شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

سؤال و جواب استفتائات وآراء فقیه کبیر سید محمد کاظم یزدی (طاب ثراه)

این کتاب در موسسه الحسنین علیهما السلام تصحیح و مقابله شده است.

پیشگفتار

حاج سید محمد کاظم طباطبائی مشهور به« سید یزدی » که نسبش به ابراهیم الغمر بن الحسن بن الحسن بن علی بن ابی طالب می رسد در سنه 1247 هجری قمری(1) در قریه« کسنویه » (2) از قراء اطراف شهرستان یزد متولد شد.

وی پس از فراگرفتن علوم مقدماتی و سطوح فقه و اصول در مدرسه دو منار از کهن ترین مدارس یزد راهی اصفهان شد و نزد شیخ محمد باقر اصفهانی فرزند شیخ محمد تقی صاحب حاشیه معالم و نیز حاج محمد جعفر آباده ئی به تلمّذ پرداخت.در سنۀ 1281 همراه فرزندان اساتیدش راهی نجف اشرف شد، و در این سال مرحوم شیخ مرتضی انصاری (قده) وفات نمود و متأسفانه سید یزدی به حضور در درس ایشان موفق نگشت و از حضرات شیخ مهدی جعفری و شیخ راضی نجفی و میرزا محمد حسن شیرازی(قبل از مهاجرت به سامراء)کسب فیض نمود و سپس خود به تدریس و تألیف پرداخت.

سید یزدی، در ادبیات عربی و فارسی صاحب نظر بود و به هر دو زبان شعر می سرود.قدرت فقهی او زبان زد عام و خاص است ولی در قدرت تفریع فروع و نقّادی ماهرانه و سیطره کامل بر ابواب وسیع فقه به ویژگی و امتیاز نامدار است.

____________________

(1) امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج 10، ص 43، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403 هـ ق ؛ مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، ج 6، ص 392، تهران، 1369.

(2) قریه کسنویه منتسب به کسنو دختر یزدجرد آخرین پادشاه ایرانی است و چون قریه از املاک او بوده لذا به نام وی نامیده شده است(اعیان الشیعه ج 10 ص 43 ).قریه مزبور هم اکنون تقریباً داخل شهر قرار دارد و یکی از محلات به شمار می رود.

شنیده ام مرحوم آقا ضیاء الدین عراقی فقیه و اصولی سترگ قرن حاضر، گفته است روزی در لب شط کوفه قدم می زدم سید یزدی برای شنا آمد و مشغول کندن لباس شد.نزدیک شدم و عرض سلام کردم.پاسخ داد و از احوالم جویا شد وگفت:شیخ ضیاء درس کی می روی؟ گفتم:درس آخوند(ملا کاظم خراسانی صاحب کفایه الاصول)گفت:چه مسئله ای را بحث می کند؟ در پاسخ، بحث روز استادم را مطرح کردم.گفت نظرش در این موضوع چه شد؟ من نظر استادم را به خوبی بیان کردم.سید یزدی که در این لحظات مشغول لنگ بستن بود، موارد متعددی نقض را برای من از ابواب مختلف فقه مطرح کرد و گفت این موارد را فکر کن تا من بیایم و به میان آب رفت.من که خود را رویاروی انبوهی از مشکلات و موارد نقض می دیدم چنان گیج شدم که راه حل مسائل به کلی از خاطرم خارج شد، و خویش را در مقابل پهنای علمی سید یزدی ناتوان و خجل یافتم.زود محل را ترک کرد تا ایشان پس از خروج از آب مرا نبیند و جویای حل مشکلات گردد!(1)

پس از وفات استادش میرزا محمد حسن شیرازی، مرجعیت شیعه بدون هیچ گونه تمهید مقدمات و تسبیب اسباب متوجه وی شد.نوشته اند، که به مناسبت وفات میرزا کلیه مترقبین مرجعیت به تشکیل مجلس فاتحه پرداختند، جز سید یزدی که نه تنها به اقامه عزای رسمی دست نیازید بلکه شهر را به عزم مسجد سهله ترک نمود.

مرجعیت سید یزدی، به گونه ای فراگیر شد که در اکثر بلاد شیعه نشین جهان، ترکیه، یمن، عربستان، هند، افغانستان، ایران، عراق، مقلد داشت که حوادث واقعه و مسائل شرعیه را از وی استفتاء می نمودند.جلسه تدریس سید یزدی در آغاز چندان رونق کمّی نداشت و اکثر طلاب به درس ملا محمد کاظم خراسانی صاحب کفایه شرکت می جستند، ولی پس از چندی چنان رونق یافت که حدود 200 نفر از فضلاء پای درس وی حاضر می شدند.تذکره نویسان، گروه کثیری از مراجع تقلید و فقهای بزرگ شیعه را جزء شاگردان ایشان محسوب نموده اند که البته اکثر آنان در زمره شاگردان آخوند خراسانی نیز به شمار آمده اند.

آثار و تألیفات

حاصل عمر پربار سید یزدی 40 عنوان کتاب و رساله و حاشیه است که به مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

1.العروه الوثقی:از ویژگی های این کتاب جامعیت، سلاست متن، داشتن فروع زیاد به خصوص

____________________

(1) نقل از یکی از شاگردان آقا ضیاء الدین عراقی (قده).

مسائل مستحدثه، ترتیب نیکو و شماره داشتن فروع است و مجموعاً دارای 3260 فرع است.و علی الظاهر از نخستین آثار فقهی شیعه است که مواد فروع با شماره و ارقام تنظیم شده است.و این ویژگی ها موجب آسانی مراجعه مقلدین و روی آوردن به آن شد تا آنجا که رساله نجاه العباه که تا آن روز رائج بود به کلی منسوخ گشت.

از کتاب عروه الوثقی، نخست بخش عبادات انتشار یافت و سپس مباحثی از معاملات:( اجاره، مضاربه، مزارعه، مساقات، ضمان، حواله، نکاح، وصیت به آن افزوده شد و بالاخره بخش دیگری تحت عنوان ملحقات مشتمل بر مباحث ربا، وقف، وکاله، عدد، وهبه، و قضاء پس از وفات ایشان منتشر شد.مباحث اخیر سید یزدی به نحو بسیار جالبی تنظیم گردیده و در اکثر موارد به دلائل و مستندات فقهی نیز اشاره شده است.

2.حاشیه مکاسب:در میان حاشیه پردازان مکاسب شیخ انصاری (قده)، هیچ کس مانند سید یزدی به روش عرفی به تفقّه نپرداخته است.وی در بسیاری موارد چنان عرفی اندیشیده که روش یک حقوقدان عرفی معاصر را به ذهن انسان تداعی می کند.این کتاب چند بار چاپ شده است.

3.کتاب التعادل والترجیح:در تهران چاپ شده است.

4.رساله، فی اجتماع الامر والنهی:چاپ شده است.

5.رساله فی الظن المتعلق باعداد الصلاه وکیفیه الاحتیاط:در تهران چاپ شده است.

6.رساله فی منجرات المریض:همراه با حاشیه مکاسب چاپ شده است.

7.رسالۀ سؤال و جواب:( شرحش خواهد آمد ).

اواخر عمر شریف سید یزدی، موضوع مشروطیت در ایران مطرح شد که معرکه آراء میان فقها گردید.اختلاف انظار و تشتّت آراء به حدی رسید که جانبداران هر طرف قضیه، جانب دیگر را تا سر حد ارتداد فطری رساندند.سید یزدی مخالف مشروطه بود، طرفداران تصمیم به قتل وی گرفتند، لکن رؤسا و شیوخ و عامّه شیعیان عراق که مقلّد وی بودند و از طرفی(به قول صاحب اعیان الشیعه)در ایران صاحب منافع بودند و می پنداشتند که مشروطیت منافی منافع آنان است، خانه وی را محاصره کردند و در حفظ و حراست وی اهتمام تمام به کار بردند، تا آن که آن غائله هائله رفع گردید(1) .

سرانجام سه شنبه بیست و هفتم یا هشتم رجب سال 1327 قمری وفات کرد و در کنار درگاه طوسی صحن مقدس مرتضوی مدفون گردید.

____________________

(1) امین ؛ مدرس تبریزی ؛ همان منابع.

مجموعه های فقهی

کتب فقهی را می توان از جهان مختلف دسته بندی کرد.از نظر روش نگارش، آثار فقهی به پنج دسته تقسیم می گردد:

1 - مجامع حدیث

مجامع حدیث سرچشمۀ فقه است و مکاتب گوناگون فقهی اسلامی هر یک مجامعی دارند.شیعیان امامی را چهار مجموعه است.« کافی » کلینی، در گذشتۀ 328 -« من لا یحضره الفقیه » ، ابن بابویه رازی قمی، در گذشتۀ 381 -« تهذیب الاحکام » و نیز الاستبصار شیخ طوسی، در گذشته 460.

متن مجموعه های فوق عربی است.ولی سه مجموعۀ نخستین به فارسی برگردان شده است.خلیل قزوینی(1001 - 1089)گزارشی بر کافی تحت عنوان« صافی » دارد در دوازده مجلّد که طی بیست سال برای شاه عباس دوم فراهم آورده است.(1) و محمد علی اردکانی هم آن را از آغاز تا ایمان و کفر و دعاء و قرآن و عشرت برای محمد ولی میرزا به فارسی برگردانده است.(2)

« من لا یحضره الفقیه » توسط صادق بن علی فاضل کاشانی در 1277 - 1278 تحت عنوان« عرفات الفقه » به فارسی برگردان شده است.(3) « تهذیب الاحکام » توسط محمد بن یوسف گورگانی به فارسی برگردانده شده است.(4)

2 - مجامع فتاوا

در این آثار، احکام شرعی بدون سند و به صورت برهنه جمع آوری گردیده است.این گونه مجموعه ها سابقۀ دیرینه در تاریخ فقه اسلامی دارد.در میان شیعه می توان به دفترچۀ فقهی ابو رافع صحابی شیعی تحت عنوان« کتاب السنن والاحکام والقضایا » اشاره کرد.وی در روزگار علی علیه السلام در گذشته است(35 - 40 ).به نظر صاحب الذریعه، این اثر اولین کتاب تصنیف شده در میان شیعیان است.و بر اصل سلیم بن قیس الهلالی(90 هـ)که به نظر ابن الندیم اسبق از همه است مقدم می باشد.(5)

____________________

(1) فهرست نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج 5، ص 1385، انتشارات دانشگاه تهران 1355 - 1345.

(2) همان، ج 6، ص 640.

(3) فهرست کتب خطی کتابخانه دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، محمد تقی دانش پژوه، ص 162.

(4) تهران، حاج شیخ آقا بزرگ، الذریعه 4:92.

(5) الذریعه، ج 2، ص 154.

نام های نهاده بر این گونه مجموعه ها مختلف است، از جمله، المدوّنه، السنن، ولی اکثراً« الجامع فی الفقه » ویا« الجامع فی الحلال والحرام » و نیز« شرایع » نام داشته است.در شیعه، الجامع ابو جعفر یا ابو علی احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی کوفی در گذشته 221، از این قبیل است.(1) و نیز شرایع یونس ابن عبدالرحمن و علی بن ابراهیم قمی و علی بن حسین بن بابویه قمی.(2) یحیی بن سعید حلی در کتاب« نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه والنظائر » از شرایع ابن بابویه نقل کرده و نیز شهید اوّل گفته است که یاران ما شرایع او را به کار می بسته اند.

پس از سده های دوم و سوم به مجموعه هائی بر می خوریم که معمولاً به خاطر استفادۀ شیعیان فارسی زبان به فارسی ترجمه شده است که از آن جمله است کتاب« النهایه فی مجرّد الفقه والفتاوی » از شیخ طوسی(385 - 460 ).اوّل بار در مجموعه(الجوامع الفقهیه)سال 1276 ق چاپ شده و بعدها در تهران و مکرراً در بیروت به طبع رسیده است.این کتاب برای استفادۀ فارسی زبانان در قرن 6 و 7 به فارسی ترجمه شده که به همت مرحوم استاد سید محمد باقر سبزواری در سال 1323 و نیز به همت مرحوم استاد دانش پژوه در سال 1343 با اختلاف نسخ به چاپ رسیده است.

در قرن ششم کتاب غنیه النزوع الی علمی الاصول والفروع از ابن زهره حلبی(511 - 585)به جای مانده است.تمامی آن توسط مردی به نام عماد الدین حسن مازندرانی(3) در اواسط قرن هفتم به فارسی ترجمه شده است.

در قرن هفتم شرایع الاسلام فی معرفه الحلال والحرام، توسط نجم الدین محقق حلّی(602 - 672 هـ)تألیف شد.این کتاب پنج بار به فارسی ترجمه شده است(4) .و به زبان های انگلیسی، روسی و فرانسوی و اردو نیز ترجمه شده است(5) .ترجمه فرانسوی آن توسط اولین کنسول فرانسه در تبریز آقای کری Qurry انجام شده که در سال 1871 در دو جلد به چاپ رسیده است.مترجم کلیه فروع آن را شماره گذاری کرده.و در آغاز مجلد اول مقدمه ای و در آخر مجلد دوم لغت نامه ای جالب دارد.به

____________________

(1) رجال نجاشی ص 19، فهرست طوسی، 101.

(2) فهرست طوسی، 367 و 209.

(3) زنده در سال های 656 - 698.

(4) ر.ک:ترجمه ابوالقاسم یزدی، مقدمه ج 4، محمد تقی دانش پژوه، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1362.

(5) همان جا.

شماره گذاری این رجل فرنگی شرایع 10019 مسئله دارد.

از همین فقیه نامدار، کتاب مختصر النافع است که گزیده شرایع می باشد.ترجمه کهن فارسی دارد که پس از وفات محقق حلّی انجام شده و در سال 1343 در تهران تحقیق و به چاپ رسیده است.البته ترجمه های متعدد دیگری هم دارد، که ظاهراً هنوز به صورت خطی، در کتابخانه ها موجود و به چاپ نرسیده است.

از علاّمه حلّی(648 - 724)تبصره المتعلمین و قواعد الاحکام فی معرفه الحلال الحرام، هر دو به زبان فارسی ترجمه شده است.ترجمۀ قواعد در کتابخانه مدرسه خیرات خان مشهد موجود است که تاریخ ترجمه 732 هـ ق نشان می دهد.(1) از شهید اول(م 786)رساله الفیّه به فارسی ترجمه شده است(2) .

3 - کتب فقهی استدلالی

در این دسته آثار، فقیه گاهی در پیرامون متنی از دستۀ پیش و گاهی مستقیماً با مطرح ساختن حکمی از احکام شرعیّه، نظریات گوناگون و مبانی هر یک را ارائه می دهد.و به نقد و بررسی می پردازد و نظر خویش را انتخاب می کند.گاهی میان مکاتب مختلف به مقایسه پرداخته می شود، نظیر خلاف شیخ طوسی و تذکره الفقهاء علاّمه حلّی، و مختلف ایشان و اخیراً جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، مکاسب شیخ مرتضی انصاری و.و.و.

4 - کتب قواعد فقهی

در خصوص« سیر تحول نگارش قواعد فقهی در میان فقهای امامیه » ، در سال 1374 به خواسته سازمان کنفرانس اسلامی جده، پژوهشی تحت عنوان فوق ارائه داده ام که توسط فرهنگستان علوم ایران به دو زبان عربی و فارسی تکثیر شده است.اجمالاً آن که اولین اثر در شیعه کتاب نزهه الناظر فی الجمع بین الاشباه والنظائر اثر یحیی بن سعید حلّی و پس از آن کتاب القواعد والفوائد شهید اول(م 786)و سپس آثار زیادی به این سبک نگارش یافته است.

5 - رساله های عملیه

رسالۀ عملیه یا به گفته حنفیان خراسان رسالۀ عامیه در تاریخ فقه شیعه پیشینۀ درازی دارد.

____________________

(1) رک:راهنمای کتاب 14:981.

(2) رک:الذریعه:ج 2 ص 296.

رساله های عملیه بر دو نوعند، بعضی به نحو سؤال و جواب نیستند.این سبک اخیراً در زمان مرحوم آیت الله بروجردی (قده) به شکل توضیح المسائل به زبان فارسی تنظیم شد که پس از ایشان از همان متن استفاده گردید.

نوع دیگری از رساله های عملیه مجموعه ای از پرسش و پاسخ هایی است که به منظور بهره برداری عامه مردم تنظیم می شده است.این مجموعه ها خود دو نوعند.بعضی بدین گونه اند که سؤالات را حوادث واقعه تشکیل نمی دهد بلکه صرفاً فرضی است و نویسنده با تفریع فروع و تشقیق شقوق حالات مختلفی را فرض کرده و پاسخ آن را تنظیم نموده است.قبل از تدوین رسالۀ توضیح المسائل اغلب رساله های عملیه به همین گونه بود.و دستۀ دوّم مجموعه سؤال ها، قضایائی است که برای مردم عامی روی داده و حتی حکم شرعی آن را در مجموعه های فقهی در دسترس نیافته اند و لذا بنا به دستور امام علیه السلام در توقیع رفیع« و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا » (1) شیوه چنین بوده است که به فقیهان مراجعه و استفتاء می نموده اند.از این مجموعه ها به عربی آثار بسیار زیادی به جای مانده است.جواهر الفقه قاضی ابن برّاج و مسائل طرابلسیّه و مسائل رسّیه سید مرتضی و قبل از ایشان از مرحوم صدوق کتاب« المسائل الوارده علیه من قزوین » و کتاب« جوابات مسائل وردت علیه من مصر » و« جوابات مسائل وردت علیه من بصره » و« جوابات مسائل وردت علیه من کوفه » از این نمونه است(2) به زبان پارسی نیز به مجموعه های نفیسی برخورد می کنیم که دیرینه ترین آنها مجموعه ای است که از قطب راوندی(ف.قم / 573 هـ ق)به یادگار مانده و در فرهنگ ایران زمین شماره 3 از صفحه 263 تا 266 به چاپ رسیده است که برای زبان پارسی سند ارزشمندی است.از مجلسی دوم دو مجموعه به یادگار مانده که یکی پاسخ های اوست به پرسش های خراسانیان که توسط سید حامد بن سید محمد بدلاء حسینی مشهدی گردآوری گردیده و دوّمی پاسخ ها و پرسش هائی است که محمد بن احمد حسینی لاهیجانی آنها را از روی نوشته او در 1103 تا 1130 گرد آورده و بدان نام« نظم اللئالی » داده و آن را به نام شاه سلیمان صفوی ساخته است(3) .از وحید بهبهانی پاسخ نامه هائی در جواب سؤالاتی که

____________________

(1) حر عاملی, وسائل الشیعه, 20 جلدی, ج 18, ص 101.

(2) خوئی, معجم رجال الحدیث, ج 16 ص 318.

(3) الذریعه, ج 12, ص 242 وج 24, ص 225.

از وی شده است جمع آوری گردیده.(1) مجموعه ای از مرحوم حجت الاسلام شفتی اصفهانی به جای مانده است.آنچه مطبوع شده و هم اکنون موجود است از اوّل مسائل اجتهاد و تقلید تا آخر مسائل ودیعه می باشد که در سال 1247 هـ ق به چاپ رسیده ولی در آخر کتاب جمع آوری کننده وعده داده که مجلد دیگری از این مجموعه بعداً به چاپ خواهد رساند.از سرنوشت آن نگارنده خبری ندارد.در فهرست دانشگاه 22/7161 و 7606 به نسخۀ خطی آن اشاره شده است.

جامع الشتات فی اجوبه السئوالات، از میرزای قمی، است که توسط محمد حسین بن محمد صالح حسینی نور بخشی گردآوری گردیده و به صورت چاپ سنگی بدون فهرست چند بار چاپ شده که توسط مرحوم آیت الله حاج سید احمد زنجانی طاب ثراه فهرستی بر آن ضمیمه و یک بار افست شده است.اخیراً به صورت حروفی هم در چند مجلّد به طبع رسیده است.از مرحوم ملا احمد نراقی(1185 - 1245)پاسخ پرسش هائی به جای مانده به نام« رسائل و مسائل » که توسط شخصی به نام محمد بن یوسف مجوشقانی گردآوری گردیده است(2) .

در قرون اخیر مجموعه ای از مرحوم شیخ انصاری تحت عنوان سؤال و جواب به جای مانده و مجموعۀ دیگری از مرحوم حاج ملا محمد اشرفی که تحت عنوان شعائر الاسلام به چاپ رسیده است.« ذخیره المعاد » مجموعه سؤال و جواب های انجام شده از مرحوم شیخ زین العابدین مازندرانی است.مجموعه ای در کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه (س) وجود دارد که به خط خوبی نوشته شده و به عنوان مجموعه سؤال و جواب های مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (قدس سره) مؤسس حوزه علمیه قم است.

مجمع المسائل مرحوم آیت الله گلپایگانی و مجموعۀ استفتائات مرحوم امام خمینی طاب ثراهما در سنوات اخیر در سه جلد به چاپ رسیده است.

مجموعه هائی که از این نوع پرسش و پاسخ جمع آوری گردیده از جهاتی قابل توجّه و بهره مندی است:

نخست آن که سؤالات مطرح شده, رخ دادهای روزمره است و فقیه را با حوادث واقعه و رویدادهای جاری مواجه ساخته تا با در دست داشتن منابع اولیه, تفریع فرع بر اصل نماید و پاسخ

____________________

(1) فهرست کتاب های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران ج 6/6990.

(2) فهرست استادی برای کتابخانه گلپایگانی، 2:84 شماره 1623 و 3:15 ش 1682 و 110 ش 4 / 1632

مسئله را استنباط کند و این روش، تحرک و پویائی اجتهاد شیعی را نشان می دهد.

فقه اسلامی در طی تاریخ در برخورد با دشواری های زندگی قانونی و دینی مردم توسعه یافته است.و مطالعۀ آن موجب آگاهی کامل از روند پیشرفت قواعد و قانون های زندگی اجتماعی در سرزمین های اسلامی است.

دوم آن که، سؤالات گاهی با امضای افراد خاص شناخته شده تنظیم شده و پاسخ آن هم خطاب به همان افراد داده شده است.شخصیت سؤال کننده و موضوع سؤال و طرز خطاب و تنظیم نامه و جواب داده شده کاملاً نشان دهندۀ اوضاع اجتماعی و سیاسی روز است و برای ورخین و جامعه شناسان منبع بسیار غنی و پرثمری است و موجب آگاهی کامل از زندگانی عادی درونی و بیرونی سرزمین های اسلامی خواهد بود.

برای نگارنده بسیار جالب است که در زمانی که مردم زمانه در اثر تبلیغات سوء علیه حکمت اسلامی و علوم عقلی از میرزای قمی درباره کفر و اسلام صدر المتألهین شیرازی به خاطر اعتقاد به عقول عشره سؤال می کنند و ایشان پس از بحث نسبتاً طولانی در خصوص موضوع، احتیاطاً عدم کفر ایشان را ترجیح می دهد(1) ، سؤال فقهی زیر توسط یکی از ممتازترین شاگردان ملاصدرا مرحوم ملا علی نوری از محضر ایشان می شود؛ مسئله از این قرار است که مرحوم نوری، خدمتکار منزلشان را برای محرمیت 99 ساله برای فرزند صغیر خودشان صیغه کرده اند و چون فی الجمله آب و رنگی داشته اخلاقاً مایل بوده اند که بتوانند مدت او را بذل کنند تا برود و شوهر مناسبی برای خود انتخاب نماید.از فقهای زیادی سؤال کرده اند و به علت اختلاف انظار و با توجه به این که موضوع فروج است و احتیاط باید کرد سرانجام میرزای قمی را با تعبیر جالب حجه الاسلاما، ملا ذالاناما مخاطب ساخته و موضوع را طرح و در آخر نوشته اند:...« اینک همه گوشیم تا تو چه فرمانی » .(2) کاملاً مشهود است که طرز فکر میرزا نسبت به حکما، از قداست او در خاطر نوری نکاسته است.

جامع الشتات میرزای قمی از این جهت بسیار جالب است.سؤالاتی که از سوی دربار و درباریان تنظیم شده وضع سیاسی زمان را به خوبی نشان می دهد، و برای به دست آوردن سابقه تاریخی در نحوه

____________________

(1) مدرسی طباطبایی, سید حسین, قم نامه, ص 386, از انتشارات کتابخانۀ مرعشیۀ قم.

(2) مشروح سؤال و جواب, ر.ک:محقق داماد, سید مصطفی, حقوق خانواده, ملحقات, مرکز نشر علوم اسلامی, تهران, 1370, تهران.

ارتباط فقها با سیاستمداران منبع بسیار خوبی می تواند محسوب گردد.

سوم این که : فقهای شیعه در طی تاریخ به علت نداشتن حکومت, مسندهای رسمی قضائی در دست آنان نبوده است و اگر در گوشه و کنار, به شغل قضاء می پرداختند, به طور کتبی دادنامه ای از آنان بر جای نمانده و نشانی از مجموعه آراء قضائی آنان به دست ما نرسیده است در حالی که مجموعه آراء قضائی, مثلاً قضات کشور بریتانیا که از نظر روش قضائی به شیوه حقوق غیر مدون عمل می کرده اند و دکترین مشهور قضات از ارزش بسیار بالائی برخوردار بوده, و از این نظر شباهت زیادی به روش قضائی اسلامی دارد, از سالیان بسیار درازی جمع آوری گردیده و هم اکنون در دسترس قضات و حقوقدانان آن دیار است ولی به نظر می رسد, مجموعه های سؤال و جواب های بر جای مانده تا حدود زیادی می تواند جای خالی این امر را پر نماید چرا که سؤال ها در موارد زیادی کاملاً مشهود است که از سوی قضات شاغل به امر قضاء به محضر مفتیان تقدیم می شده و جویای پاسخ بوده اند

نمونه هائی داریم که نشان گر آن است که قاضی گوئی پرونده را نزد مفتی طرح کرده و حکم آن را خواسته است.در سؤال و جواب سید طباطبائی یزدی ؛ سؤالات مربوط به تفسیر الفاظ وصیت نامه(شماره های 593 - 590 - 568 - 561 - 560 - 553 - 384 - 702 - 677 - 670 - 667 - 601 - 596 - 711)نشان می دهد که مرحوم سید یزدی در واقع کار قضائی کرده است, چرا که عین وصیت نامه را به وی ارائه می دهند و از او تفسیر متن و مفهوم عرفی الفاظ را می دهند و او تعیین می کند.ناگفته پیداست اصولاً تفسیر یک جمله در متن یک وصیت نامه و یا یک قرارداد, عمل فقهی نیست بلکه امری قضائی است.

سؤالات زیادی در مجمع المسائل مرحوم آیت الله گلپایگانی قدس سره و یا استفتائات امام خمینی طاب ثراه به چشم می خورد که معلوم است سائل, قاضی پرونده است.جدائی مقام قضاء از فتوا و به تعبیر دیگر عدم اعتبار شرط اجتهاد برای قضات مأذون در زمان ما امری پذیرفته شده است و اگر بتوانیم آن را به ادوار پیش نیز سرایت دهیم, می تواند سندی تاریخی برای عدم اعتبار اجتهاد در قضاء در سیره متشرعه محسوب گردد.

البته بدیهی است که امر افتاء و قضاء کاملاً متفاوت است.فتوی حکم کلی است ولی قضاء تطبیق بر مصادیق است.(1)

____________________

(1) در ادبیات فارسی گاهی واژه فتوی به جای قضاء به کار رفته است ولی این امر مجاز است نه حقیقت.مانند شعر حافظ:

اهمیت این اثر

مدتها بود که« سؤال و جواب سید طباطبائی یزدی » نظر مرا به خود جلب کرده بود, به خصوص آنکه همواره در مباحث حقوق خصوصی از آن بسیار بهره مند بودم.و به نظرم می رسید که این مجموعه دارای ویژگی ها و برجستگی هائی است که در سایر مجموعه های مشابه به چشم نمی خورد.

اولاً:این مجموعه از نظر تاریخی متعلق به زمان تحول جهان اسلام از نظر صنعتی, کشاورزی و به خصوص تجاری است.در این مقطع تاریخی ارتباطات سهل تر و آسان تر شده و امکان مکاتبات و تماس نسبت به دوران قبل بیشتر بوده است.

ثانیاً:مرجعیت سید یزدی پس از میرزای شیرازی است.فتوای تحریم تنباکو توسط میرزا و به زانو در آمدن دولت انگلیس مرجعیت شیعه را فراگیر و گستره آن را توسعه داده بود.و لذا مرجعیت سید یزدی به اقصد بلاد شیعه نشین نظیر ایران, هندوستان, عربستان, امارات و بعضی از کشورهای غربی گسترش یافته بود.و بالاخره اکثر بلاد نامبرده مواجه با تحولات و تنش های شگرف سیاسی بودند, ایران با انقلاب مشروطیت مواجه بود، هندوستان می خواست استقلال خویش را باز یابد, کشورهای اسلامی دچار درگیری های مختلف بودند, جنگ جهانی اوّل مسائلی را به وجود آورده بود که زندگی بشری را با بحران روبرو ساخته بود.علل و جهات فوق باعث آن بود که حوادث و رویدادهای کاملاً جدید برای مردم مسلمان شیعی, مطرح گردد و مرد فقیه سترگی مانند سید یزدی هم که گوئی همواره در انتظار فرع جدید فقهی به سر می برده به حل آن می پرداخته است.مثلاً ملاحظه می کنید که در مسائل شماره های 312 - 313 ـتوجیه فقهی بیمه عمر و سایر انواع بیمه برای اولین بار در این مجموعه مطرح شده، و با قطع نظر از آن که فقهای پس از وی راه حل وی را نپسندیده و راه دیگری برای پذیرفتن آن پیش گرفتند, به هر حال راهی برای مقلدین خویش در زمان خود گشوده است.و یا مثلاً اوراق نقدیه, برات و اسناد تجاری(سؤال 407)کاهش ارزش پول(445)و امثال آن کلاً مسائل جدیدی است که قبلاً سابقه نداشته است.

ویژگی دیگر این مجموعه آن است که سطح علمی سؤال کنندگان در اغلب موارد بسیار بالاتر از افراد معمولی و عادی بوده و وضعیت و نحوه سؤال کاملاً نشان دهنده این امر است لذا سید یزدی در پاسخ, به مبانی فقهی و حتی گاهی به طرح نظریات مختلف و نقد و بررسی آنها پرداخته است.البته جامع الشتات مرحوم میرزای قمی نیز از این مزیت برخوردار است.

____________________

قاضی به دو شاهد بدهد فتوی شرع = در مکتب عشق شاهدی بس باشد

مراتب فوق اینجانب را به احیای این کتاب وادار می نمود ولی کثرت اشتغالات همواره مانع از اجرای تصمیم بود تا آن که در طیّ کارهای پژوهشی که در قم داشتم به حضرات آقایان سیّد حسن وحدتی شبیری و سیّد محمود مدنی بجستانی که از فضلای مستعد صاحب ذوق و قریحه و دقت می باشند پیشنهاد نمودم و آنان پذیرفتند.و با راهنمائی که احیاناً ارائه می شد بحمد الله موفق شدند در مدت یک سال به بهترین وجه از عهده بر آیند.

درباره این تحقیق

1.برای فراهم آوردن اسناد تحقیق به کتابخانه های آستان قدس(مشهد), مرعشیّه, مدرسه فیضیّه و مسجد اعظم(قم ), دانشگاه تهران و مجلس مراجعه شد و کلّیۀ نسخ مطبوع ملاحظه گردید.

نسخۀ موجود در کتابخانۀ قم به شمارۀ 8/2/401 که توسط شخصی نامعلوم که اجمالاً بضاعت علمی بالای وی از حواشی او بر کتاب مشهود است,تصحیح گردیده راهگشای این تحقیق قرار گرفت که بدینوسیله از مدیریت محترم کتابخانه سپاسگزاری می گردد.

2.بسیاری از سؤالات موجود در این مجموعه به گونه های مختلف(مستقلاً و یا همراه بعضی رساله های دیگر)به چاپ رسیده که در هنگام تحقیق مورد ملاحظه قرار گرفت.

3.در آغاز کا با محقق عالیقدر و کتابشناس کم نظیر عصر ما مرحوم مغفور حاج سید عبدالعزیز طباطبائی(ره)(1) حفید مرحوم سیّد یزدی توفیق ملاقات دست داد.معظم له اظهار داشتند:« این مجموعه همان گونه که در نهایت آن آمده است,جزء دوّم داشته و آماده طبع بوده است.ولی متأسفانه به علت وفات مرحوم حاج شیخ علی اکبر خوانساری که تنظیم سؤالات و تدارک آن از برکات اوست,به انجام نرسیده است و مجموعه به صورت مخطوط نزد دامادش باقی مانده که وی با عیالش به موطن خویش افغانستان,بازگشت نموده و با کمال تأسّف از سرنوشت آن مجموعه,دیگر اثر در دست نیست » .

____________________

(1) ایشان با کمال بزرگواری که مقتضای اصالت خانوادگی وی بود به ما وعده داد بخشی از سؤال و جواب هائی که در این مجموعه به چاپ نرسیده و علی الظاهر به صورت مخطوط نزد ایشان موجود بود جهت یبوست در اختیار ما گذارند.ولی متأسفانه اجل مهلت نداد و سیّد بزرگوار پس از طی دوران کوتاهی نقاهت و بیماری دار فانی را وداع گفت و به اجداد طاهرینش پیوست.ما برای این عالم بزرگوار و خدمتگزار به تراث اهل بیت علیهم السلام از درگاه حق متعال غفران و رحمت واسعۀ الهی را مسئلت داریم.

4.با توجه به اینکه تنظیم و تنقیح سؤالات توسط عالم جلیل القدر ملا علی اکبر خوانساری و تحت اشراف فقیه نامدار عصر خویش مرحوم آیت الله محمد حسین کاشف الغطاء انجام گرفته لذا در هنگام تصحیح سعی شد تصرّفی در متن کتاب انجام نگیرد.حتّی در برخی موارد که متن عربی کتاب از نظر ادبی با موازین منطبق نبود(و علی الظاهر مقتضای لهجۀ خاصّ سؤال کننده بوده است)به همان کیفیّت آورده شد.

در مواردی,متن سؤال پیچیده و مغلق بود که توضیح آن,کتاب را دچار حجمی غیر منطقی می ساخت.لذا از هرگونه توضیح خودداری گردید.

5.در استخراج منابع کتاب,سعی وافر انجام و برای مزید استفاده,در پاورقی آورده شد.هرچند که در موارد بسیار نادری تحصیل آن میسّر نگردید.

6.به منظور سهولت دسترسی به مطالب,فهرست تفصیلی تدوین شد و در آن موضوعات مختلفی که مرحوم سیّد به مناسبت بدان پرداخته,عنوان داده شد و فهرست گردید.علاوه بر آن,فهرست موضوعی,به صورت الفبایی نیز تهیه گردید.

7.لازم به ذکر است که تحقیق بخش اول کتاب(عبادات)توسط جناب آقای سیّد محمود مدنی بجستانی و بخش دوّم(معاملات)توسط جناب آقای سیّد حسن وحدتی شبیری انجام گردیده است.

ادعا نمی کنم که کاری بی عیب و نقص است,ولی بر این امر گواهم که دوستانم در این راستا سعی وافر نموده اند.انتظار از صاحب نظران بزرگوار برای بهینه شدن آن,ارشاد خالصانه و کریمانه است.

السعی منا والتوفیق من الله

سیّد مصطفی محقق داماد

زمستان 1375 هـش

تصویر صفحه ای از چاپ سنگی کتاب که اسکن شود

تصویر صفحه ای از چاپ سنگی کتاب که اسکن شود