدیترانه می ریزد.

رودخانه های مشهور

رودخانه های مشهور دیگر عبارتند از:

کنگو، نیجر، ایندوس (سند) گنگ، دجله، فرات، سفید رود، کارون و زاینده رود. به لحاظ بارندگی، مناطق گوناگون جهان اسلام در شرایط متفاوتی قرار دارند. برخی نواحی واقع در کمربند خط استوا، باران زیادی دریافت می کنند و در عوض صحاری و نواحی بیابانی با بارندگی ناچیزی روبرو هستند و در مجموع میانگین بارندگی سرزمین های اسلامی بین 50 تا 400 میلی متر درنوسان است. حتیدریافت بارندگی دربرخی کشورها از ناحیه ای به ناحیه ای دیگر فرق می کند. مثلا شمال ایران و نواحی خزری میانگین بارندگی تا هزار میلی متر دارد ولی در نواحی کویری دریافت باران به 100 میلی متر هم نمی رسد نواحی شمالی، شرقی و غربی نیز از نقطه نظر دریافت باران متفاوتند. در حالی که در جنوب پاکستان تحت تاثیر آب و هوای گرم و مرطوب اقیانوس هند باران فراوانی می بارد بلوچستان پاکستان تحت تاثیر آب و هوای بیابانی گرم و خشک، کم باران است.

پی نوشتها

1- وحدت رمز اقتدار جهان اسلام - دست نویس تالیف نگارنده.

2- دریای مدیترانه

3- این کشور مالدیو نام دارد.