شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

غرض خداوند از تغيير قبله

و كلمه (انقلاب بر دو عقب )، كنايه است از اعراض ، چون انسان - كه در حال قيام روى پاشنه مى ايستد - وقتى روى خود بطرفى برگرداند، روى پاشنه خود مى چرخد، بدين جهت روگردانى و اعراض را به اين عبارت تعبير مى كنند، نظير تعبير به پشت خود رو كردن ، در آيه (و من يولهم يومئذ دبره ) و ظاهر آيه اين است كه ميخواهد توهمى را كه احيانا ممكن است در سينه مؤ منين خلجان كند، دفع نمايد، و آن توهم اين است كه فلسفه برگرداندن قبله ، و نسخ قبله قبلى چيست ؟ و تكليف نمازهائيكه تاكنون رو به بيت المقدس خوانده ايم چه ميشود؟

و از اين هم بر مى آيد كه مراد به قبله اى كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر آن بود، همان بيت المقدس است ، نه كعبه ، پس ‍ هيچ دليلى نيست بر اينكه بگوئيم : بيت المقدس دو بار و كعبه هم دو بار قبله شده ، چون اگر مراد بقبله در آيه كعبه باشد، لازمه اش ‍ همين ميشود (چون مى فرمايد: ما امروز آن قبله را كه قبلا رو بآن مى ايستادى ، قبله نكرديم مگر براى چه و چه ).

و سخن كوتاه اينكه جاى اين معنا بود كه در سينه مؤ منين اين توهم ايجاد شود كه اولا وقتى بناى خداى تعالى بر اين بود كه بالاخره كعبه را قبله مسلمانان كند، چرا از همان روز اول نكرد؟ و گذاشت مدتى مسلمانان رو به بيت المقدس نماز بخوانند؟ لذا خداى تعالى براى دفع اين توهم خاطر نشان كرد، كه تشريع احكام جز بخاطر مصالحى كه برگشتنش به تربيت و تكميل مردم است صورت نمى گيرد، منظور از تشريع احكام هم تربيت و تكميل مردم است ، و هم جداسازى مؤ منين از غير مؤ منين است ، و هم مشخص كردن فرمانبران از عاصيان متمرد، و آن سببى كه باعث شد كه قبله يهوديان را مدتى قبله شما مسلمانها قرار دهيم ، عينا همين ها بود كه گفتيم

پس مراد به جمله: (الا لنعلم من يتبع الرسول ) اين است كه ما خواستيم مشخص كنيم ، چه كسى تو را پيروى مى كند؟ و چه كسى نمى كند؟ و اگر نفرمود (من يتبعك ، چه كسى تو را پيروى مى كند)، بلكه فرمود (چه كسى رسول را) براى اين بود كه با ذكر كلمه (رسول ) بفهماند: صفت رسالت در اين جداسازى دخالت داشته ،

و مراد به جعل قبله سابق ، جعل آن در حق مسلمانان است ، و گرنه اگر مراد مطلق جعل باشد، آنوقت مراد برسول هم مطلق رسول ميشود، نه رسول اسلام ، و ديگر در آيه التفاتى بكار نرفته ، به سياق طبيعيش جريان يافته بود، چيزيكه هست اين احتمال مختصرى بعيد بنظر مى رسد.

و ثانيا آن نمازهائيكه مسلمانان بسوى بيت المقدس خواندند تكليفش چيست ؟ چون در حقيقت نماز بطرف غير قبله بوده ، و بايد باطل باشد، از اين توهم هم جواب ميدهد: قبله مادام كه نسخ نشده قبله است ، چون خداى تعالى هر وقت حكمى را نسخ مى كند، از همان تاريخ نسخ از اعتبار مى افتد، نه اينكه وقتى امروز نسخ كرد دليل باشد بر اينكه در سابق هم بى اعتبار بوده ، و اين خود از راءفت و رحمتى است كه به مؤ منين دارد، و عهده دار بيان اين جواب جمله : (و ما كان اللّه ليضيع ايمانكم ، ان اللّه بالناس لروف رحيم ) الخ است ، و فرق ميانه راءفت و رحمت بعد از آنكه هر دو در اصل معنا مشتركند، اين است كه راءفت مختص به اشخاص مبتلا و بيچاره است ، و رحمت در اعم از آنان و از غير آنان استعمال ميشود.

در برابر سرزنش تفاخر يهود، پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم منتظر رسيدن حكمتغيير قبله بود

(قد نرى تقلب وجهك فى السماء، فلنو لينك قبلة ترضيها) الخ از اين آيه بدست مى آيد كه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قبل از نازل شدن حكم تغيير قبله ، يعنى نازل شدن اين آيه ، روى خود را در اطراف آسمان مى گردانده ، و كانه انتظار رسيدن چنين حكمى را مى كشيده ، و يا توقع رسيدن وحيى درامر قبله داشته ، چون دوست ميداشته خدايتعالى با دادن قبله اى مختص به او و امتش ، احترامش كند، نه اينكه از قبله بودن بيت المقدس ناراضى بوده باشد، چون حاشا بر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از چنين تصورى ، همچنانكه از تعبير (ترضيها)، در جمله(فلنو لينك قبلة ترضيها) فهميده ميشود: قبله اختصاصى را دوست ميداشته ، نه اينكه از آن قبله ديگر بدش مى آمده آرى دوست داشتن چيزى باعث دشمن داشتن خلاف آن نيست

بلكه بطوريكه از روايات وارده در داستان ، و شاءن نزول اين آيه بر مى آيد يهوديان مسلمانان را سرزنش مى كرده اند: كه شما قبله نداريد، و از قبله ما استفاده مى كنيد، و با بيت المقدس به مسلمانان فخر مى فروختند، رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از اين باب ناراحت ميشد، شبى در تاريكى از خانه بيرون شد، و روى بسوى آسمان گردانيد، منتظر بود وحيى از ناحيه خداى سبحان برسد، و اين اندوهش را زايل سازد، پس اين آيه نازل شد، و بفرضى كه آيه اى نازل ميشد، بر اينكه قبله شما مسلمانان هم همان قبله سابق است ، باز حجتى ميشد براى آنجناب عليه يهود، چون نه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ننگ داشت از اينكه رو بقبله يهوديان نماز بخواند، و نه مسلمانان زيرا عبد بغير اطاعت و قبول ، شاءنى ندارد، لكن آيه شريفه قبله اى جديد براى مسلمانان معين كرد، و سرزنش يهود و تفاخر آنها را خاتمه داد،

علاوه بر اينكه تكليف مسلمانان را يكسره كرد، هم حجتى براى آنان شد، و هم دلشان خشنود گشت

تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه (شطر المسجدالحرام )

(فول وجهك شطر المسجد الحرام و حيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره ) كلمه (شطر) بمعناى بعض است ، و منظور از بعض ‍ مسجدالحرام همان كعبه است ، و اگر صريحا نفرمود(فول وجهك الكعبه )، ويا (فول وجهك البيت الحرام ) براى اين بود كه هم مقابل حكم قبله قبلى قرار گيرد، كه شطر مسجد اقصى - يعنى صخره معروف در آنجا - بود، نه همه آن مسجد. و لذا در اينجا هم فرمود: شطر مسجد حرام - يعنى كعبه -، و هم اينكه با اضافه كردن شطر بر كلمه مسجد، بفهماند كه مسجد نامبرده مسجد حرام است ، و ا گر مى فرمود شطر الكعبه ، يا شطر البيت الحرام اين مزيت از بين ميرفت

در آيه شريفه اول حكم را مختص به رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كرده ، فرمود: (پس روى خود بجانب بعضى از مسجدالحرام كن )، و سپس حكم را عموميت داده ، به آن جناب و به عموم مؤ منين خطاب مى كند: كه (هر جا بوديد روى خود بدانسو كنيد) و اين خود مؤ يد اين احتمال است كه آيه نامبرده وقتى نازل شد، كه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با مسلمانان مشغول نماز بوده ، و معلوم است كه در چنين حالى ، اول بايد به پيشنماز بگويند: روى خود برگردان ، و بعدا به عموم بگويند: شما هم روى خود برگردانيد و براى هميشه و بر همه مسلمانان واجب است كه اينكار را بكنند.

كتاب اهل كتاب مشتمل بر اين حكم تحويل قبله بوده است

(و ان الذين اوتوا الكتاب ، ليعلمون انه الحق من ربهم ) مى فرمايد اهل كتاب ميدانند كه اين برگشتن قبله حق است و از ناحيه خداست ، و اين بدان جهت مى فرمايد، كه كتب آسمانى ايشان صريحا بر نبوت رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم پيشگوئى كرده بود، و يا صريحا گفته بود: كه قبله اين پيغمبر صادق ، قسمتى از مسجدالحرام است ، هر كدام باشد، پس جمله: (اوتوا الكتاب ) مى رساند كه كتاب اهل كتاب مشتمل بر حقيقت اين تحويل ، و اين حكم بوده ، حال يا بدلالت مطابقى ، (و از نشانه هاى او اين است كه قبله امت خود را بسوى كعبه بر مى گرداند)، و يا بدلالت ضمنى (او پيغمبرى است صادق كه هر كارى بكند درست و حق و از طرف پروردگار عالم مى كند).

و خدا از اينكه اهل كتاب حق را كتمان مى كنند، و علمى كه به كتاب خود دارند اظهار ننموده ، آنرا احتكار مى كنند، غافل نيست

(و لئن اتيت الذين اوتوا الكتاب بكل آية ) اين جمله سرزنش است از اهل كتاب ، كه پايه عناد و لجاجت آنها را مى رساند، و مى فهماند كه اگر از پذيرفتن دعوت تو امتناع مى ورزند، نه از اين جهت است كه حق برايشان روشن نشده ، چون علم يقينى دارند باينكه دعوت تو حق است ، و در آن هيچ شكى ندارند، بلكه جهتش اين است كه آنان در دين خدا عناد، و در برابر حق لجبازى دارند،

و اين همه اعتراضها و فتنه انگيزيهاشان تنها بدين جهت است و بس ، شاهدش هم گذشته از دليل و برهان اين است كه اگر تمامى معجزاتى كه تصور شود برايشان بياورى ، خواهى ديد كه باز هم قبله تو را برسميت نخواهند شناخت ، و همچنان بر عناد و جحود خود ادامه خواهند داد.

(و ما انت بتابع قبلتهم )، (تو نميتوانى پيرو قبله ايشان باشى ،) براى اينكه تو از ناحيه پروردگارت حجت و برهان دارى ممكن هم هست جمله نامبرده نهى بصورت خبر باشد، يعنى تو نبايد چنين كنى

(و ما بعضهم بتابع قبلة بعض ) (يعنى خود يهوديان و نصارى نيز قبله يكديگر را قبول ندارند،) يهوديان هر جا كه باشند، رو به صخره بيت المقدس مى ايستند، ولى مسيحيان هر جا باشند رو بطرف مشرق مى ايستند، پس نه اين قبله آنرا قبول دارد، و نه آن قبله اين را، و اگر بپرسى چرا؟ ميگويم براى پيروى از هوى و هوس و بس

(و لئن اتبعت اهوائهم ، من بعد ما جاءك من العلم )، در اين جمله رسول گرامى خود را تهديد مى كند ولى در حقيقت از باب (پسر بتو مى گويم داماد تو بشنو) است ، و معنا متوجه بامت است ، ميخواهد اشاره كند باينكه اگر كسى تمرد كند، اهواء يهود را پيروى كرده ، و به همين جهت ستمكار است

(الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه ، كما يعرفون ابناءهم ) ضمير در (يعرفونه ) به رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر مى گردد، نه به كتاب ، چون اين معرفت را تشبيه كرده به معرفت فرزندان ، و اين تشبيه در انسانها درست است ، نه اينكه كتاب را تشبيه به انسان كنند، هرگز كسى نميگويد: فلانى اين كتاب را م ى شناسد، همانطور كه پسر خودش را مى شناسد، علاوه بر اينكه سياق كلام كه درباره رسولخدا و وحيى كه تحويل قبله باو است ، اصلا ربطى به كتاب اهل كتاب ندارد، پس معناى جمله اين است : كه اهل كتاب پيامبر اسلام را مى شناسند، آنطور كه بچه هاى خود را مى شناسند، بخاطر اينكه تمامى خصوصيات آنجناب را در كتب خود ديده اند، ولى با اين حال طائفه اى از ايشان عالما عامدا معلومات خود را كتمان مى كنند.

وجه التفات از حضور به عيبت در آيه شريفه

و بنابراين در آيه شريفه التفاتى از حضور به غيبت بكار رفته ، چون با اينكه روى سخن با رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است ، در عين حال نمى فرمايد: (آنها كه كتابشان داده ايم تو را مى شناسند)، بلكه مى فرمايد: (او را مى شناسند) كانه رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را غايب حساب كرده ، و خطاب را به مؤ منين كرده است ، و اين بخاطر اين بوده كه توضيح دهد: امر رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نزد اهل كتاب واضح است ، و اين نظم و اسلوب نظير سخن گفتن كسى است كه با جماعتى حرف مى زند، ولى خطاب را متوجه يكى از آنها مى كند، تا فضيلت او را آشكار و ديگران مى شنوند، تا برسند بمطلبى كه مربوط به شخص آن يكنفر است ، وقتى باينجا مى رسد، روى خود از او گردانده ، متوجه جماعت حاضر در مجلس مى كند، و چون آن مطلب بسر رسيد، دوباره رو بآن شخص نموده سخنان خود را ادامه مى دهد، اين مثال را بدآن جهت زديم ، تا متوجه شوى التفات در آيه بخاطر چه بوده است

(الحق من ربك فلا تكونن من الممترين ) اين جمله بيان سابق را تاءكيد مى كند، و نهى از شك را تشديد مى نمايد، چون امتراء همان شك و ارتياب است ، و ظاهر خطاب متوجه به رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، و باطن و معناى آن به امت است

(و لكل وجهة هو موليها فاستبقوا الخيرات ) كلمه (وجهة ) بمعناى چيزيست كه آدمى رو به آن مى كند، مانند قبله ، كه آن نيز بمعناى چيزى است كه انسان متوجه آن ميشود، در اين آيه بيان سابق را خلاصه نموده عبارت اخرائى مى آورد، تا مردم را هدايت كند، به اينكه مسئله قبله را تعقيب نكنند، و بيش از اين در باره آن بگومگو راه نيندازند، و معنايش اين است كه هر قوم براى خود قبله اى دارند، كه بر حسب اقتضاى مصالحشان برايشان تشريع شده است

خلاصه ، قبله يك امر قراردادى و اعتبارى است ، نه يك امر تكوينى ذاتى ، تا تغيير و تحول نپذيرد، با اين حال ، ديگر بحث كردن و مشاجره براه انداختن درباره آن فائده اى براى شما ندارد، اين حرف ها را بگذاريد، و بدنبال خيرات شتاب بگيريد، و از يكديگر سبقت جوئيد كه خدايتعالى همگى شما را در روزى كه شكى در آن نيست جمع مى كند، ولو هر جا كه بوده باشيد. كه خدا بر هر چيزى توانا است

اين را هم بايد دانست كه آيه مورد بحث همانطور كه با مسئله قبله انطباق دارد، چون در وسط آيات قبله قرار گرفته ، همچنين مى تواند با يك مسئله تكوينى منطبق باشد، و بخواهد از قضاء و قدرى كه براى هر كسى از ازل تقدير شده خبر دهد، و جمله(فاستبقوا الخيرات ) بخواهد بفهماند: كه احكام و آداب براى رسيدن به همان مقدرات تشريع شده ، كه انشاءاللّه در بحثى كه پيرامون خصوص قضاء و قدر خواهيم داشت ، بيان مفصل آن مى آيد.

(و من حيث خرجت ، فول وجهك شطر المسجد الحرام ) الخ ، بعضى از مفسرين گفته اند: معناى اين آيه اين است كه از هر جا كه بيرون شده و به هر جا كه وارد شدى ، روى خود بسوى مسجدالحرام كن ، بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه از هر شهرى در آمدى ، ممكن هم هست مراد به جمله (و من حيث خرجت ) الخ مكه باشد كه رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از آنجا بيرون آمد، و آيه(من قريتك التى اخرجتك ) از آن خبر ميدهد، و معنايش اينست كه رو به كعبه ايستادن حكمى است ثابت براى تو،

چه در مكه و چه در شهرهاى ديگر، و سرزمينهاى ديگر و جمله: (و انه للحق من ربك ، و ما اللّه بغافل عما تعملون )، همين معنا را تاءكيد و تشديد مى كند.

(و من حيث خرجت فول وجهك شطر المسجد الحرام ، و حيث ما كنتم فولوا وجوهكم شطره ) الخ اگر اين جمله را به عين عبارت قبلى تكرار كرد بعيد نيست براى اين بوده باشد كه بفهماند: حكم نامبرده در هر حال ثابت است و مثل اين است كه كسى بگويد: (در برخاستنت از خدا بترس و در نشستنت از خدا بترس ، و در سخن گفتنت از خدا بترس و در سكوتت از خدا بترس ) كه منظور گوينده اينست كه هميشه و در هر حال ملازم تقوى باش و تقوى را همواره با خود داشته باش و اگر بجاى آن عبارت مى گفت : (از خدا بپرهيز، وقتى برخاستى و نشستى و سخن گفتى و سكوت كردى ) اين نكته را نمى فهماند و در آيه مورد بحث معنايش اين است كه رو بسوى قسمتى از مسجدالحرام بكن هم از همان شهرى كه از آن بيرون شدى و هم از هر جاى ديگرى كه بوديد رو بسوى آن قسمت كنيد.

سه فائده براى حكم قبله

(لئلا يكون للناس عليكم حجة الا الذين ظلموا منهم ، فلا تخشوهم ، و اخشونى ) الخ ، در اين جمله سه فائده براى حكم قبله كه در آن شديدترين تاءكيد را كرده بود، بيان مى كند.

اول اينكه يهود در كتابهاى آسمانى خود خوانده بودند كه قبله پيامبر اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كعبه است نه بيت المقدس ، همچنانكه قرآن كريم از اين جريان خبر داده ، مى فرمايد:(و ان الذين اوتوا الكتاب ليعلمون انه الحق ، من ربهم ) كه ترجمه اش ‍ گذشت و اگر حكم تحويل قبله نازل نمى شد، حجت يهود عليه مسلمين تمام بود، يعنى مى توانستند بگويند: اين شخص پيغمبرى نيست كه انبياء گذشته وعده آمدنش را داده بودند، ولى بعد از آمدن حكم تحويل قبله و التزام بآن و عمل بر طبقش ، حجت آنان را از دستشان مى گيرد، مگر افراد ستمگرى از ايشان زير بار نروند.

(الا الذين ظلموا منهم ) اين استثناء منقطع ، و بدون مستثنى منه و بمعناى (لكن ) است ، و آيه چنين معنا مى دهد كه (لكن كسانى كه از ايشان ستمكارند و تابع هوى و هوس هستند، همچنان بر اعتراض بيجاى خود ادامه مى دهند، پس زنهار كه از ايشان حسابى نبرى ، چون پيرو هوى و ظالمند، و خداوند ستمكاران را هدايت نمى كند و تنها از من حساب ببر). دوم اينكه پى گيرى و ملازمت اين حكم ، مسلمانان را به سوى تماميت نعمتشان و كمال دينشان سوق مى دهد كه بزودى در تفسير آيه :(اليوم اكملت لكم دينكم ، و اتممت عليكم نعمتى )، انشاءالله تعالى معناى تماميت نعمت را بيان خواهيم كرد.

سوم اينكه در آخر آيه فرموده :(لعلكم تهتدون ) كه خداى تعالى اظهار اميدوارى به هدايت مسلمانان به سوى صراط مستقيم كرده ، و در سابق آنجا كه درباره: (اهدنا الصراط المستقيم ) بحث مى كرديم ، درباره اهتداء سخن گفتيم

بعضى از مفسرين گفته اند: اينكه در آيه تحويل قبله فرموده :(و لاتم نعمتى عليكم ، و لعلكم تهتدون ) و نيز در آيه فتح مكه نظير آنرا آورده ، و فرموده: (انا فتحنالك فتحا مبينا، ليغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تاءخر و يتم نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما)، خود دليل بر اين است كه در آيه مورد بحث هم بشارتى است به فت ح مكه

توضيح اينكه (و لاتمّ نعمتى عليكم ) در آيهتحويل قبله بشارتى است بر فتح مكه

توضيح اينكه : كعبه در صدر اسلام پر بود از بت هاى مشركين و وثن هاى ايشان ، و خلاصه بت در آنجا حاكم بود و در ايامى كه اين آيه نازل مى شد، هنوز اسلام قوت و شوكتى بخود نگرفته بود، خداى تعالى رسول خود را هدايت كرد باينكه رو به بيت المقدس نماز بخواند، چون بيت المقدس قبله يهوديان بود، كه هر چه باشد دينشان باسلام نزديك تر از دين مشركين بود، ولى بعد از آنكه رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به مدينه هجرت كرد و زمان فرا رسيدن فتح مكه نزديك شد، و انتظار فرمان الهى به تطهير كعبه از پليدى بتها، شديد گرديد.

در چنين شرائطى دستور برگشتن قبله بسوى كعبه صادر شد و اين خود نعمت بس بزرگى بود، كه خدا مسلمانان را بدان اخت صاص ‍ داد، آنگاه در ذيل همين فرمان وعده فرمود: كه بزودى نعمت و هدايت را بر تو تمام خواهد كرد، يعنى كعبه را از پليدى هاى اصنام خواهد پرداخت ، آنچنانكه فقط خدا در آن عبادت شود و تنها معبد مسلمانان گردد و تنها مسلمانان رو بسوى آن عبادت كنند، پس ‍ نتيجه مى گيريم كه جمله : (و لاتم نعمتى عليكم ) الخ ، بشارت به فتح مكه است

از سوى ديگر، بعد از آنكه در سوره فتح به مسئله فتح مكه ميپردازد، دوباره به همان وعده قبلى اشاره مى كند، كه در آيه مورد بحث آمده بود و مى فرمايد:(و يتم نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما).

رد گفتار فوق الذكر و اينكه آيه اشاره اى بر فتح مكه ندارد

اين بود گفتار آن مفسر و توضيح ما درباره آن ، ولكن گو اينكه به ظاهرش گفتارى است دلچسب ، اما خالى از تدبر و دقت است ، براى اينكه ظاهر آيات با آن نمى سازد زيرا مدرك مفسر نامبرده در آيه مورد بحث(و لاتم نعمتى عليكم و لعلكم تهتدون ) الخ ، لام غايت است ، كه بر سر (اتم ) درآمده و اين لام عينا در آيه سوره فتح آمده و فرموده: (ليغفر لك اللّه ما تقدم من ذنبك و ما تاءخر و يتم نعمته عليك و يهديك صراطا مستقيما).

و با اينكه حرف لام در هر دو آيه غايت است ، ديگر چه معنا دارد مفسر نامبرده آيه مورد بحث را بمعناى وعده گرفته و آيه سوره فتح را بمعناى انجاز آن وعده و وفاى بآن بگيرد؟ با اينكه هر دو آيه وعده جميلى است باينكه خداوند نعمت را بر تو تمام مى كند.

از سوى ديگر آيه مورد بحث كه درباره مسئله حج است وعده اتمام نعمت را به همه مسلمين مى دهد و مى فرمايد: (عليكم )، و آيه سوره فتح اين وعده را تنها به رسولخداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ميدهد و مى فرمايد: (و يتم نعمته عليك ) الخ ، پس سياق دو آيه مختلف است ، و نمى شود هر دو مربوط به يك مطلب باشند.

حال اگر آيه اى باشد كه دلالت كند بر اينكه اين دو وعده كجا وفا شد؟ آنوقت ممكن است بگوئيم : پس مراد هر دو وعده همين وعده اى است كه اين آيه از وفا شدن بآن خبر مى دهد و چنين آيه اى اگر باشد آيه : (اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الاسلام دينا)، (امروز ديگر دين شما را تكميل كردم و نعمت خود بر شما تمام نمودم و اسلام را دين مورد رضايم برايتان قرار دادم )، خواهد بود و اما اينكه نعمت در آن چه نعمتى بوده كه خدا اتمام كرده ؟ و در اين آيه منتش را بر ما مى گذارد، انشاءاللّه در تفسير سوره مائده بحثش خواهد آمد.

نظير اين دو آيه كه مشتمل بر اتمام نعمت است آيه: (ولكن يريد ليطهركم ، و ليتم نعمته عليكم لعلكم تشكرون )، و نيز آيه :(كذلك يتم نعمته عليكم ، لعلكم تسلمون )، است كه باز انشاءاللّه كلامى مناسب با مقام بحثمان در ذيل هر يك از اين آيات خواهد آمد.

(كما ارسلنا فيكم رسولا منكم )، از ظاهر آيه بر مى آيد، كه كاف در كلمه (كما) براى تشبيه ، و كلمه (ما) مصدريه باشد، در نتيجه معناى آيه و ماقبلش اين مى شود: ما با قبله قرار دادن خانه اى كه ابراهيم بنا كرد و برايش آن خيرات و بركات را درخواست نمود به شما انعام كرديم ، مانند اين انعام ديگرمان كه رسولى از ميان شما در شما فرستاديم كه آيات ما بر شما همى خواند و كتاب و حكمتتان مى آموزد و تزكيه تان مى كند و اين را بدان جهت كرديم كه دعاى ابراهيم را استجابت كرده باشيم ، آن دعا كه با فرزندش اسماعيل گفتند: پروردگارا! و رسولى از خود ايشان در ميانشان مبعوث فرما تا آيات بر آنان تلاوت كند و كتاب و حكمتشان تعليم دهد و تزكيه شان كند پس در اين ارسال رسول منتى است نظير منتى كه در قبله قرار دادن كعبه بود.

از اينجا معلوم مى شود مخاطب در جمله(فيكم رسولا منكم )، امت مسلمه است ، كه بر حسب حقيقت عبارتند از خصوص اولياء دين ، چون اگر جميع دودمان اسماعيل - يعنى عرب مضر - امت اسلام ناميده مى شوند،

از نظر ظاهر امتند و نيز اگر همه عرب و مسلمانان غير عرب امت اسلام ناميده مى شوند، از نظر اشتراك در حكم است و گرنه حقيقت و واقع آن امت كه ابراهيم(عليه‌السلام) از خدا درخواست كرد، همان اولياء دين هستند و بس

(يتلو عليكم آياتنا)، كلمه : (آياتنا) ظهور در آيات قرآ ن دارد، چون قبل از آن كلمه (يتلو) آمده ، و معلوم است كه تلاوت در مورد الفاظ استعمال مى شود، نه معانى و كلمه (تزكيه ) به معناى تطهير است و تطهير عبارتست از زايل كردن پليدى ها و آلودگى ها، در نتيجه كلمه تطهير هم شامل اعتقادات فاسد چون شرك و كفر مى شود و هم شامل ملكات رذيله چون تكبر و بخل مى گردد و هم اعمال فاسد و شنيع چون كشتن و زنا و شرابخوارى را شامل مى شود.

و تعليم كتاب و حكمت و نيز تعليم آنچه نمى دانستيد، دو جمله است كه شامل تمامى معارف اصولى و فروعى دين مى گردد.

اين را هم بايد دانست كه آيات شريفه مورد بحث مشتمل بر چند مورد التفات نسبت به خداى تعالى است ، يكجا خداى تعالى غايب (او) حساب شده ، يكجا متكلم وحده (من )، جائى ديگر متكلم مع الغير (ما)، و نيز چند التفات ديگر نسبت به غير خداى تعالى كه باز يكجا غايب حساب شده اند و يكجا مخاطب و يكجا متكلم كه اگر خواننده عزيز در آنها دقت بعمل آورد، نكته هايش پوشيده نمى ماند.