شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

خداوند كه خود عهده دار تلاوت آيات، تعليم كتاب و حكمت و تبيين معارف الهى و تزكيه نفوس است، همان را بر عهده انبياى خود و نيز بر عهده خصوص حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذاشته است. خداوند خود را تالى آيات معرفى مى كند:( نتلوا عليك من نبأ موسى و فرعون بالحق لقوم يؤ منون ) (251) و نيز خود را مبين آيات و هادى سنتها(252) و همچنين مزكى نفوس معرفى كرده است.(253)

آنگاه همين اوصاف سه گانه را به رسول خود اسناد مى دهد(254) ؛ چنانكه تبيين را به نحو عموم از خصايص نبوت عام مى داند:( و ما أرسلنا من رسول الا بلسان قومه ليبين لهم ) (255) و همين معنا را به نحو خصوص ‍ به رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مأموريت داده، در نتيجه وظيفه علمى مردم را هم روشن مى كند:( و أنزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم ) (256) ،( و ما أنزلنا عليك الكتاب الا لتبين لهم الذى اختلفوا فيه ) (257) ؛ چنانكه لزوم تبيين آيات و احكام الهى را بر عهده عالمان دين قرار مى دهد:( و اذ أخذ الله ميثاق الذين أوتوا الكتاب لتبينه للناس ) (258)

يكى از بهترين و لازمترين راههاى شناخت قرآن، تفسير آن به سنت معصومين (عليهم‌السلام ) است. سنت معصومين، چنانكه گذشت، يكى از منابع علم تفسير و اصول بررسى و تحقيق براى دستيابى به معارف قرآنى است. عترت طاهرين (عليهم‌السلام ) بر اساس حديث متواتر ثقلين همتاى قرآن بوده، تمسك به يكى از آن دو بدون ديگرى مساوى با ترك هر دو ثقل است و براى دستيابى به دين كامل اعتصام به هر كدام بايد همراه با تمسك به ديگرى باشد.

تفسير قرآن به سنت گرچه لازم و ضرورى است، ليكن چنين تفسيرى در قبال تفسير قرآن به قرآن، همانند ثقل اصغر است در ساحت ثقل اكبر؛ يعنى در طول آن است، نه در عرض آن و معيت آن دو با هم به نحو لازم و ملزوم است، نه به نحو ملازم و به نهج طولى است؛ نه عرضى تا سنت ابتدا در عرض قرآن باشد و بتواند متعرض آن گردد و بر آن اعتراض كند و معارض ‍ آن شود؛ همان طور كه دو حديث همتاى يكديگر است و هر كدام نسبت به ديگرى حق تعرض، اعتراض و معارضه دارد و سرانجام چنين تعارضى توقف يا تخيير يا ترجيح يكى بر ديگرى است؛ بلكه آنچه اولا حجت است كلام خداست و آنچه را كه ثانيا خداوند در قرآن حجت قرار داد، يعنى سنت معصومين (عليهم‌السلام )، مديون حجيت قرآن است. البته پس از استقرار حجيت، حدوثا و بقأ، آنگاه سنت و قرآن متلازم يكديگر است. البته ممكن است رسالت نبى اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با معجزه ديگرى غير از قرآن ثابت شود كه در اين صورت حجيت سنت فرع بر حجيت قرآن و برابر رهنمود قرآن نخواهد بود؛ ليكن لزوم عرض بر قرآن و پرهيز از تعارض ‍ و تباين با قرآن در خصوص سنت غير قطعى در هر حال ضرورى است.

آنچه هم اكنون بحث مى شود دو چيز است: يكى عترت، يعنى انسانهاى كامل، معصوم، معصوم و خليفة الله و ديگرى سنت به جا مانده از آن ذوات نورى (عليهم‌السلام ). اما خود عترت گرچه در حديث قطعى ثقلين، به عنوان ثقل اصغر ياد شده اند، ليكن همان طور كه در رساله جداگانه بحث شد(259) در نشئه وحدت، هرگز حقيقت انسان كامل معصوم از حقيقت قرآن مجيد جدا نيست و به هيچ وجه نمى توان اثبات كرد كه قرآن، يعنى كلام خدا، بر حقيقت خليفه تام الهى كه او هم كلمه علياى خداست برترى دارد؛ چنانكه فقيه نامور اماميه كاشف الغطأ (قدس‌سره ) به گوشه اى از اين مبحث اشاره كرده است؛(260) ، نه به اوج آن؛ چون تحرير چنان مطلب سميك، رفيع، عريق، انيق و عميقى در دسترس چنين فقيهى هم نيست؛ لو كان لبان. به هر تقدير، بحث كنونى درباره بررسى قرآن و عترت نيست؛ بلكه درباره قرآن و سنت است.

اما سنت معصومين (عليهم‌السلام ) لازم است توجه شود كه اولا، خداوند سبحان كلام اصيل و غير محرف خود را به عنوان نور، تبيان و مانند آن معرفى مى كند و اين اوصاف اختصاصى به قرآن كريم ندارد؛ چنانكه درباره خصوص كتاب حضرت موساى كليم (عليه‌السلام ) مى فرمايد قل من أنزل الكتاب الذى جأ به موسى نورا و هدى للناس ‍(261) ( و اتيناهما الكتاب المستبين ) (262) ثم( اتينا موسى الكتاب تماما على الذى أحسن و تفصيلا لكل شى ء ) (263) ( و تفصيلا لكل شى ء ) (264) . چيزى كه نور، مستبين و تفصيل همه چيز است، حتما درباره خودش نيز روشن، آشكار، مفصل و مبسوط است و نيز درباره پيامبران ديگر بدون اختصاص به رسول خاص مى فرمايد:( جأوا بالبينات و الزبر و الكتاب المنير ) (265) هر پيامبرى كه به همراه خود كتاب آورد، آن كتاب روشن و روشنگر است و هيچ ابهامى در آن نيست؛ مگر آن كه تيرگى تحريف و تاريكى تبديل بشرى در آن راه يابد كه چنين رخنه باطل و تيرگى نابجا هرگز به قرآن كريم ره نيافته و نخواهد يافت:( لا يأتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه ) .(266)

ثانيا، خداوند سبحان پيامبر خود را اعم از خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و غير خاتم به عنوان مبين ره آورد وحى و شارح ره توشه الهام و معلم كتاب و حكمت معرفى مى كند:( و ما أرسلنا من رسول الا بلسان قومه ليبين لهم فيضل الله من يشأ و يهدى من يشأ و هو العزيز الحكيم ) (267) ،( و لكن كونوا ربانيين بما كنتم تعلمون الكتاب ) .(268) و درباره خصوص رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته از عنوان مبين و معلم كتاب و حكمت(269) ، وصف ممتاز سراج منير را نيز ياد مى كند:( يا أيها النبى انا أرسلناك شاهدا و مبشرا و نذيراَ و داعيا الى الله باذنه و سراجا منيرا ) .(270)

سنت هيچ پيامبرى، مباين، معارض و مخالف با متن كتاب آسمانى او نيست و اين مطلب هم اختصاصى به سنت پيامبر خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ندارد؛ زيرا عقل برهانى كه سلطان و مرجع قطعى اين معارف است چنين فتوا مى دهد كه هرگز خداوند سبحان سخنان متباين، متعارض و متخالف ندارد و اين مطلب از احكام نبوت عام است، نه ويژه پيامبر خاتم؛ چنانكه فتواى سنت قطعى معصومين (عليهم‌السلام ) نيز امضاى فتواى عقل است؛ زيرا ره آورد يقينى سنت اسلامى، لزوم عرضه حديث بر قرآن است، تا مخالف آن مطرود و غير مخالف آن مأخوذ گردد.

در اين مبحث لازم است به چند نكته محورى توجه شود:

1 مراد از سنت خصوص حديث لفظى نيست؛ زيرا آنچه به معصوم (عليه‌السلام ) نسبت دارد حجت است، اعم از سكوت و عدم ردع ( تقرير)، فعل و قول؛ يعنى قرآن فقط لفظ است ولى سنت معصومين (عليهم‌السلام ) شامل هر سه قسم است؛ گر چه اعتبار اقسام سه گانه يكسان نيست؛ زيرا برخى از آنها مانند سكوت و فعل ظهور اطلاقى يا عمومى ندارد؛ بلكه فقط در قدر متيقن خود حجت است و برخى ديگر مانند لفظ منقول، بعد از احراز اصل صدور، جهت صدور(271) و دلالت قابل اعتماد، گرچه حجت است، ولى بيشتر اخبار معصومين (عليهم‌السلام ) منقول به معناست، نه منقول به لفظ و چون اين گونه نقل به معنا تجويز شده و مبادى حسى يا قريب به حس دارد، اصول عقلايى مانند اصالت اطلاق، اصالت عموم، اصالت عدم قرينه، اصالت عدم سهور و عدم نسيان در آنها جارى است؛ چنانكه سيره مستمر خردورزان و دانش پيشه گان بر اعتماد به گزارشهاى موثقين است هر چند غالب آنها نقل به لفظ نيست؛ بر خلاف قرآن كريم كه اولا همه الفاظ آن عين كلام خداست و ثانيا هيچ نيازى به اجراى اصول عقلايى مزبور، كه با عصمت منافى است؛ ندارد. به هر تقدير، سنت معصومين (عليهم‌السلام ) هر قسمى كه باشد، بعد از ثبوت اعتبار و حجيت مى تواند مفسر قرآن قرار گيرد.

2 لزوم عرضه سنت معصومين (عليهم‌السلام ) بر قرآن كريم لوازمى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود: الف: صيانت ابدى قرآن از گزند تحريف؛ زيرا كتاب محرف كه خود از حجيت ساقط است نمى تواند معيار اعتبار چيز ديگر قرار گيرد؛ چون دين حنيف اسلام ابدى است و لزوم عرضه سنت بر قرآن دائمى است؛ معلوم مى شود نزاهت قرآن از آسيب تحريف نيز ابدى است و شبهات واهى متوهمان تحريف جداگانه پاسخ داده شده و بخشى از آن در كتاب قرآن در قرآن آمده و آنچه بر خلاف توقع در تفسير بيان السعادة فى مقامات العبادة راجع به تحريف آمده، جدا ناصواب است.(272) ب: امكان تحريف سنت از جهت سند يا دلالت؛ زيرا اگر سنت معصومين (عليهم‌السلام ) قابل جعل، دس و وضع نبود و مورد تحريف واقع نمى شد، نيازى به عرض بر قرآن مجيد نبود. ج: حجيت ظاهر قرآن؛ زيرا اگر قرآن غير محرف قابل فهم عمومى و صالح براى تطبيق سنت با آن نبود، هرگز مدار اعتبار و حجيت سنت قرار نمى گرفت.

3 سنت معروض بر قرآن كريم چنانكه گذشت(273) ، بر دو قسم است؛ گاهى بر اثر ابتلاى به معارض محتاج به عرضه است؛ چنانكه نصوص ‍ علاجيه عهده دار چنين پيامى است و گاهى براى تشخيص اعتبار، و آن همه انحاى سنت است؛ خواه سنت داراى معارض و خواه سنت بى معارض؛ چنانكه نصوص ديگر عهده دار چنين دستورى است و در جوامع روايى اماميه نيز آمده است.

4 چون لزوم عرض سنت بر قرآن در مقام اثبات حجيت سنت است. از اين رو همه اوصاف ياد شده قرآن از قبيل صيانت از تحريف، حجيت ظاهر و...، ناظر به مقام اثبات قرآن كريم است و اختصاصى به مقام ثبوت آن ندارد.

5 هدف از عرض سنت بر قرآن براى ارزيابى اعتبار سنت اين نيست كه سنت موافق با قرآن باشد؛ چون موافقت با قرآن شرط حجيت نيست؛ بلكه مخالفت با آن مانع اعتبار است. پس منظور از عرض كه سنت قطعى ضرورت آن را تبيين مى كند، احراز عدم مخالفت سنت معروض با قرآن كريم است، نه اثبات موافقت با آن؛ زيرا بسيارى از فروع جزئى در قرآن نيامده و تحديد و تعيين آنها طبق دستور الهى به سنت ارجاع شده است.

6 گرچه هدف از عرض سنت بر قرآن احراز عدم مخالفت با آن است، نه اثبات موافقت با آن، ليكن براى احراز عدم مخالفت با قرآن بايد اعتراف كرد كه همه معارف و احكام قرآن كريم، هر چند به كمك آيات متناسب، به طور شفاف قبل از مراجعه به سنت روشن است تا بتوان به طور صريح گفت فلان مطلب كه در سنت آمده بعد از عرض بر قرآن روشن شد كه مخالف با قرآن نيست. اگر برخى از آيات قرآن مبهم باشد و بدون سنت اصلا روشن نگردد، هرگز چنان عرضه اى و چنين نتيجه گيرى ممكن نيست. البته سنت به عنوان مرجع علمى و تبيين غير از مرجع تعبدى است.

غرض آن كه، گرچه موافقت با قرآن شرط اعتبار سنت نيست، ولى مخالفت با قرآن مانع اعتبار سنت است و فتوا به عدم مخالفت سنت با قرآن متوقف است بر احراز معنا و پيام سراسر قرآن ( به طور موجبه كليه ) و اگر بعضى از آيات ( به نحو ايجاب و جزئى ) بدون سنت اصلا مفهوم نگردد و پيام آن معلوم نشود، پس فهم بخشى از قرآن متوقف بر اعتبار سنت است در حالى كه اعتبار سنت نيز به آن است كه با هيچ آيه اى از آيات قرآن كريم به نحو سلب كلى، مخالف و مباين و معارض نباشد. پس بايد اولا، همه آيات قرآن روشن باشد و ثانيا، فهم هيچ آيه اى متوقف بر سنت نباشد و ثالثا، اگر فهم برخى از آيات متوقف بر سنت باشد در همان محور دور لازم مى آيد و سرانجام چنان دورى به تناقض مستحيل خواهد بود و در اين مطلب فرقى بين اثبات حجيت سنت از راه قرآن و حجيت آن از راه معجزه ديگر نيست.

بنابراين، همه قرآن بدون مراجعه به سنت بايد به عنوان ميزان سنجش، روشن باشد و حجيت استقلالى نه انحصارى داشته باشد تا معروض عليه سنت قرار گيرد و بعد از احراز عدم مخالفت سنت با قرآن، حجت مستقل ديگرى به عنوان سنت در كنار حجت مستقل قبلى، يعنى قرآن واقع شود تا اين دو حجت مستقل همراه با حجت مستقل ديگر كه برهان عقلى است، كنار هم قرار گيرد و هيچ كدام دعوى انحصار نداشته باشد؛ ( زيرا استقلال همان طور كه كاملا بيان شد غير از انحصار است ) و آنگاه بعد از ملاحظه مجموع اين سه منبع مستقل غير منحصر و جمع بندى نهايى آنها مى توان به پيام خدا و حكم قطع الهى رسيد.

لازم است براى چندمين بار به اين دو مطلب توجه عميق شود: يكى آن كه سنت اعم از قطعى و غير قطعى براى هميشه و نسبت به همه آيات مرجع تعليم و تبيين و شرح خواهد بود؛ ليكن مرجعيت تعبدى خصوص سنت غير قطعى بعد از روشن بودن محتواى همه قرآن صورت مى پذيرد. ديگرى آن كه هرگز قرآن بدون سنت اعم از قطعى و غير قطعى حجت نيست و حجيت قرآن بدون سنت قطعى يا غير قطعى تفكيك آشكار بين دو همتاى افتراق ناپذير است. غرض آن كه، دليل لزوم عرض سنت بر قرآن احتمال جعل وتحريف است و اين امور در سنت قطعى راه ندارد، پس در سراسر اين نوشتار بايد بين سنت قطعى و سنت غير قطعى فرق گذاشت؛ چنانكه روايات عرض سنت بر قرآن خواه در حال تعارض روايات با يكديگر و خواهد در حالت عدم تعارض مخصوص به سنت غيرقطعى است؛ زيرا سنت قطعى به مثابه قرآن، معروض عليه است، نه معروض.

از مباحث گذشته معلوم شد كه محور اعتبار سنت ومدار عرضه آن بر قرآن كجاست و اعتبار سنت در قبال قرآن كريم چگونه است. همچنين منطقه نفوذ تفسير قرآن به سنت، مقام امامت قرآن نسبت به حديث، امت بودن حديث در ساحت قرآن، مقام عديل هم بودن قرآن و حديث در برابر يكديگر و همتايى آنها نسبت به همديگر آشكار شد؛ چنانكه لزوم تجديد نظر در برخى نوشته ها نيز معلوم شد.(274)

در مبحث همتايى قرآن و عترت ( نه قرآن و حديث ) دو مطلب وجود دارد: يكى ثقل اكبر بودن قرآن نسبت به عترت و ديگرى همسانى آن دو با هم؛ چنانكه روايات وارد در اين باره دو طايفه است: لسان يكى از آن دو طايفه اين است: أحدهما أكبر، و لسان طايفه ديگر اين است كه رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دو سبابه از دو دست خود را كنار هم قرار داد و فرمود:( انى قد تركت فيكم أمرين كهاتين ) ، و سبابه و وسطى را كنار هم قرار داد و فرمود: نمى گويم مانند اين دو:( لا أقول كهاتين ) (275)

تذكر: تفسير: چنانكه گذشت، به معناى بيان مدلولهاى الفاظ و پرده برداشتن از چهره كلمات و جمله هاى آيات است. بنابراين، تبيين حدود، جزئيات و نحوه اجراى آنچه خطوط كلى آن در قرآن كريم آمده، تفسير نيست؛ مثلا رواياتى كه حكم اخفاتى بودن برخى نمازها را بيان مى كند، تفسير مفهوم آيه شريفه أقيمواالصلوة نيست؛ بلكه مبين حدود جزئى آن است.

قرآن كريم عهده دار تبيين خطوط كلى معارف و احكام دين است و تبيين حدود و جزئيات و شيوه اجراى آن بر عهده پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و عترت طاهرين (عليهم‌السلام ) است؛ مانند اين كه اصل وجوب اقامه نماز در قرآن كريم آمده است: (أقيمواالصلوة ) و احكام جزئى و نحوه اجراى آن را كه تقريبا مشتمل بر حدود چهار هزار حكم فقهى واجب و مندوب است،معصومين (عليهم‌السلام ) بيان كرده اند.

قرآن كريم به منزله قانون اساسى دين است كه مشتمل بر اصول محورى است و رواياتى كه بيانگر حدود و جزئيات احكام كلى است، به منزله قوانين مصوب در مجالس قانونگذارى است و روشن است كه قوانين مزبور مفسر و شارح قانون اساسى محسوب نمى شود.

ويژگيهاى سنت قطعى

بررسى منهج تفسير قرآن به قرآن جزو علوم قرآنى محسوب است و تحليل روش تفسير قرآن به حديث گذشته از لزوم آگاهى به علوم قرآنى، نيازمند حديث شناسى است و بايد از قواعد علم حديث پيروى كند.

نكته اى كه در حديث شناسى مطرح است و در مسئله عرض حديث بر قرآن كريم سهم كليدى دارد آن است كه اولا، سنت به دو قسم منقسم است: يكى قطعى و ديگرى غير قطعى، ثانيا، آنچه بايد بر قرآن عرضه شود سنت غيرقطعى است و هرگز سنت قطعى نيازى به عرض بر قرآن ندارد؛ زيرا صدور آن از مقام عصمت قطعى است و چنين صادرى يقينا به خداوند منسوب است. ثالثا، سنت قطعى همانند قرآن كريم گذشته از بى نيازى از عرض بر منبع ديگر، خودش به عنوان منبع جداگانه مورد عرض سنت غير قطعى است؛ يعنى حديث غير يقينى همان طور كه بر قرآن عرضه مى شود، بر سنت قطعى نيز معروض مى گردد. رابعا، گرچه سنت قطعى از دو جهت همانند قرآن كريم است؛ يعنى در بى نيازى از عرض بر منبع ديگر و در اين كه خودش منبع عرض سنت غيرقطعى بر آن است؛ همانند قرآن كريم است، ليكن حجيت و اعتبار آن متوقف بر ثبوت رسالت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است و رسالت آن حضرت متوقف بر معجزه بودن قرآن است ( در صورتى كه رسالت پيامبر به معجزه ديگر تكيه نكند ).

بنابراين، رتبه حجيت و اعتبار قرآن كريم قبل از ثبوت رسالت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است؛ در حالى كه ثبوت رسالت آن حضرت بر اعتبار و حجيت سنت قطعى اوست؛ زيرا خود سنت قطعى معجزه نيست تا ذاتا معتبر و حجت باشد؛ بلكه به واسطه رسالت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به اعجاز قرآن كريم وابسته است. در نتيجه، اعتبار سنت قطعى همتاى حجيت قرآن كريم نيست؛ بلكه از لحاظ رتبه متأخر از آن است. البته براى اثبات احكام شرعى چاره اى جز رجوع به سنت همانند منابع غنى و قوى ديگر نيست.

شايان ذكر است كه، سنت قطعى فراوان نيست؛ زيرا مهمترين حلقه ارتباطى امت با سنت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم‌السلام ) بوده اند كه متأسفانه مهجور و محجور شدند؛ چنانكه نشر و تدوين حديث كه يكى از بهترين راههاى صيانت سنت و بقأ و دوام آن بود با تأسف تام تا مدت مديدى محجور و ممنوع بود و اگر اهل بيت عصمت (عليهم‌السلام ) محكوم به انزوا نمى شدند و كرسى ثقافت و مسند تدريس و تعليم از آنان غضب نمى شد و ديگران جامه خلافت را تقمص نمى كردند، علم شريف حديث به وضع بهترى ظهور كرده، محتواى آن نيز زهور بيشترى مى يافت و قهرا بر حجم سنت قطعى نيز افزوده مى شد.

صعوبت فهم سنت

گرچه يكى از بهترين و لازمترين راههاى شناخت قرآن تفسير آن به سنت معصومين (عليهم‌السلام ) است، ليكن بايد توجه داشت كه فهم سنت نيز همانند فهم قرآن كارى است بس دشوار؛ زيرا معارف اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم‌السلام ) همتاى مطالب قرآن كريم، قول ثقيل است و ادراك قول وزين صعب است؛ خواه به صورت قرآن تجلى كند و خواه به صورت سنت تبلور يابد؛ زيرا ريشه هر دو از لدن (نزد) خداى على حكيم است. از اين رو در تعريف سنت شناسى نيز، قيد به قدر طاقت بشرى مأخوذ است؛ چنانكه در معرفت قرآن نيز همين قيد اخذ شده است.

افزون بر دليل مزبور، سند ديگر صعوبت فهم سنت، سخن حضرت امام صادق (عليه‌السلام ) است كه مى فرمايد: حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در همه مدت عمر شريفش با بندگان خدا، به مقدار فهم نهايى و انديشه نهانى و عمق شهود و ژرفاى دانش خود سخن نگفت: (ما كلم رسول الله العباد بكنه عقله قط(276) ؛ ذكر چند نكته درباره اين حديث شريف سودمند است:

1 مقصود از عنوان عباد افراد عادى و متعارف است و گرنه اهل بيت عصمت، مانند اميرالمؤ منين و ساير معصومين (عليهم‌السلام ) مشمول حديث مزبور نبوده، چنين گفتارى از آن انسانهاى نورانى كه به مثابه جان پيامبرند و همه آنان در نشئه وحدت نور واحد بوده اند: أشهد... و أن أرواحكم و نوركم و طينتكم واحدة طابت و طهرت بعضها من بعض(277) منصرف است؛ چنانكه علومى كه اهل بيت (عليهم‌السلام ) آن را از رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم بر اثر وراثت ولايى، نه ميراث حقوقى و عادى، به ارث برده اند نشانه آن است كه حديث ياد شده ناظر به اشخاص متعارف است.

2 خداوند سبحان پيامبر خود را به جود و سخا ستود و هر گونه ضنت و بخل را درباره نشر معارف الهى از آن حضرتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم سلب كرده، فرمود: رسول خدا هيچ گونه ضنت و بخلى نسبت به بازگويى مطالب غيبى ندارد و هر چه را از نشئه ملكوت دريافت كرد به نشئه ملك ابلاغ مى كند:( و ما هو على الغيب بضنين ) (278) ؛ چنانكه هر چه در نشئه ملك املأ، ابلاغ و انشأ فرموده است، همگى برگرفته از نشئه ملكوت بوده است:( و ما ينطق عن الهوىَ ان هو الا وحى يوحى ) (279) . پس ‍ رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هم از جهت نقل معارف از غيب به شهادت، جواد و امين و معصوم است و چيزى را كتمان نمى كند و هم از جهت املأ، انشأ و ابلاغ متعبد و متوقف و معصوم است؛ به طورى كه تا چيزى را نيابد نمى گويد. عصمت پيامبر گرامى از اين دو جهت قطعى است و آنچه فعلا مورد نظر است عدم كتمان گزارشهاى غيبى است.

آيه مزبور گرچه به طور يقين شامل آيات قرآن مى شود، ليكن منحصر در آن نيست؛ بلكه مى توان معارف قدسى را كه از آن به حديث قدسى ياد مى شود مشمول آيه ياد شده دانست؛ يعنى رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نسبت به هيچ معرفتى، ضنين و بخيل نبود تا آن را نگويد و كتمان كند؛ مگر آن كه مطلب سرى و خصوصى در ميان باشد كه اغيار نسبت به آن نامحرم باشند و دستور كتمان آن از طرف خداوند باشد.

3 سنت همه انبيا و اولياى الهى اين بود كه با مردم به مقدار ادراك آنها سخن مى گفتند؛ چنانكه پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: انا معاشر الأنبیأ أمرنا أن نكلم الناس على قدر عقولهم(280) . پس ‍ آنچه درباره رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد به عنوان يكى از سنن جامع نبوت عام است، نه ويژه سنت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

4 - منظور از عدم تكليم به كنه عقل رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى تواند اين باشد كه همه اسرار باطنى به طور تفصيل و الفبايى و روان، در اختيار همه كسانى كه برابر با فرهنگ محاوره و اصول مفاهمه مطالب ديگران را مى فهمند و مقاصد خود را اظهار مى دارند، قرار نمى گيرد؛ زيرا همگان در ادراك اسرار الهى يكسان نيستند؛ بلكه سخن رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مانند قرآن كريم مشتمل بر ظاهر و باطن، تنزيل و تأويل و محكم و متشابه است و نيل به عمق قول حضرت رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه مستلزم اكتناه حقيقت خود قائل خواهد بود، ميسور غير اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم‌السلام ) نيست.

5 همان طور كه به قارى قرآن، مفسر و مبين آن، عامل به احكام آن و متخلق به اخلاق آن گفته مى شود: اقرأ وارق(281) ، به حديث شناس متعبد، متخلق، عامل به احكام و عارف به حكم نيز مى گويند: اقرأ وارق؛ از اين رو در تعريف علم حديث شايسته بلكه بايسته است كه قيد به قدر طاقت بشرى اخذ شود؛ چون علوم مستفاد از بشر عادى را مى توان به طور اكتناه دريافت؛ ليكن پى بردن به كنه گفته هاى كسانى كه از لدن، أم الكتاب و كتاب مبين خبر مى يابند و گزارش مى دهند مقدور افراد متعارف نخواهد بود.

6 از انضمام حديث مزبور به وحدت سنخ انسانهاى كامل، معصوم و خليفة الله، دو مطلب استفاده مى شود كه به يكى تصريحا و به ديگرى تلويحا پرداخته شد: يكى آن كه حديث مزبور منصرف از اهل بيت (عليهم‌السلام ) است؛ زيرا رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هر مطلبى كه برابر كنه عقل خود مى يافت مى توانست براى اهل بيت عصمت (عليهم‌السلام ) بازگو كند و آنان نيز كاملا آن را درك مى كردند.ديگر آن كه خود اهل بيت عصمت (عليهم‌السلام ) همانند رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با كنه عقل خود با افراد متعارف سخن نگفته اند ( به همان معنايى كه تبيين شد ).

7 آنچه درباره صعوبت و استصعاب امر اهل بيت (عليهم‌السلام ) رسيده است، ناظر به موارد متنوع و گوناگون است كه برخى از آنها به ولايت تكوينى و علم غيب آنان مربوط است كه ادراك آن به طورى كه منزه از غلو و مبراى از تفويض باطل باشد صعب است و بعضى از آنها به خلافت سياسى و رهبرى امت اسلامى باز مى گردد؛ كه تحمل آن براى دنيازدگان متقمص به كسوت غاصبانه خلافت تيم و عدى يا دلباختگان به طعام ادسم اموى يا دلهره دارندگان و جبانان از سيف مسموم ناكثان و قاسطان و مارقان مستصعب است.

برخى از آنها نيز به معرفت ملكوت و برتر از آن بر مى گردد كه سمت و سوى آن فراتر از بعد الهمم و عمق و ژرفاى آن فروتر از غوص الفطن است، كه نه با سرمايه علم حصولى حكيمان و متكلمان متعارف پرواز به آن مرتبه ميسور است و نه با دستمايه علم حضورى عارفان و شاهدان مشهود، غواصى به عمق آن ميسور.

عناوين مأخوذ در لسان احاديث صعوبت و استصعاب متعدد است؛ مانند: امر، علم و حديث. كسانى كه تحمل حمل عطاياى آن ذوات نورى را دارند از فوز و فيض مطاياى ويژه الهى متنعمند و آنان ملك مقرب، نبى مرسل و عبد ممتحن به تقواى خدا هستند. از اين رو در تعريف علم حديث، لازم است قيد به قدر طاقت بشرى مأخوذ گردد؛ مثلا اگر ادراك اسماى حسناى چهارگانه( هو الأول و الاخر و الظاهر و الباطن ) (282) و همچنين معرفت رجوع انقلاب گونه اشيأ به طرف خداوند( يعذب من يشأ و يرحم من يشأ و اليه تقلبون ) (283) و مانند آن، صعب است و آيات مزبور با تقدير، حذف مضاف و نظير آن تفسير مى شود، ادراك معناى دخول خداوند سبحان در همه ذرات اشيأ بدون امتزاج و خروج وى از همه آنها بدن بينونت نيز مستصعب است:( ليس فى الأشيأ بوالج و لا عنها بخارج ) (284)

8 سر دشوارى ادارك صحيح سنت معصومين (عليهم‌السلام ) همانند راز سختى ادراك درست قرآن كريم دو چيز است: يكى ثقيل و وزين بودن كلام كه مستلزم صعوبت تحمل فكرى آن است، به ويژه آن كه متكلم يعنى خداوند خود قرآن را ثقيل وصف كند:( انا سنلقى عليك قولا ثقيلا ) (285) و اهل بيت عصمت (عليهم‌السلام ) گفتار خويش را سخت و صعب معرفى كنند؛ چنانكه حضرت اميرالمومنين (عليه‌السلام ) مى فرمايد( ان أمرنا صعب مستصعب لا يحمله الا عبد مؤ من امتحن الله قلبه للايمان ) (286) ؛ همچنين پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمايد: ان حديث آل محمد صعب مستصعب(287) و ديگرى آن است كه متكلم در كلام خويش متجلى است؛ چنانكه حضرت على (عليه‌السلام ) درباره قرآن فرمود: فتجلى لهم سبحانه فى كتابه من غير أن يكونوا رأوه(288) ، و همين معنا در تجلى نبوت، رسالت، ولايت و امامت در احاديث ويژه آنان نيز صادق است.

چون هر متكلمى در زير زبان خود نهفته است: المرء مخبوء تحت لسانه(289) و خداوند و خلفاى حقيقى او نيز در كلام خاص خود تجلى دارند و چون هاضمه فرهنگ محاوره و دستگاه مفاهمه و آينه ادبيات بشرى توان تحمل تجلى متكلم انسانى و ارائه ملكوت آن را ندارد، براى مخاطبان بسيار دشوار است كه با كوره راه علوم گسترده ادبى و باريك راه قوانين معانى و بيان و بديع و تنگناى واژگان انسانى پى به مقصود متكلم فرا طبيعى ببرند و آن متكلم را از راه مشاهده تجلى گاه او به خوبى بشناسند، يا بر مقصود نهايى و نهانى او به طور عميق واقف گردند.

9 راز صعوبت دانش ناب نسبت به سنت معصومين (عليهم‌السلام ) همواره يكسان نيست؛ زيرا براى محققان مطاع و متبوع وقتى صعب مى شود كه ستاره برهان يا خورشيد شهود آنان افول كند؛ خواه دولت درخشان آنها مستأجل باشد يا مستعجل. اگر فروغ درونى برهان پرور يا برق لامع نهانى عرفان پرور آنان سهمى از دوام داشته باشد، دولت كريمه انديشه حصولى يا شهود حضورى آنان بهره اى از استئجال داشته، جزو فيضهاى ماندگار است و اگر همانند برق خاطف براى خائض در تيرگيها باشد، محكوم به استعجال خواهد بود: ليس فى البرق الخاطف مستمع لمن يخوض فى الظلمة(290)

براى مقلدان مطيع و تابع نيز هنگامى مستصعب است كه عكاز طاعت و عصاى تبعيت را از كف بدهند و دست عنايت عصاكش از سر آنها كوتاه شود؛ زيرا گوينده يا نويسنده مقلد، نابيناى متكى به عصاى راهنماى محقق است؛ همين كه شعله هدايت آن قائد افسرده شد، پاى اين مقود كور، راكد و او قاعد مى شود و همين كه عصاى تقليد از كف او رها شد متوقف مى گردد و به تهجاج قبلى خويش فرو مى رود؛ زيرا تنها عامل بيدارى او قيادت قائد يقظان و زمامدار بيدار بود؛ چنانكه با قطع پيوند پيروى با محقق مطاع و متبوع به عور و غور گراييده، مى خشكد؛ زيرا تنها منبع جوشش ‍ چنين گوينده يا نويسنده مقلدى، وامدارى از محقق است و با انقطاع ارتباط با صندوق قرض الحسنه، عائر و غائر مى گردد و ديگر از رشح و نم او خبرى نخواهد بود؛ زيرا مقلدى كه در پرتو تقليد به سر آب مى رسد و سيراب مى شود، همين كه توفيق تقليد از او سلب شد به سراب مبتلا مى گردد. چه بهتر كه از بود خود سود خود تأمين كردن و از غير، وام نگرفتن كه چنين دينى، سبب اندوه و فرومايگى است: اياكم و الدين فانه هم بالليل و ذل بالنهار(291)

پيوند ناگسستنى قرآن و عترت (ع )

در مباحث گذشته ضرورت رجوع به پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و عترت پاك آن حضرت (عليهم‌السلام ) در تفسير قرآن كريم تبيين شد. در اين مبحث نيز به شرح حديث شريف ثقلين و بيان محدوده هم بستگى ثقلين مى پردازيم.

پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حديث متواتر ثقلين كه فريقين آن را نقل كرده اند، فرمودند: ميراث رسالت من دو وزنه وزين است: يكى كتاب خدا و ديگرى عترت طاهرين (عليهم‌السلام )(292) و اين دو هرگز از يكديگر جدا نخواهد شد، تا در كنار حوض كوثر با هم بر من وارد شوند و شما نيز اگر به اين دو وزنه وزين تمسك كنيد، هرگز گمراه نخواهيد شد: انى قد تركت فيكم الثقلين ما ان تمسكتم بهما لن تضلوا بعدى و أحدهما أكبر من الأخر: كتاب الله حبل ممدود من السمأ الى الأرض و عترتى أهل بيتى ألا و انهما لن يفترقا حتى يردا على الحوض(293)

قرآن و عترت عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند كه هدايت بشر را تا قيامت تضمين مى كنند و عدم حضور اين دو وزنه متحد در جامعه انسانى مايه گسستن رشته نبوت و مستلزم دائمى نبودن رسالت است؛ زيرا فرض بر آن است كه ثمره رسالت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مرتفع شده و پيامبر ديگر هم نخواهد آمد و اين همان محذور ارتفاع اصل نبوت در عصرى از اعصار است.

اعلام جدايى ناپذيرى ثقلين، خبرى غيبى است كه لازمه صدق و صحت آن، بقاى امام معصوم تا قيامت، عصمت امام، علم امام به معارف و حقايق قرآنى و همچنين اشتمال قرآن بر احكام و معارف ضرورى و سودمند براى بشر و نيز مصونيت قرآن از گزند تحريف است.

اكنون بايد به تبيين اين مطلب پرداخت كه عدم افتراق ثقلين به چه معناست. جدايى ناپذيرى ثقلين بدين معنا نيست كه امام (عليه‌السلام ) همواره مصحفى را به همراه خود دارد؛ بلكه به معناى عدم انفكاك امامت و وحى قرآنى از يكديگر است؛ امامان (عليهم‌السلام ) مبين و مفسر قرآن و شارح جزئيات و تفاصيل و نحوه اجراى كليات آن هستند و قرآن نيز انسانها را به معصومين (عليهم‌السلام ) ارجاع و به سنت آنان بها مى دهد.

اگر پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در حديث ثقلين، سخن از جدايى ناپذيرى ثقلين به ميان نمى آورد، جاى اين توهم بود كه تمسك به هر يك، به تنهايى، براى هدايت بشر كافى است؛ اما بخش پايانى حديث شريف ثقلين بر خلاف اين پندار باطل قرآن و عترت را به عنوان دو حجت مستقلى كه در مدار تبيين دين كامل، يعنى دين قابل اعتقاد و عمل به هم بستگى دارند و هيچ كدام از ديگرى مستغنى نيستند مطرح مى كند.

بنابراين، قرآن كريم با اين كه در اصل حجيت و همچنين در دلالت ظواهر مستقل است و وابستگى آن به روايات در اين بخش، مستلزم دور خواهد بود، هرگز حجت منحصر نيست.روايات نيز گرچه پس از تثبيت اصل حجيت آن به وسيله قرآن ( چه در سنت قطعى و چه در سنت غيرقطعى ) و بعد از احراز عدم مخالفت آن با قرآن (در خصوص سنت غير قطعى ) حجتى مستقل است؛ ليكن حجت مستقل منحصر نيست و اين دو حجت مستقل غير منحصر همراه با حجت مستقل سوم، يعنى برهان عقلى، سه منبع مستقل غير منحصر معارف دين است كه با ملاحظه و جمع بندى نهايى هر سه منبع مى توان به پيام خدا و حكم قطعى الهى دست يافت. پس مفاد حديث شريف ثقلين اين نيست كه تمسك به هر يك از قرآن و عترت، بدون تمسك به ديگرى مايه هدايت است.

استقلال در حجيت بدين معنا نيست كه يك دليل با قطع نظر از ساير ادله راهگشا باشد و در هيچ مرحله اى به غير خود توقف نداشته باشد و مولا و عبد بتوانند به وسيله آن بر يكديگر احتجاج كنند و اين كه در بحثهاى اصولى و فقهى گفته مى شود كتاب و سنت و عقل از منابع و مستندات احكام است، بدين معنا نيست كه هر يك حجت مستقل و مستغنى از ادله ديگر است؛ بلكه بدين معناست كه اينها سه منبع مستقلى است كه چون حجيت هر يك انحصارى نيست، براى دستيابى به احكام الهى بايد همه ادله سه گانه را ملاحظه و جمع بندى كرد؛ مثلا اگر درباره فرعى از فروع فقهى همانند وجوب عدل و حرمت ظلم، سه دليل (قرآنى، روايى و عقلى ) اقامه شد به منزله آن است كه سه آيه از قرآن بر فرع مزبور دلالت داشته باشد.

استناد و استدلال به آيات قرآن براى اعتقاد و عمل، هرگز با قطع نظر از روايات نخواهد بود؛ زيرا مقيدات، مخصصات و شواهد آيات قرآن در روايات آمده است و اگر پس از فحص در روايات، هيچ گونه مقيد، مخصص ‍ و شارحى براى آيه معينى يافت نشد، مى توان گفت پيام و رهنمود آيه مزبور براى اعتقاد يا عمل چنين است.

روش فقيهان نيز چنين است كه بدون فحص از مقيد و مخصص در روايات، به آيات قرآن استدلال نمى كنند؛ زيرا رجوع به قرآن بدون فحص در روايات از قبيل رجوع به عام قبل از فحص از مخصص است كه آن را روا نمى شمارند. به عام قبل از فحص از مخصص نمى توان براى اعتقاد يا عمل استناد كرد. در استدلال به روايات نيز ( در خصوص سنت غيرقطعى ) بايد ابتدا آن را بر قرآن عرضه و با آن ارزيابى كرد؛ تا در صورت عدم مخالفت با قرآن دومين حجت دينى تأمين گردد. بنابراين، بازگشت حجت دوم، يعنى حديث تام و معتبر به اين است كه گويا آيه ديگرى از قرآن برفرع فقهى مزبور دلالت داشته باشد.

دلالت عقل بر آن فرع فقهى كه با محكمات قرآنى هماهنگ است نيز دليل سوم را فراهم مى آورد. اجماع نيز به سنت معصوم باز مى گردد و همانند روايات بايد بر قرآن كريم عرضه شود و در صورت عدم مخالفت با آن حجت خواهد بود.

با اين بيان روشن شد كه ثقلين از يكديگر جدايى ناپذيرند؛ قرآن كريم ثقل اكبر است و دلالت ادله گوناگون عقلى و نقلى بر مطلب معين به منزله دلالت آياتى از قرآن بر آن مطلب خواهد بود و ادله قرآنى، روايى و عقلى بر روى هم به منزله دليل يگانه و حجت واحد است.

حاصل اين كه، قرآن و عترت براى ارائه دين كامل و صالح براى اعتقاد و عمل دو ثقل متحدند، نه يك واحد و نه دو ثقل جدا از يكديگر.بر اساس ‍ حديث شريف ثقلين، عترت منهاى قرآن، عترت منهاى عترت خواهد بود و همچنين قرآن منهاى عترت به منزله قرآن منهاى قرآن خواهد بود. پس قرآن و عترت در ارائه دين جامع، به منزله يك حجت الهى هستند. محدوده استقلال قرآن و سنت و همچنين منطقه هم بستگى ثقلين در مبحث بعدى روشن خواهد شد.

مدار هم بستگى ثقلين

پس از تبيين پيوند ناگسستنى قرآن و عترت و تشريح مرجعيت قرآن كريم، بايد محدوده استقلال و همچنين منطقه هم بستگى قرآن و حديث تبيين شود.

بر اساس مباحثى كه در فصول گذشته مطرح شد، قرآن كريم در سه جهت مستقل است:

1 در اصل حجيت؛ زيرا قرآن معجزه اى الهى است كه حجيت آن ذاتى و در ناحيه سند قطعى و بى نياز از غير است. البته مراد از ذاتى در اين جا ذاتى نسبى است و گرنه حجت ذاتى همان مبدأ اولى است.

2 در دلالت ظواهر الفاظ؛ زيرا وابستگى قرآن به احاديث معصومين (عليهم‌السلام ) در اين بخش ( آن گونه كه اخباريان مى پندارند ) مستلزم دور محال است. بنابراين، آنچه از الفاظ قرآن استفاده مى شود، اعم از آن كه طبق نص باشد يا ظهور به طور استقلال حجت است. گرچه مستفاد از ظهور مطلبى است ظنى، نه قطعى.

3 در ارائه خطوط اصلى و كلى دين.

پس قرآن در همه شئون خود مستقل است و وابستگى به غير خود ندارد؛ ليكن چون دين در ارائه پيام نهايى خود هم به قرآن وابسته است و هم به سنت معصومين (عليهم‌السلام )، از اين رو در محدوده ارائه دين قابل اعتقاد و عمل قرآن و سنت جدايى ناپذير است؛ بدين معنا كه قرآن عهده دار تبيين خطوط كلى دين است و سنت عهده دار تبيين حدود و جزئيات و تفاصيل احكام.

و اما روايات به دو دسته تقسيم مى شود: يكى روايات ظنى الصدور و ديگرى روايات قطعى الصدور؛ اما رواياتى كه صدور آن از معصومين (عليهم‌السلام ) ظنى است (سنت غير قطعى ) هم در سند وابسته به قرآن كريم است و هم در دلالت؛ اما در سند، از اين جهت كه قرآن كريم نسبت به كسى كه نبوت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با معجزه ديگر براى او اثبات نشد پشتوانه اعتبار سخنان پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است بى واسطه، و پشتوانه سخنان عترت طاهرين (عليهم‌السلام ) است با واسطه، و اما در دلالت، از اين جهت كه حجيت محتواى احاديث غير قطعى در گرو عدم مخالفت محتواى آن با قرآن كريم است و عرضه روايت غير قطعى بر قرآن براى تشخيص حجت از غير حجت است و تميز صدق و كذب و حق و باطل.

اما احاديث قطعى الصدور تنها در ناحيه سند، يعنى اصل حجيت (نه سند مصطلح رجالى ) نسبت به كسى كه نبوت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از راه معجزه ديگر براى وى ثابت نشده باشد به قرآن وابسته است و پس از تأمين اصل حجيت آن به وسيله قرآن در همه شئون همتاى قرآن كريم است؛ يعنى در طول قرآن كريم حجت مستقل غير منحصرى است كه همانند قرآن محتوايش حجت و همسان قرآن ميزان سنجش سنت غير قطعى است. از اين رو احاديث عرض بر كتاب، سنت قطعى را همانند قرآن ميزان ارزيابى سنت غير قطعى مى داند.

حاصل اين كه، اولا، ثقلين هرگز از يكديگر جدا نخواهند شد، بلكه با هم متحدند و بر روى هم يك حجت الهى هستند؛ منتها يكى اصل و ديگرى فرع و همچنين يكى متن و ديگرى شرح است ( قرآن و عترت نه جدايند و نه در عرض هم ). پس دين در ارائه پيام نهايى خود هم به قرآن وابسته است هم به سنت.

ثانيا، قرآن كريم كه هم در سند و هم در حجت ظواهر و هم در ارائه خطوط كلى دين نيازمند به غير خود، يعنى احاديث نيست و حدوثا و بقائا مستقل است، نسبت به روايات كه حدوثا و بقائا تابع قرآن است، ثقل اكبر به شمار مى آيد؛ چون مراد از استقلال، استقلال نسبى است، نه نفسى. از اين رو اعتماد به اصول عقلايى در فهم معانى الفاظ قرآن منافى استقلال آن در حجيت و دلالت نخواهد بود.

ثالثا، محدوده وابستگى روايات به قرآن هم در ناحيه اعتبار سند است ( چه در سنت قطعى و چه در سنت غير قطعى ) و هم در ناحيه اعتبار متن ( در خصوص سنت غير قعطى ). اما پس از تأمين اصل اعتبار سنت به وسيله قرآن، سنت نيز حجت مستقل غير منحصرى است همتاى قرآن.

حجيت حديث در معارف اعتقادى

آنچه تاكنونه تبيين شد، حجيت كلام معصومين (عليهم‌السلام ) در تفسير آيات قرآن بود. اكنون بايد حجيت كلام اهل عصمت در معارف اعتقادى و احكام عملى ( نه خصوص تفسير متن مقدسى مانند قرآن ) بررسى شود.

مسائل دين از يك نظر گاه قابل تقسيم به دو بخش معارف اعتقادى و احكام عملى است. در احكام عملى كه جاى تعبد و عمل است افزون بر قطع و اطمينان، مظنه خاص نيز راهگشاست. بنابراين، كلام معصومين (عليهم‌السلام ) حتى اگر به صورت خبر واحد باشد و همراه با قراين قطع آور نباشد، در مسائل عملى و فرعى، حجت تعبدى است، چه در احكام الزامى ( وجوب و حرمت ) و چه در احكام غير الزامى ( استحباب و كراهت ).

اين بخش در علم اصول فقه به خوبى تبيين شده است. اما آنچه در اين جا مورد بحث قرار مى گيرد حجيت سخنان معصومين (عليهم‌السلام ) در بخش معارف اعتقادى است كه ظن و گمان در آنها اعتبارى ندارد و قابل تعبد نيست، بلكه بايد در آن به قطع و يقين دست يافت تا نفس آرام بگيرد و آن را بپذيرد.

قرآن كريم، چنانكه گذشت، در تبيين معارف دين اولين پايگاه و به تعبير حديث شريف ثقلين ثقل اكبر است و ميزانى الهى براى ارزيابى محتواى احاديث غير قطعى معصومين است.

اما سخنان معصومين (عليهم‌السلام ) در بخش معارف اعتقادى دو دسته است:

1 رواياتى كه در اركان سه گانه خود، داراى جزم و يقين است؛ يعنى در اصل صدور و جهت صدور و دلالت بر محتوا قطعى است؛ يعنى از نظر سند، خبر متواتر يا خبر واحد محفوف به قرينه قطعى است و از نظر جهت صدور نيز قطعا مى دانيم در صدد بيان معارف واقعى است و از روى تقيه صادر نشده است و در دلالت نيز نص است، نه ظاهر.

اين گونه روايات گرچه اندك است، ولى بر اثر يقين آور بودنن آن، در معارف دين راهگشا و حجت است و مى توان در اثبات مسائل اصولى(294) از آن مدد گرفت. اگر كسى در محضر معصوم (عليه‌السلام ) باشد و تقيه اى در ميان نباشد و معصوم (عليه‌السلام ) درصدد بيان واقعيت باشد، در چنين موردى مى توان سخن معصوم را حد وسط برهان قرار داد و به يقين رسيد و اين گونه ادله نقلى با براهين عقلى تفاوتى جز در اجمال و تفصيل ندارد.

2 روايات و ادله نقلى كه در اركان سه گانه مزبور فاقد يقين است و در نتيجه يقين آور نبوده، بلكه تنها مفيد ظن و گمان است. اين گونه روايات ناظر به سه بخش است:

الف: معارف اصول دين، همانند اصل توحيد، نبوت و معاد و اصل وجود بهشت و جهنم. در اين گونه معارف كه از اصول دين است و اعتقاد به آن ضرورى است و يقين و جزم در آن معتبر است، با ادله نقلى ظنى نمى توان به يقين دست يافت و از اين رو اين گونه از ادله نقلى در اين بخش حجت نيست.

ب: معارفى كه از اصول دين نيست تا اعتقاد تفصيلى به آنها ضرورى باشد، بلكه ايمان اجمالى درباره آنها كافى و كارساز است؛ مانند اين كه حقيقت عرش، كرسى، لوح، قلم و فرشته چيست. در اين بخش انسان مى تواند به علم اجمالى و يقين مجمل نه مفصل قانع شود. بنابراين، در اين موارد مى توان به ايمان اجمالى بسنده كرد و مفاد روايت ظنى را نيز در حد احتمال پذيرفت.

ج: معارفى كه نه از اصول دين است و نه از قسم دوم، بلكه بيانگر مسائل علمى و آيات الهى در خلقت است، مانند اين كه آسمانها و زمين در آغاز آفرينش رتق و بسته بوده، سپس فتق و گشوده شده است.(295) اخبار و رواياتى كه مبين اين بخش از معارف است نه ثمره عملى دارد و نه جزم علمى در آنها معتبر است. در اين بخش نيز روايات غير قطعى در حد احتمال قابل پذيرش است، ولى حجت تعبدى نيست؛ زيرا ادله حجيت خبر واحد راجع به مسائل عملى و تعبدى است و در مسائل علمى نمى توان كسى را بدون حصول مبادى تصديقى متعبد به علم كرد.

تذكر: 1 متون دينى اعم از قرآن و حديث درباره آسمان و زمين و اجرام ديگر سخنانى دارد و آنچه از محتواى آنها به طور ظنى استنباط مى شود، مى توان در همان محدوده گمان به دين نسبت داد، نه بيش از آن و در صورت تبدل رأى علمى، مى شود درباره استنباط از متون دينى نيز تجديد نظر كرد و تبدل مسائل طبيعى مستفاد از ادله نقلى نظير تبدل مسائل شرعى مستنبط از آن است و هيچ تفاوتى از اين جهت نيست و وهنى نيز لازم نمى آيد. اما اگر در مسائل علمى محتواى روايات غير قطعى مانند اخبار آحاد را به طور قطعى به حساب دين بگذاريم و با برخى فرضيه هاى علمى موجود نيز تطبيق كنيم، با تبديل آن فرضيه به فرضيه ديگر، دين در نظرها موهون خواهد شد؛ چنانكه گروهى با تحميل ره آورد هيئت بطلميوسى بر قرآن به چنين وضع نامطلوبى مبتلا شدند.(296)

2 اگر مطلبى از خود معصوم (عليه‌السلام ) شنيده شد و هيچ گونه احتمال خلاف مانند تقيه در آن راه نداشت، در محدوده سنت قطعى است و معادل برهان عقلى مفيد قطع در همه مسائل علمى و عملى است و اگر به وسيله راوى حديث به ما رسيد و شواهد داخلى و خارجى سبب حصول قطع شد باز هم در همه مسائل علمى و عملى مفيد است.

مراحل پنج گانه در فهم معارف دين

قرآن كريم، چنانكه گذشت، اولين منبع معرفت دينى و بر اساس رهنمود معصومين (عليهم‌السلام ) ثقل اكبر و پشتوانه حجيت روايات است و سخنان عترت طاهرين كه ثقل اصغر هستند، در اصل حجيت و در تأييد محتوا، متكى به قرآن كريم است و بايد بر آن عرضه و با آن ارزيابى شود.

عرضه روايات بر قرآن، چنانكه گذشت، براى آن است كه مضمون آن رو در روى قرآن نبوده، اختلاف تباينى با آن نداشته باشد و گرنه تقييد مطلق، تخصيص عام، تبيين كلى، تحديد حدود و تفصيل اجمال، مخالفت محسوب نمى شود.

روايتى كه با قرآن كريم اختلاف تباينى نداشته باشد در دامنه قرآن قرار مى گيرد و حجت و قابل استناد است. از سوى ديگر، چون رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم عهده دار تبيين جزئيات و تفصيل كليات شريعت و معلم الهى قرآن كريم است:( و أنزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم ) (297) و آن حضرت نيز به موجب حديث متواتر ثقلين همين سمتها را به جانشينان خود سپرده است:... انى تارك فيكم ثقلين.و هو كتاب الله. و عترتى أهل بيتى لن يفترقا(298) ، تبيين حدود و جزئيات معارف و احكام كلى قرآنى بر عهده معصومين (عليهم‌السلام ) است و سخنان آنان عمومات قرآنى را تخصيص و مطلقات آن را تقييد مى كند. بنابراين، استناد به قرآن براى معتقد شدن به اصول اعتقادى و عمل كردن به فروع عملى بدون رجوع به روايات بى ارزش است و در حقيقت، سخن مجموع ثقلين، سخن اسلام است، نه سخن يكى از دو ثقل به تنهايى. بر اساس مباحث گذشته، در تفسير هر يك از آيات قرآنى اين مراحل را بايد پيمود:

1 مفاد آيه مورد نظر را با قطع نظر از ساير آيات قرآن بايد فهميد، ولى در اين مرحله نمى توان گفت نظر قرآن چنين است، بلكه مى توان گفت مفاد اين آيه با قطع نظر از آيات ديگر، چنين است.

2 چون آيات قرآن كريم مفسر و مصدق يكديگر است: و ان القرآن لم ينزل ليكذب بعضه بعضا و لكن نزل يصدق بعضه بعضا(299) ، ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض(300) با استفاده از ساير آيات قرآن بايد آيه مورد نظر تفسير شود. در اين مرحله حاصل معناى آيه را كه ثمره تفسير قرآن به قرآن است، مى توان به قرآن اسناد داد، ولى قابل اسناد به اسلام نيست و به عنوان پيام دين و سخن اسلام تلقى نمى شود و از اين رو، پذيرش و عمل به آن، مصداق حسبنا كتاب الله خواهد بود؛ كه چنين گفتار يا رفتارى مخالف سنت قطعى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است كه قرآن نيز آن را منبع مبانى و ادله دين قرار داده است.

3 بايد همه رواياتى كه در شأن نزول، تطبيق و يا تفسير آيه مورد بحث آمده و همچنين رواياتى كه به گونه اى با معناى آيه مزبور مرتبط است با يكديگر جمع بندى شود تا در محدوده سخنان ثقل اصغر نيز مقيدها مخصصها و ساير قراين يافت شده، پيام ثقل اصغر به روشنى دريافت شود.

4 پس از جمع بندى روايات مزبور حاصل و عصاره آنها را بر قرآن كريم عرضه كنيم تا در صورت نداشتن مخالفت تباينى با قرآن، به عنوان مقيد، مخصص، قرينه و شارح در دامنه قرآن كريم قرار گيرد.

5 در صورت هماهنگى پيام ثقل اصغر با سخن ثقل اكبر، جمع بندى نهايى كرده، آنگاه اين مجموعه هماهنگ را پيام و سخن اسلام بدانيم.

سر اين كه در مراحل پنج گانه مزبور ابتدا بحث قرآنى و سپس بحث روايى مطرح مى شود، همان است كه در تبيين معارف دين، قرآن كريم اولين پايگاه بوده، پشتوانه حجيت روايات است و با داشتن چنين پايگاهى كه سند و همچنين دلالت آن بر اصول و خطوط كلى دين، هر دو قطعى است، مى توان روايات را حجت دانست و از آن بهره جست و گرنه پيش از دريافت پيام ثقل اكبر، تبيين مفهوم آيه به وسيله روايت مستلزم دور است.

روايات، همان گونه كه در فصول پيشين گذشت، چه از نظر سند و چه از نظر متن تابع قرآن كريم است و مفسر تا بحث قرآنى را سامان ندهد و خطوط اصلى معارف آيه را در نيابد و از بحث قرآنى فراغت نيابد، هرگز نمى تواند به سراغ روايات برود؛ زيرا اعتبار روايات، پس از عرضه آنها بر قرآن و كشف عدم مخالفت آن با قرآن است. البته پس از پيمودن مراحل مزبور نوبت به تقييد، تخصيص و شرح و تفسير و تطبيق آيه بر مصاديق آن به كمك روايات مى رسد.

تذكر: 1 عقل برهانى كه از گزند مغالطه و آسيب تخيل مصون است، به منزله رسول باطنى خداوند است كه همانند متن نقلى، از منابع نقلى مستقل معرفت دينى و مصادر فتاوى شرعى به شمار مى آيد و از اعتبار اصيل و حجيت ذاتى برخوردار است.

چنين عقلى با اصول و علوم متعارفه و براهين ناب خود، بنيان مرصوص ‍ عقايد اصيل، مانند اصل وجود مبدأ هستى، وحدت و ساير صفات عليا و اسماى حسناى مبدأ، ضرورت وحى و رسالت، ضرورت معاد و ساير مسائل كلامى متقن را تأسيس مى كند و در اين تأسيس و تثبيت نيز استوار است. بر اين اساس، عقل برهانى در همه مراحل استنباط از قرآن و سنت به عنوان حجتى الهى حضورى مؤ ثر دارد؛ اعم از مرحله استنباط از خصوص ‍ يك آيه يا مجموع قرآن و همچنين استنباط از يك حديث يا مجموع سنت و نيز استنباط از مجموع قرآن و سنت براى ارائه پيام نهايى دين.

توضيح اين كه، معارف مستفاد از متون نقلى (اعم از قرآن و حديث ) سه گونه است و عقل در هر بخش داورى ويژه اى دارد:

الف: معارفى كه عقل توان شناخت آن را ندارد و از اين رو درباره آن حكم به نفى يا اثبات ندارد، بلكه در برابر آن ساكت است. در اين بخش، عقل تنها مستمع واعى پيام متن نقلى است و خود اعتراف دارد كه وظيفه او در برابر اين گونه معارف، استماع، انصات و پذيرش پيام دين است.

ب: معارفى كه عقل توان شناخت آن را دارد و درباره آن حكم به تصويب و تأييد مى كند. در اين صورت برهان عقلى در كنار متن نقلى سخنگو و پيام آور دين خداست.

ج: معارفى كه عقل توان شناخت آن را دارد، ليكن درباره آنها حكم به تخطئه و تكذيب مى كند؛ يعنى برهان عقلى بر خلاف ظواهر كتاب و سنت است. در اين صورت پيام عقل مبرهن بر ظواهر متن نقلى مقدم است؛ زيرا عقل به منزله دليل لبى متصل يا منفصل كلام الهى است و استنباط پيام دين از متن نقلى بدون ملاحظه قراين متصل و منفصل آن نارواست.

شايان ذكر است، عقلى كه منبع دين است، و حجيت آن در علم اصول فقه ثابت شده مانند متن نقلى بايد اصيل و غير محرف باشد. بنابراين، از مبادى موهوم يا متخيل كارى بر نمى آيد، گرچه عقل ناب پنداشته شود. از اين رو در تقديم عقل بر نقل و در حمل منقول بر خلاف ظاهر نهايت دقت، احتياط و تحزم همراه با انديشناكى و خوف از حرمان پيام وحى الهى و تحمل تبعات تلخ آن لازم است.

نكته: چون تعارض عقل قطعى با نقل يقينى ممكن نيست اگر چنين رخدادى پديد آمد حتما ابتدايى است و با نظر دقيق برطرف مى گردد؛ چنانكه دو دليل عقلى قطعى يا دو دليل نقلى يقينى هرگز معارض يكديگر نيست.

2 همان طور كه در اسناد يك مطلب قرآنى به اسلام بايد مراحل پنج گانه مزبور طى شود، در اسناد يك مطلب روايى به اسلام نيز بايد مراحل متعددى پيموده شود و هرگز به صرف برخورد به يك حديث صحيح نمى توان مضمون آن را به اسلام اسناد داد؛ گرچه مى توان در محدوده همان حديث سخن گفت.

3 سر تفكيك مباحث روايى از بحثهاى تفسيرى در اين تفسير و تفسير ارزشمند الميزان آن است كه گرچه بررسى روايات مربوط به هر آيه ضرورى است و بدون مراجعه به روايات نمى توان تنها به مفاد قرآن در بخشهاى علمى، عالم شد و در بخشهاى عملى عمل كرد، چون تقييد مطلقات، تخصيص عمومات و تفصيل كليات آيات قرآن برعهده معصومين (عليهم‌السلام ) است، ولى بررسى روايت بايد بعد از تحليل آيات قرآن باشد، نه در عرض آن؛ به طورى كه به كمك روايت اصل معناى آيه را بفهميم؛ زيرا روايت موزون و قرآن كريم ميزان سنجش آن است و در تفاسيرى كه مراحل مزبور طى نشده و مرزبندى مباحث قرآنى و روايى صورت نپذيرفته، ميزان و موزون به هم آميخته شده است و حجيت روايات در عرض حجيت قرآن تلقى شده است؛ در حالى كه حجيت روايات تفسيرى در طول قرآن است، نه در عرض آن.

4 شناخت منضود و منظوم عناصر محورى دين جايگاه قرآن را متقدم بر خاستگاه رسالت مى داند و جايگاه رسالت را مقدم بر خاستگاه سنت مى شمارد؛ چنانكه دليل آن در بحث ويژگيهاى سنت قطعى گذشت؛ در نظام معرفتى هرگز مجالى براى تقديم متأخر و تأخير متقدم نيست و نغمه ناموزون و گوش خراش قدم المفضول على الفاضل مستمعى نخواهد داشت و تولى نابجا نسبت به حديث موجب موجب هجر كلام خدا و سبب حجر وحى او خواهد بود؛ زيرا در رتبه اى كه بايد حديث خدا كه صادقتر از آن سخنى نيست:( و من أصدق من الله حديثا ) (301) مطرح شود، اگر حديث بنده خدا طرح گردد، باعث تقديم ثقل اصغر بر اكبر و تأخير ثقل اكبر از اصغر مى شود و اين جا به جايى نابجا همان هجر و حجر مذموم را به دنبال دارد.

در برخى تفاسير آمده است:

اعتماد كردم قبل از هر چيز در تفسير آيه و بيان مراد آن بر حديثى كه در سنت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ثابت شد؛ زيرا سنت آن حضرت ترجمان قرآن و راه شناخت معانى آن است:( ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا ) (302) و اگر حديثى در سنت نبود، بر ظاهر آيه و سياق آن تكيه مى كردم؛ زيرا متكلم حكيم در بيان مراد خود بر آنچه مخاطب از دلالت لفظ مى فهمد، اعتماد مى كند... و اگر آيه اى نسبت به آيه اول آشكارتر بود هر دو را براى توضيح بيشتر ذكر مى كردم؛ چون مصدر قرآن يكى است؛ بعض قرآن به بعض ديگر آن ناطق و براى آن شاهد است.(303)

اين سخن ناصواب است؛ زيرا اعتماد بر سياق آيه و تكيه بر شواهد درونى خود آيات قرآن بر اساس نطق و شهادت و هم آوايى آنها نسبت به يكديگر مقدم بر حديث مأثور است؛ زيرا گرچه آيه 7 سوره حشر دستور پيروى از سنت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم داده است، اما خود سنت دو قسم است: يكى كليدى و اصلى و ديگرى فرعى. اما آن بخش از سنت كه جنبه كليدى و اصلى دارد، محتواى آن سنت شناسى و ارزيابى صحيح و سقيم خود حديث، از راه عرض بر قرآن است و اما آن قسم از سنت كه فرعى است، حاوى مطالب موردى درباره احكام چيزهاى خاص است. البته روشن است كه بخش اصلى سنت بر بخش فرعى آن مقدم است و فتواى مسلم بخش اول اين است كه قبل از پرداخت تفصيلى به محتواى حديث بايد به صحت آن پى برد و مهمترين طريق حديث شناسى عرضه پيام حديث بر قرآن كريم است. پس اول بايد به خود قرآن كه ترجمان و تبيان خويش و مفسر راستين حقيقت وحى خداست مراجعه كرد و آنگاه به حديث رجوع كرد؛ چنانكه پيرامون تنضيد و تنظيم ضرورى اين دو وزنه وزين مطالبى در طى همين نوشتار ارائه شد و كاملا معلوم شد كه اولا سنت قطعى هرگز نيازى به عرض بر قرآن ندارد و ثانيا موافقت با قرآن شرط اعتبار حديث نيست، بلكه مخالفت با آن مانع اعتبار و حجيت حديث است و ثالثا تبيين حدود احكام و تحليل جزئيات آفرينش و تفصيل جزئيات معاد و مانند آن به سنت واگذار شده است.

بنابراين، اختلال و ناتمامى آنچه قرطبى در تفسير خود از برخى نقل كرده است معلوم مى شود؛ وى در آن كتاب از بعضى چنين نقل كرد (گرچه به همه آنچه نقل كرد راضى نيست ):

1 حديث عرض سنت بر كتاب خدا و اخذ موافق و ترك غير موافق با آن، باطل و بى اصل است. 2 قرآن محتاجتر است به سنت تا سنت به قرآن. 3 سنت حاكم بر كتاب است و كتاب حاكم بر سنت نيست... گرچه فضل بن زياد مى گويد: من از احمد بن حنبل شنيدم كه وى گفته بود: من جسارت آن را ندارم كه بگويم: سنت حاكم بر كتاب است و ليكن من مى گويم: سنت كتاب را تفسير و تبيين مى كند.(304)

چون احاديث لزوم عرض حديث بر قرآن به خوبى براى برخى از اهل سنت روشن نشد و آن طور كه در جوامع روايى اماميه به نصوص مزبور اهتمام شد براى او آشكار نشد، گفت نصوص عرض باطل و بى ريشه است. خلاصه آن كه، در بحثهاى قبلى معلوم شد كه هرگز نبايد از همتايى و همسانى قرآن و سنت قطعى از يك سو و تقدم قرآن بر سنت غير قطعى از سوى ديگر و محكوميت سنت نسبت قرآن نه به عكس از سوى سوم... غفلت كرد.

روايات تطبيقى و تفسيرى

قرآن كريم جهانى و جاودانه است؛ به طورى كه نه مرزهاى جغرافيايى و حدود اقليمى حوزه رسالت آن را مرزبندى مى كند و نه مقاطع امتداد زمان را بر قلمرو شمول و فراگيرى آن تأثيرى است و چنين كتابى در غايب همانند حاضر جارى است و بر گذشته و آينده همانند حال منطبق مى شود. احكام و اوصافى كه قرآن كريم براى خود بيان مى كند فراتر از مرزهاى مكانى و زمانى است.

از اين ويژگى قرآن كريم در روايات به جرى تعبير شده است؛ امام باقر (عليه‌السلام ) مى فرمايد: آياتى كه درباره اقوامى نازل شده، اگر پس از مرگ آن اقوام، بميرد از قرآن چيزى باقى نمى ماند؛ ليكن همه قرآن تا آسمانها و زمين برپاست، بر اقوام و ملل و اشخاص و اشيا جارى است: ولو أن الآية اذا نزلت فى قوم ثم مات اولئك القوم ماتت الآية لما بقى من القرآن شى ء و لكن القرآن يجرى أوله على آخره مادامت السماوات و الأرض...(305)

همچنين آن حضرت مى فرمايد: همه آيات قرآن داراى ظاهر و باطن است... برخى از [ مصاديق ] آن گذشته و برخى هنوز نيامده است. قرآن همانند مهر و ماه در جريان است: عن الفضيل بن يسار قال سئلت أباجعفر (عليه‌السلام ) عن هذه الرواية: ما فى القرآن آية الا و لها ظهر و بطن. فقال: ظهره تنزيله و بطنه تأويله، منه ما مضى و منه ما لم يكن. يجرى كما يجرى الشمس و القمر كما جأ تأويل شى ء منه. يكون على الأموات كما يكون على الأحيأ...(306) . در اين حديث شريف انطباق آيات قرآن كريم بر مواردى كه به واسطه تحليل به دست آمده از قبيل جرى شمرده شده است.

بسيارى از رواياتى كه در تفاسير روايى مانند نور الثقلين و برهان آمده و از آن به عنوان روايات تفسيرى ياد مى شود، در پى تفسير آيه نيست؛ زيرا تفسير به معناى بيان معانى الفاظ و جمله هاى قرآنى است و بيشتر آن احاديث از اين قبيل نيست، بلكه در پى تطبيق آيه بر برخى از مصاديق و در موارد فراوانى تطبيق بر بارزترين مصداق آن است، همان گونه كه آيه كريمه غير المغضوب عليهم و لا الضالين بر يهود و نصارا تطبيق شده است و نشانه تطبيقى بودن چنين رواياتى آن است كه اولا، عناوينى مانند ( المغضوب عليهم ) و (الضالين ) عام است و مصاديق فراوانى دارد و ذكر يك مصداق هرگز به معناى عدم انطباق مفهوم جامع بر ساير مصاديق نيست؛ مگر اين كه دليلى بر انحصار باشد؛ چنانكه در تذكر آينده خواهد آمد. ثانيا، همين عناوين در رواياتى ديگر، بر گروههايى جز يهود و نصارا منطبق شده است؛ مانند تطبيق (المغضوب عليهم ) بر نصاب و (الضالين ) بر مرددين ناآشناى با امامان (عليهم‌السلام ). ثالثا، در برخى روايات عنوان (الضالين ) بر هر دو گروه يهود و نصارا منطبق شده است.(307)

شاهد ديگر بر تطبيقى بودن بسيارى از روايات تفسيرى آن است كه حضرت امام باقر (عليه‌السلام ) در بيانى جامع به خيثمه فرمودند، ثلث قرآن درباره ما و دوستان ماست و ثلث آن درباره دشمنان ما و دشمنان پيشينيان ماست و...: يا خثيمة!القرآن نزل أثلاثا: ثلث فينا و فى أحبائنا و ثلث فى أعدائنا و عدو من كان قبلنا و...(308)

بنابراين، اين گونه روايات بر فرض صحت و تماميت سند و جهت صدور، هرگز گستره شمول و عموم معناى آيه را محدود نمى كند و بيان مصداق كامل يا يك مصداق، مصاديق ديگر را نفى نمى كند و دست مفسر را در تطبيق آيه بر ساير مصاديق آن نمى بندد؛ بلكه آيه داراى معنايى عام است و همچنان به عموم خود باقى است.

فايده و نقش روايات تطبيقى آن است كه با تبيين برخى مصاديق آيه، مفسر را در ارائه معناى كلى راهنمايى مى كند.

تذكر: در برخى موارد مصداق آيه منحصر و محدود است و قانون جرى و تطبيق در خصوص آن آيات راه ندارد؛ همانند آيه ولايت:( انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤ تون الزكوة و هم راكعون ) (309) ، آيه مباهله: (فمن حاجك فيه من بعد ما جائك من العلم فقل تعالوا ندع أبنائنا و أبنائكم و نسائنا و نسائكم و ائنفسنا و ائنفسكم ثم نبهتل ) .(310) و آيه تطهير: انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس ‍ أهل البيت و يطهركم تطهيرا(311)