نقض عهد دو گونه است: گاهى انسان خود عهد را مى گسلد و گاهى رابطه بين خود و عهد را قطع مى كند، يعنى تعهد به عهد ندارد؛ چنانكه اگر انسان به طناب مستحكمى تمسك كند تا از سقوط محفوظ بماند قطع اين رابطه گاهى به از هم شكافتن تار و پود آن طناب است و گاهى به برداشتن دست از طناب و در هر دو صورت انسان گسيخته از طناب سقوط مى كند.
كتابهاى الهى كه از طريق پيامبران (عليهم‌السلام
) به امتها و جوامع بشرى داده شده، عهد الله و حبل الله است و كسى كه بخواهد اين عهود الهى را نقض كند، گاهى كتاب الهى را تحريف مى كند و گاهى آن را تحريف نمى كند، ليكن پيوند خود را با آن كتابها مى كند.
كتابهاى پيامبران پيشين به هر دو صورت مذكور قابل نقض بوده است، يعنى، هم ممكن بود يهوديان و مسيحيان ارتباط خود را با تورات يا انجيل قطع كنند، چنانكه پيروان تورات بر اثر گناه، تذكر و تعهد به كتاب خود را فراموش كردند:(
ونسوا حظا مما ذكروا به
)
و هم ممكن است خود اين طناب را بگسلند و تورات و انجيل را تحريف كنند:(
يحرفون الكلم عن مواضعه
)
.
تفاوت اين دو شيوه نقض در اين است كه در صورت اول فقط خود شخص منقطع سقوط مى كند، ولى اصل حبل سالم و محفوظ است و ممكن است ديگرى به آن تمسك كرده، نجات يابد، ولى در صورت دوم كه اصل حبل گسسته شده، هم خود عهد شكن سقوط مى كند و هم باعث سقوط ديگران مى شود، زيرا وقتى اصل طناب در بين نباشد ديگر از باب سالبه به انتفاى موضوع كسى قدرت تمسك به آن را ندارد.
اثر نقض عهد الهى
نقض عهد به هر دو صورت آن، مايه فسق و ضلالت ناقض است و باعث اضلال كيفرى خداوند مى شود، ولى آن جا كه نقض عهد به صورت از هم گسيختن خود طناب ظهور مى كند از قسم بدتر است و چنين ناقض عهدى مورد لعن خداوند قرار مى گيرد. از اين رو خداى سبحان درباره محرفان از اهل كتاب كه ميثاق الهى را نقض كرده، هر روز خيانت جديدى دارند، مى فرمايد:(
فبما نقضهم ميثاقهم لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسيه يحرفون الكلم عن مواضعه... ولا تزال تطلع على خائنه منهم الا قليلا منهم
)
قرآن كريم درباره كيفر يهوديان عهدشكن مى فرمايد:(
والقينا بينهم العداوه والبغضأ الى يوم القيامه
)
ما در ميان آنان كينه و دشمنى نسبت به يكديگر انداختيم و آنان به دليل نقض مكرر تعهدهايشان طعم اتحاد و مودت نسبت به يكديگر را تا روز قيامت نخواهند چشيد.
درباره كيفر مسيحيان نيز مى فرمايد:(
و من الذين قالوا انا نصارى اخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به فاغرينا بينهم العداوه والبغضأ الى يوم القيامه
)
نصارا نيز مقدارى از ميثاقى كه به عنوان تذكر و يادآورى نصيب آنان كرديم فراموش و تعهد خود را به آن نقض كردند.
خطر نقض عهد آن است كه انسانها بر اثر نقض عهد گرفتار اختلاف درونى مى شوند؛ زيرا آنچه آنان را با هم متحد مى كند همان تمسك به حبل واحد الهى است. حبل الله جامع پراكنده هاست و اگر عهد يا تعهد به عهد نقض شود ديگر جايى براى اتحاد متعهدان باقى نمى ماند. از اين رو قرآن كريم مى فرمايد:(
واعتصموا بحبل الله جميعا ولاتفرقوا
)
.
همچنين مى فرمايد:
(
ولا تكونوا كالتى نقضت غزلها من بعد قوه انكاثا
)
مثال ناقضان عهد خدا مثال زنى است كه پس از تحمل رنج فراوان بافتن رشته هاى خود را پنبه مى كند و حاصل زحمات خود را بر باد مى دهد.
قرآن كريم و نقض آن
تعهد به قرآن قابل نقض است، ممكن است كسى به قرآن ايمان آورد و بعد گرفتار ارتداد شده، اين رشته الهى را از گردن خود باز كند، ولى خود قرآن كريم قابل نقض نيست و كسى نمى تواند با شبهات علمى يا شهوتهاى عملى در آن تصرف كند؛ زيرا:
1- اين كتاب الهى خود را از گزند نقض و تحريف مصون مى داند:(
لا ياتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حميد
)
.
كتابى كه بطلان در حريم آن راه ندارد، قابل نقض هم نيست. قرآن حبل الله است و آيات آن رشته هاى به هم پيوسته اين حبل است كه احدى نمى تواند آنها را از يكديگر باز كند و اگر دشمنان اسلام مى توانستند در طول سالهاى متمادى از اين كار غفلت نمى كردند.
2- جوامع انسانى نيازمند دين است و دين اسلام كه در قرآن كريم و سنت اهل بيت (عليهم‌السلام
) جلوه كرده، قابل نقض و تحريف نيست، زيرا بعد از قرآن كريم كتاب آسمانى ديگرى نيست و بعد از خاتم انبيا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) احدى به مقام نبوت نمى رسد. پس كتاب و دين خاتم بايد براى ابد محفوظ بماند.
قرآن گاهى خصوصيات اثباتى حبل الهى و گاهى خصوصيات سلبى آن را ذكر مى كند؛ گاهى مى فرمايد: اين طناب پاره شدنى نيست و مادامى كه آن را گرفته ايد در صراط مستقيم هستيد:(
فاستمسك بالذى اوحى اليك انك على صراط مستقيم
)
گاهى هم درباره آثار سلبى آن مى فرمايد: (و من يشرك بالله فكانما خر من السمأ فتخطفه الطير او تهوى به الريح فى مكان سحيق )
آنها كه حبل توحيد را رها كردند در پرتگاه هلاكت گرفتار شدند. بنابراين، ثبوت و سقوط جامعه انسانى در تعهد و نقض تعهد به قرآن است، گرچه خود قرآن كه عهد خداست در هر دو حال محفوظ است.
گسستن پيوندهاى الهى
ذكر صفت قطع آنچه خداوند به وصل آن امر كرده است از باب ذكر خاص بعد از عام و تفصيل بعد از اجمال است، زيرا وقتى فرمود فاسقان عهد خدا را نقض مى كنند اوصاف ديگر آنان را نيز پوشش همين عنوان كلى نقض عهد است شامل مى شود. قطع كردن آنچه را خداى سبحان به وصل آن امر كرده، در حقيقت مصداقى از مصاديق نقض عهد است، چون عهد خداوند همين است كه انسان ندر عقيده، خلق و عمل به امور دينى پاى بند بوده، با آنها در ارتباط باشد.
قطع مفهوم جامعى دارد كه در موارد گوناگون مصاديق آن متفاوت است، گاهى قطع به معناى پيمودنى است كه زمينه وصل را فراهم مى سازد و چنين قطعى ممدوح است و قرآن كريم آن را به رزمندگان نسبت داده، مى فرمايد:(
ولا يقطعون واديا الا كتب لهم ليجزيهم الله احسن ما كانوا يعملون
)
رزمندگان هيچ بيابانى را نمى پيمايند، جز اين كه براى آنها عمل صالح نوشته مى شود و گاهى قطع به معناى بريدن چيزى است كه خداوند به وصل آن امر كرده، كه اين قطع مذموم است.
خداى سبحان عبد را به مولاى خود مرتبط مى داند و اگر عبدى اين پيوند عبوديت را قطع كند اين كار، قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است و همچنين مصداق كامل نقض عهد الهى است.
همچنين، از آن جهت كه خداى سبحان انسان را موجودى اجتماعى آفريده، ارتباطى ميان او و اعضاى خانواده، ارحام، برادران دينى، همسايگان، امت اسلامى و امام مسلمين و نيز پيوند انسانى با جوامع غير اسلامى در سايه دستور روابط بين الملل اسلام قرار داده است كه همه اين موارد به صورت اجمال و تفصيل در آيات قرآن كريم و يا سنت معصومين (عليهم‌السلام
) بيان شده است و كسى كه پيوندها را قطع كند عهد الهى را نقض و ارتباطى را كه خدا به وصل آن امر كرده، قطع كرده است. اكنون به شرح موارد مذكور مى پردازيم:
1- قطع ارتباط با ارحام
قطع رابطه انسان با پدر و مادر و فرزندان خود، از مصاديق روشن قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است.
قرآن كريم درباره پدر و مادر مى فرمايد:(
ووصينا الانسان بوالديه حسنا
)
؛
ما توصيه كرديم تا انسان حرمت پدر و مادر را رعايت كند و نسبت به احترام مادر تاكيد بيشترى مى كند:(
حملته امه وهنا على وهن وحمله و فصاله فى عامين ان اشكر لى والديك الى المصير
)
و براى نشان دادن اهميت حرمت پدر و مادر نخست نام مبارك خدا و بعد از آن نام پدر و مادر را ذكر مى كند تا وحدت سياق اهتمام به مطلب را برساند؛ زيرا والدين مجراى فيض خالقند و عقوق آنها را مصاديق بارز قطع و از گناهان كبيره است.
قطع ارتباط با ارحام و بستگان نزديك نيز مصداق قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است و قرآن كريم مى فرمايد:(
واتقوا الله الذى تسائلون به والارحام
)
و مراد از ارحام، اعم از نزديكان نسبى و سببى است، زيرا در برخى نصوص و خطبه هاى عقد، خويشاوندان سببى نيز در حكم ارحام نسبى ذكر شده اند. مثلا از بيانى كه رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) در مراسم عقد ازدواج حضرت فاطمه (سلام الله عليها) و على بن ابيطالب (سلام الله عليه ) دارد و يا از خطبه اى كه در مراسم عقد ازدواج حضرت امام جواد (عليه‌السلام
) ايراد شد، برمى آيد كه خداى سبحان مصاهره (دامادى ) را نسب لاحق مى داند: جعل المصاهره نسبا لا حقا.
پس انسان موظف است ارتباط خود را با ارحام سببى نيز قطع نكند.
در شريعت اسلام برخى احكام تشريع شده است كه صحت آن مشروط به اسلام است، مانند نماز و روزه. پس غير مسلمان، گرچه نماز بر او واجب است، ليكن نماز او صحيح نيست. برخى احكام نيز صحت آن مشروط به اسلام نيست و از قوانين بين المللى اسلام است كه رعايت حق پدر و مادر از اين دسته است. پس اگر پدر و مادر ملحد يا اهل كتاب نيز باشند احترام آنها و رفع نيازهايشان بر فرزند واجب است:(
وصاحبهما فى الدنيا معروفا
)
.
صله رحم تنها اين نيست كه انسان به خانه بستگان خود برود و يادى از آنان كند، بلكه مصداق كامل آن اين است كه قبل از ديگران نياز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد.
قرآن كريم نسبت به زن و شوهر نيز كه محوره خانواده هستند امر به وصل كرده است:(
و عاشرو هن بالمعروف
)
.
پس كسى كه در خانه با همسر خود رفتار متعارف نداشته باشد، قطع (ما امر الله به ان يوصل ) كرده است و همين طور حقوق مشتركى براى طرفين قرار داده است:(
و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف وللرجال عليهن درجه
)
،
كه رعايت نكردن هر يك از آنها موجب قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است، زيرا اصل تشكيل خانواده و تحكيم آن به امر خداى سبحان است.
افرادى كه خداى سبحان در محدوده خانواده به ارتباط با آنان امر كرده، هر چند متدين نباشند، ارتباط مزبور تا آن جاست كه به ساير احكام دين آسيبى نرساند، ولى اگر بر اثر اين ارتباط، ساير احكام دين در خطر قرار گرفت، ارتباط با غير متدينها نه تنها لازم، بلكه جايز هم نيست، چنانكه پدر و مادر غير مسلمانان بخواهند فرزند خود را به شرك آلوده كنند:(
و ان جاهداك على ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما
)
در اين جا مجالى براى صله رحم نيست. از بيانات رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) كه از جوامع كلم و از اصول حاكم بر همه احكام شرعى است جمله لا طاعه لمخلوق فى معصيه الخالق
است، يعنى، احدى نمى تواند در محدوده خلاف شرع، خود را در اطاعت از مخلوق حتى اگر از خودش برتر باشد معذور بپندارند. و جمله معروف المامور معذور نيز بايد محكوم اصل كلى و جامع نبوى شود.
2- قطع ارتباط با برادران دينى
مومنان با يكديگر برادرند:(
انما المومنون اخوه
)
و كسى كه حرمت برادر مسلمانان را رعايت نكند، كار او مشمول قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است.
امام صادق (عليه‌السلام
) مى فرمايد: كسى كه 20 سال با ديگرى دوست باشد، حرمت اين دوستى به حد رحامت و قرابت مى رسد: صحبه عشرين سنه قرابه
بنابراين، آثار قرابت و رحامت بر چنين دوستى مترتب مى شود و كسى حق ندارد دوست بيست ساله خود را برنجاند و با او قطع رابطه كند.
ارتباط با همسايه نيز تا شعاع چهل خانه موجب پيدايش حق همسايگى است و خداى سبحان رعايت حقوق همسايگان را واجب كرده و كسى كه اين حقوق را رعايت نكند در حد خودش مشمول (ويقطعون ما امر الله به ان يوصل ) است. البته شعاع چهل خانه اختصاصى به مجاورت افقى و حدود چهارگانه معهود ندارد، بلكه جوار عمودى برج نشينان را شامل مى شود؛ يعنى، جهت بالا و پايين نيز بر جهات چهارگانه معروف افزوده مى شود.
3- قطع ارتباط با امت اسلامى
كسى كه از صف مسلمانان جدا شود، مشمول قطع (ما امر الله به ان يوصل ) است. خداى سبحان درباره ارتباط امت اسلامى مى فرمايد:(
واعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا
)
.
پس اگر كسى تنها به حبل الله تمسك كند، ولى از امت اسلامى جدا شود و تك روى و تك انديشى كند مشمول قطع مزبور خواهد شد؛ زيرا خداى سبحان ما را به وحدت با امت اسلامى فرا خوانده و دستور داده تا همه با هم به حبل الهى اعتصام كنيم. از اين رو كسى حق ندارد به تنهايى بينديشد و از جمع مسلمانان جدا شود؛ زيرا پيام آيه مزبور دو چيز است يكى اصل اعتصام و تمسك به حبل متين الهى و دوم اجتماع در اعتصام و معيت در تمسك؛ نظير نماز جماعت كه غير از اصل نماز، اجتماع و معيت در نمازگزارى را به همراه دارد.
امير مومنان (عليه‌السلام
) مى فرمايد: فان الشاذ من الناس للشيطان كما ان الشاذ من الغنم للذئب؛
چنانكه گوسفند وامانده از رمه صيانت چوپان محروم و طعمه گرگ مى شود، فرد وامانده از امت اسلامى و تك انديشى و تك رو نيز طعمه شيطان مى شود. از اين رو خداى سبحان مى فرمايد: همه با هم به حبل الهى اعتصام كنيد و از تفرقه بپرهيزيد. از كسانى كه دست به تفرقه مى زنند با نكوهش ياد مى كند:(
و ان هذه امتكم امه واحده و انان ربكم فاتقون فتقطعوا امرهم بينهم زبرا كل حزب بما لديهم فرحون
)
و اختلاف بى جا را نشانه نابخردى مى داند و از مختلفان و مخالفان بى جهت به بى عقلى ياد مى كند:(
تحسبهم جميعا وقلوبهم شتى ذلك بانهم قوم لا يعقلون
)
4- قطع ارتباط با امام مسلمين
مهمترين مصداق قطع (ما امر الله به ان يوصل ) قطع پيوند با امام مسلمين است. قرآن كريم در اين باره مى فرمايد:(
انما المومنون الذين امنوا بالله ورسوله و اذا كانوا معه على امر جامع لم يذهبوا حتى يستاذنوه ان الذين يستاذنوك اولئك الذين يومنون بالله و رسوله فاذا استاذنوك لبعض شانهم فاذن لمن شئت منهم و استغفر لهم الله ان الله غفور رحيم
)
مومنان واقعى گذشته از اعتقاد به خدا و پيامبر، در مسائل اجتماعى و امورى كه همه بايد حضور داشته باشند، مانند جنگ، نيز رهبر را تنها نمى گذارند. آنها كه اصلا حضور پيدا نمى كنند در همان قدم اول محكومند و آنان كه ابتدا آماده اند ولى بعدا مى خواهند از صحنه بروند بايد از ولى مسلمين اجازه بگيرند و در مواقع استيذان نيز بايد واقعا معذور باشند؛ زيرا كسى كه بدون اذن از صحنه برود قطع (ما امر الله به ان يوصل ) كرده است.
خداى سبحان در اين كريمه به رسول خود دستور مى دهد تا محروميت شخص ماذون در ترك صحنه را با استغفار جبران كند؛ زيرا او از فيض حضور در كنار امام محروم شده و همين طور بر رهبر لازم نيست به هر كسى كه اجازه مى خواهد اذن رفتن دهد، بلكه زمام امر به دست اوست و به هر كسى صلاح ديد مى تواند اذن بدهد.
قرآن كريم درباره كسانى كه هنگام دعوت پيامبر براى حضور در امور مهم اجتماعى، مانند جنگ با تربص و ارتياب منتطر بودند تا وقتى رسول خدا (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) صورت مباركش را به سويى قرار داده، آنها از سوى ديگر فرار كنند، مى فرمايد:(
قد يعلم الله الذين يتسللون منكم لواذا فليحذر الذين يخالفون عن امره ان تصيبهم فتنه او يصيبهم عذاب اليم
)
اينان اگر دست از مخالفت برندارند، يكى از دو خطر متوجه آنان خواهد شد، يعنى، مورد اصابت فتنه يا عذاب دردناك الهى قرار مى گيرند. همچنين خداى سبحان به كسانى كه در همه مراحل با پيامبر بوده اند مى فرمايد: مبادا در ميدان جنگ خط مقدم را خالى كنيد و به رهبر آسيبى برسد:(
ما كان لاهل المدينه و من حولهم من الاعراب ان يختلفوا عن رسول الله و لا يرغبوا بانفسهم عن نفسه
)
غرض آن كه، مضمون آيه تحذير از استيثار و ترغيب به ايثار رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بر خود است.
حاصل اين كه، قطع پيوند با آنچه خداى سبحان امر به ارتباط با آن فرموده، مشمول (ويقطعون ما امر الله به ان يوصل ) خواهد شد. ليكن بعضى از مصاديق قطع، بارز و مشخص و مورد توجه بيشترى است، مانند ترك صله رحم و عقوق والدين و بعضى از مصاديق بارز نبوده، ديرتر به ذهن خطور مى كند.
تذكر 1- برخى مفسران آيه مورد بحث را ناظر به خصوص قطع رحم مى دانند، نه عموم ارتباطها. آنان مى گويند: گرچه جمله (امر الله به ان يوصل ) و همچنين آياتى مانند(
والذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه و يقطعون ما امر الله به ان يوصل و يفسدون فى الارض اولئك لهم اللعنه ولهم سوء الدار
)
مطلق است، ليكن برخى آياتى كه قيد (ارحامكم ) دارد مخصص آيات مطلق است، مانند:(
فهل عسيتم ان توليبتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامكم
)
ليكن چون اين آيات، همه لسان اثباتى دارد، با يكديگر تعارض ندارد تا جاى تخصيص و تقييد باشد.
بنابراين، آيات مطلق بر اطلاق خود باقى است و همه ارتباطها را در بر مى گيرد و هر چه را خداى سبحان امر به وصل آن كرده، اگر كسى آن را قطع كند مشمول عام مزبور، يعنى قطع چيزى كه خداوند به وصل آن امر فرموده خواهد شد.
2- برخى از اهل تفسير آراى نهگانه را در تفسير (عهد) ذكر كرده، منشا اين اقوال و اختلاف در تعيين يكى از آنها را اختلاف در سبب نزول پنداشتند.
گرچه سرانجام، حمل بر عموم فراگير را ظاهر آيه دانستند و چنين گفتند: هر كس عهد خدا را نقض كند، خواه مسلمان خواه كافر و منافق يا مشرك يا اهل كتاب مشمول نكوهش و مذمت آيه محل بحث است؛
چنانكه ظاهر (ما امر الله به ان يوصل بر عموم حمل شد.
افساد فاسدان در زمين
سومين صفت فاسقان افساد در زمين است. خداى سبحان عقيده، خلق و عمل صالح، يعنى دين را مايه صلاح زمين مى داند و كسانى را كه در مقابل عقيده حق و خلق صحيح و عمل صالح قرار گيرند مفسد در زمين مى داند و به انسانها مى فرمايد: ما به وسيله دين زمين را اصلاح كرديم؛ شما زمين اصلاح شده را فاسد نكنيد:
(
لا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها
)
.
قرآن كريم در آياتى چند مصاديق فساد را بيان مى كند كه هر آيه عهده دار تبيين برخى از موارد فساد است و هيچ يك در صدد حصر معناى فساد نيست.
بنابراين، هيچ كدام با يكديگر تعارضى ندارد و اگر در موردى مى فرمايد كفر فساد كبير است:(
وفساد كبير
)
و يا كم فروشى باعث فساد است:(
وزنوا بالقسطاس المستقيم
(
182
)
ولا تبخسوا الناس اشيائهم و لا تعثوا فى الارض مفسدين
)
و يا فعاليت عليه نظام اسلامى فساد در زمين است:(
كان فى المدينه تسعه رهط يفسدون فى الارض و لا يصلحون
(
48
)
قالوا تقاسموا بالله لنبيتنه واهله ثم لنقولن لوليه ما شهدنا مهلك اهله وانا لصادقون
)
اينها با يكديگر تعارضى ندارد، چنانكه در جانب اثبات نيز گاهى عقيده حق و گاهى عمل صالح و يا صفت و خلق و خوى خوب را باعث صلاح در زمين مى داند.
بنابراين، همه اين آيات در مقام بيان مصداق فساد است، نه تفسير مفهوم آن.
قرآن كريم اعتقاد ناصواب را از همه فسادها بزرگتر مى داند هرگاه بحث از كفر و انحراف اعتقادى به ميان مى آيد تعبير قرآن درباره آن شديدتر مى شود:
(
والذين كفروا بعضهم اوليأ بعض الا تفعلوه تكن فتنه فى الارض و فساد كبير
)
شدت برخورد قرآن با فساد عقيده از اين روست كه اعتقاد ناردست زمينه خلق بد و آن نيز زمينه عمل بد را فراهم مى كند، پس اساس كار همان اعتقاد است، چون همه گناهان از كفر است، چنانكه همه خيرات از ايمان است.
سرمايه باختگان
جمله(
اولئك هم الخاسرون
)
دليل ديگرى براى ابتلاى كافران به اضلال كيفرى است، خداى سبحان انذار و عدم انذار كافران را يكسان مى داند:(
سوأ عليهم انذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون
)
و خود كافران نيز اعتراف مى كنند كه موعظه نسبت به آنها هيچ تاثيرى ندارد:(
سوأ علينا اوعظت لنا ام لم تكن من الواعظين
)
انسان اگر سرمايه هدايت فطرى را از دست بدهد راهى براى استفاده از رزقهاى الهى، مانند هدايت تشريعى ندارد و همان گونه كه در آيات ديگر بيان شده كسانى كه راه فسق در پيش گرفته اند خود و خاندان خود را تا قيامت گرفتار خسارت مى كنند:(
خسروا انفسهم واهليهم
)
؛
زيرا وقتى زعيم خانواده اى بيراهه برود خانواده را هم نابود مى كند.
تذكر: اصل فطرت الهى از بين نمى رود؛ ليكن ضعيف، فراموش، مدسوس در اغراض و غرايز مى گردد:(
وقد خاب من دسيها
)
.
لطايف و اشارات
1- نعمتهاى الهى عهد الله است
در قرآن كريم نعمتهاى الهى نيز به عنوان عهد تلقى شده است. بزرگترين نعمتها در جهان هستى نعمت ولايت است و خداى سبحان از اين نعمت به عنوان عهد ياد كرده، مى فرمايد اين عهد بهره هر كسى نيست:(
واذا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهم قال انى جاعلك للناس اماما قال و من ذريتى قال لا ينال عهيد الظالمين
)
ولايت نظير نعمتهاى ظاهرى نيست تا هر كس با تلاش و كوشش بتواند آن را به دست آورد.
وقتى خدا سمنت امامت را به ابراهيم (سلام الله عليه ) عطا كرد او عرض كرد: خدايا از ذريه ام نيز كسانى را به امامت برسان. خداى سبحان در پاسخ نه به اثبات مطلق جواب دارد و نه به نفى مطلق، بلكه فرمود: ذريه شما دو گروهند: برخى ظالمند و عهد من به ظالمان نمى رسد و برخى كه ظالم نيستند مشمول عهد من واقع مى شوند. بنابراين، فرزندان غير ظالم ابراهيم (عليه‌السلام
) تا قيامت به استناد اين آيه كريمه از عهد الهى برخوردارند؛ گرچه بسيارى از انبياى ابراهيمى، مانند يوسف، سليمان، داود و حتى موسى (عليه‌السلام
) ظاهرا به نام امام ناميده نشده اند، ولى همه آنان امام هستند، زيرا از فرزندان صالح ابراهيم خليل (عليه‌السلام
) هستند و وعده خداوند تخلف ناپذير است.
امامت عطا كردنى است و انسان با تلاش خود نمى تواند به آن مقام برسد، زيرا كلمه عهد در اين آيه فاعل و ظالمين مفعول است. آيه نمى گويد ظالمان به عهد من دسترسى ندارند تا مفهومش اين باشد كه انسانهاى عادل به عهد خدا دسترسى دارند، بلكه دست عادل نيز بدون اعطاى الهى به اين عهد نمى رسد، زيرا بسيارى از انسانها عالم و عادل هستند، ولى امام نيستند.
اين عهد خداوند است كه در صورت صلاح ديد الهى بايد به دست انسان عالم عادل برسد، نه اين كه دست انسان به عهد خدا برسيد. به عبارت ديگر مانع بودن ظلم به اين معنا نيست كه عدالت علت تامه دستيابى به ولايت است.
عهد خدا هبه الهى است و چنانكه درباره نبوت مى فرمايد:(
الله اعلم يجعل رسالته
)
درباره ولايت و امامت نيز اين چنين است: الله اعلم حيث يجعل عهد امامته.
امامت و ولايت در اين جا تنها به معناى حكومت و فرمانروايى ظاهرى نيست، بلكه امامت و رهبرى تكوينى انسانها هم هست، يعنى به هنگام صعود و عروج اعمال، اخلاق و عقايد انسان، عمل و خلق و عقيده اى بايد قافله سالار باشد، چنانكه هم اكنون نيز اعمال خير امت اسلامى در پى عمل حضرت ولى عصر (سلام الله عليه ) صعود مى كند و معناى اين سخن كه اگر كسى اول وقت نماز بخواند به امام زمان خود اقتدا كرده است نيز همين است؛ يعنى، در اول وقت نماز خواندن به امام خود اقتدا كردن است. وگرنه ممكن است ولى عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف ) در افقى مانند مكه باشد كه نسبت به معناى هم زمانى در نماز نيست، بلكه عمل امام، خلقهاست.
2- تحليل تفسيرى نقض عهد
عهد الهى كه با زبان وحى ابلاغ شد، ترك تعهد به آن از چند جهت مصداق نقض عهد است، زيرا از سويى نقض عهد خداست و از سوى ديگر نقض عهد رسول خداست، زيرا همان طور كه ربوبيت خداوند عهد بسته شد به نبوت رسول گرامى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) نيز تعهد داده شد و ترك عمل به آنچه از راه وحى رسيده، گذشته از آن كه نقض پيوند عبودى و ربوبى است، نبض تعهد نبوى و رسالى نيز خواهد بود.
برخى از احكام از حكم ويژه اى برخوردار و گسستن آن از چند لحاظ مصداق نقض است، مثلا اگر كسى رابطه ولايى خود را با اسره عصمت و دوده طاها قطع كند چنين نبض و نكثى مصداق نقض عهد خدا و عهد رسول خدا و عهد ولى خدا خواهد بود؛ زيرا خداوند فرمود:(
... قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده فى القربى
)
بنابراين، سه امر در ضمن اين آيه مطرح شد.
الف.امر خداوند به لزوم مودت و محبت با خاندان وحى و نبوت.ب: مودت دوده وحى اجر رسالت رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) است؛ يعنى، امت اسلامى موظف و متعهد به تاديه اين اجر است. ج: متعلق مودت و محبت اولياى نبوى و ولوى اند؛ يعنى، امت اسلامى متعهد به تحصيل وداد، و دوستى با دودمان رسالت است. پس اگر اين مودت حاصل نشد يا بعد از حصول، نكث شد از سه جهت نقض عهد پديد مى آيد. گرچه تحليل برخى از نقضهاى ديگر نيز مستلزم تعدد نبض عهد و تكثر نقض آن است، ليكن كثرت نقض در بعضى از عهدها مانند عهد ولايت كاملا مشهود است.
تذكر: تحليل تفسيرى غير از تكثير فقهى است. از اين رو نقض عهد مذكور يك گناه است، نه سه گناه و يك عقاب دارد، نه سه عقاب، گرچه عقاب آن سخت است.
3- صور گوناگون حفظ و نقض عهد
جمع بين حفظ عهد ظاهرا و باطنا با نقض آن، نقيض يكديگر است و امتناع عقلى دارد، اما جمع بين حفظ عهد در ظاهر و نقض آن در باطن چون نقيض هم نيست منع شرعى دارد، نه امتناع عقلى. از اين رو نفاق گرچه ممنوع است، ولى امكان دارد و حفظ عهد در باطن و نقض آن در ظاهر در صورت تقيه گذشته از عدم امتناع عقلى، منع نقلى نيز ندارد؛ زيرا مورد ترخيص شارع است، بلكه در حقيقت از سنخ نقض عهد در ظاهر نيست، زيرا تكليف ظاهرى (عهد ظاهرى ) در حال تقيه برداشته شده و تكليف ديگرى به جاى آن قرار گرفته، كه ترك آن مى تواند مصداق نقض عهد خدا باشد.
4- اهميت حفظ عهد الهى
مصلحت برخى از امور در حدى است كه به هيچ وجه ترك آن روا نيست و براى تحصيل آن در مرحله حدوث و حراست آن در مرحله بقا سعى بليغ لازم است و براى حمايت آن در دفع مزاحم يا رفع آن كوشش كامل معتبر است. در قبال بعضى از امور ديگر كه صدور آن در شرايط خاص لازم است، نه مطلقا و از افراد معين مطلوب است، نه همه افراد و با وضع ويژه مصلحت دارد، نه در همه اوضاع. عنوان(
ما امر الله به ان يوصل
)
كه يك بار در سوره بقره و دوبار در سوره رعد ذكر شده دلالت دارد بر اهميت چيزى كه وصل به آن دستور داده شد، زيرا شخص معينى مامور به وصل نشد. از اين كه فقط مامور به ذكر شد، نه مامور و از اين كه محور خطاب بازگو شد، نه مخاطب و از اين كه بعد از ذكر عهد، ياد شد با اين كه قطع چنين چيزى از مصاديق نقض عهد الهى است، كاملا اهتمام خداوند به آن استنباط مى شود.
5- آثار مشئوم ملكه نفسانى فسق
مبدا كار ارادى در انسان گزارش علمى و گرايش عملى اوست و همه كارهاى اختيارى انسان مسبوق به ملكات نفسانى وى بوده، مصبوغ به صبغه شنيع و يا سنيع آنها خواهد بود و اگر ملكه فضيلت علمى و عملى در جان انسان آگاه تعبيه گردد، هماره منشا كارهاى خير اعم از واجب و مستحب و شئون گونه گون مى شود؛ مانند اين كه اگر تقوا در قلب كسى ملكه شود ايمان به غيب (همه مصاديق غيب دينى )، اقامه نماز، انفاق از آنچه خداوند روزى كرد، ايمان به همه آنچه از خداوند نازل شده، خواه به صورت قرآن بر خاتم انبيأ (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و خواه به صورت كتابهاى آسمانى ديگر بر انبياى گذشته و ايمان به قيامت، به صورت مستمر از چنان باتقوا پديد مى آيد و آيات دوم تا چهارم سوره بقره شاهد صادق است، زيرا از تقواى پرهيزكاران به صورت وصف (صفت مشبهه ) ياد كرد، نه به صورت فعل. آنگاه افعال پنج گانه مزبور به صورت فعل مضارع كه دلالت بر تجدد و استمرار دارد، محصول آن وصف نفسانى دانسته شد؛ يعنى، همه كارهاى خير تدريجى مولود ملكه راسخ و نفسانى تقواست.
متقابلا نيز ملكه نفسانى فسق به صورت صفت مشبهه، نه اسم فاعل اول ذكر شد؛ آنگاه در آيه محل بحث آثار مشئوم تدريجى آن به صورت سه فعل مضارع ياد شد، تا دلالت كند سر تدريج و استمرار نقض عهد الهى و راز قطع تدريجى و مستمر چيزى كه به وصل آن امر شده و رمز افساد گسترده و دامنه دار تدريجى در پهنه زمين همان رسوخ ملكه نفسانى فسق است و با يك سنجش مدح و قدح و ارزيابى كمال و وبال معلوم خواهد شد كه همه آنچه در آيات دوم تا چهارم سوره بقره محور بهره بردارى متقيان است، در آيات ژ26 - 27 آن سوره مايه محروميت فاسقان است، يعنى، آنچه را صاحب ملكه تقوا رشته مى كند، مبتلاى به فسق درونى پنبه مى كند. قهرا پرهيزكاران در معاد با جامه پرنيانى تقوا محشور مى شود و فاسقان و تبهكاران در قيامت برهنه و عريان خواهند بود:
اگر بار خار است خود كشته اى
|
|
وگرنه پرنيان است خود رشته اى
|
6- اثر رسوب فسق و عصيان در جان
رسوخ فسق و رسوب عصيان و اشراب دوستى دنيا كه راس هر خطيئه است در جان انسان باعث مى شود كه با هيچ عهدى تعهد قلبى حاصل نشود و اگر به حسب ظاهر پيمانى منعقد شد در اولين فرصت به نكث و نقض آن مبادرت شود. آنچه از آيه محل بحث بر مى آيد اين است كه نقض عهد بعد از بستن پيمان بدون فاصله حاصل مى شود؛ زيرا تعبير (من بعد ميثاقه ) دلالت دارد بر وقوع نقض بعد از عهد بدون فصل و چنين نكث سريع و نقض فورى نشانه پايبند نبودن به اصل عهد است.
مناسب چنان گروه و چنين تفسيرى همان است كه در آيه:(
او كلما عاهدوا عهدا نبذه فريق منهم بل اكثرهم لا يومنون
)
بازگو شد؛ زيرا مضمون آيه مزبور اين است كه هرگز وفاى به عهد و عمل به ميثاق نزد گروهى از اسرائيليها جايگاه مقبول ندارد. اساس مطلب را مى توان از آيه:(
و ان نكثوا ايمانهم من بعد عهدهم و طعنوا فى دينكم فقاتلوا ائمه الكفر انهم لاايمان لهم لعلهم ينتهون
)
استنباط كرد؛ زيرا محور اصلى مبارزه با رهبران كفر و زمامداران شرك اين است كه آنان، عهد و پيمان را به رسميت نمى شناسد و هماره نقض عهد مى كنند؛ يعنى، سبب مقاتله با زمامداران خودسر و سركش خوى استكبار و طغواى آنهاست، نه صرف كفر، زيرا با كافر مى توان زندگى كرد، ولى با مستكبر توان زندگى مسلوب است و ظاهرا به همين منظور است كه گفته شد: (يفسدون فى الارض )؛ زيرا نقض عهد گذشته از فساد شخصى افساد اجتماعى را به همراه دارد.
7- دركات افساد در زمين
همان طور كه درجات اصلاح در زمين در طول يكديگر است، دركات افساد در زمين نيز در طور يكديگر است. از اين رو در آيه حل بحث اول از نقض عهد و آنگاه از قطع چيزى كه وصل آن لازم است و سپس از افساد در زمين سخن به ميان آمد، زيرا نقض عهد به مثابه متفرق كردن مجتمع است. تار و پود ريسمان كه به هم تنيده شده، شى ء واحد مجتمع را تشكيل مى دهد، نكث آن بعد از غزل و نقض آن بعد از تافتن، عبارت از متفرق كردن اجزاى شى ء واحد مجتمع است. اما قطع كه بدتر از نقض است به منزله پاره كردن شى ء واحد متصل است، نه صرف تفريق مجتمع. هنگامى كه شى ء ماموريه به وصل، منقطع و گسسته شد هيچ كارى از آن صادر نخواهد شد. از اين رو زمينه افساد در زمينه ظهور مى كند.
چون عهد الهى كه از راه عقل و فطرت از يك سو و نقل و روايت از سوى ديگر با جان انسانى و شئون علمى و عملى روح وى ارتباط وثيق دارد، تفريق آن اولا و تقطيع آن ثانيا و سرايت آثار مشئوم آن در جامعه بشرى ثالثا چيزى جز به هم زدن تار و پود كالاى معنوى و سرمايه روحى نخواهد بود و اين همان خسارت غير قابل جبران است كه خداوند از چنين خسارتى به صورت اسم، نه فعل و به صورت حصر ياد كرده، فرمود: (اولئك هم الخاسرون ) و چنين خسران معنوى به صورت:(
ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم واهليهم يوم القيامه الا ذلك هو الخسران المبين
)
تبيين شد.
8- خودكامگى صناديد شرك جاهلى
رغبت در آثار مثبت يك شى ء و رهبت از لوازم منفى آن مايه رقبت آن كار و مراقبت تحقق آن و رقابت در عدم ترك آن خواهد بود، ولى بى ميلى به آن شى ء باعث سلب همه احكام و تبعات مزبور شده، هيچ گونه ترقب و ارتقابى براى وجود يا عدم آن پديد نمى آيد. خوى استكبار، نظامى جز سلطه بر ديگران نمى شناسد و بر اساس:(
قد افلح اليوم من استعلى
)
به سر مى برد. چنين شخص يا گروه و يا جريان فكرى، هرگز رقيب تعهد و مراقب ميثاق نيست، چون هيچ رغبتى در آن ندارد. صناديد شرك جاهلى و اذناب و اقمار آنان گرفتار چنين خودكامگى بوده و هستند. آنان نه تنها مبتلا به نقص شرط و نقض عهدند، بلكه هيچ تمايلى به وفاى به اصل عهد ندارند و اگر گاهى اقدام به نقص يا قيام نقض نمى كنند براى هراس از هماوردى رقيب است وگرنه به اندك پيروزى بر رقيب ظفرمندانه به نكث و نقض عهد مبادرت مى ورزند.
خداوند در اين باره مى فرمايد:(
كيف و ان يظهروا عليكم لا يرقبوا فيكم الا ولاذمه يرضونكم بافواههم و تابى قلوبهم و اكثرهم فاسقون
)
،
(
لا يرقبون فى مومن الا ولاذمه اولئك هم المعتدون
)
يعنى، مشركان فاسق نه تنها به اصول الهى و احكام آسمانى پايبند نيستند، بلكه اصول انسانى و احكام مردمى و اجتماعى را نيز رعايت نمى كنند. از اين رو ال قرابت و رحامت، و ميثاق رسمى را بدون مراقبت رها كرده و بدون رغبت در آنها ترك مى كنند؛ زيرا اعتدا و طغيان نتيجه اى جز اين نخواهد داد.
اميرالمومنين (عليه‌السلام
) برخى از سران استكبار اموى را به رذايل اخلاقى نكوهش مى كن كه يكى از بارزترين آنها خيانت عهد و قطع و قطع قرابت ال است، درباره عمرو بن عاص مى فرمايد: و يخون العهد و يقطع الال،
در حالى كه وفاى به عهد و ميثاق را همراه با راستگويى مى داند و در وصف آن مى فرمايد:
ان الوفأ توام الصدق والا اعلم جنه اوقى منه
يعنى، سپرى نگهدارتر از وفاى به عهد نمى دانم و كسى كه از معاد آگاه باشد، اهل غدر و خيانت به عهد نيست: و ما يغدر من علم كيف المرجع.
بحث روايى
1- اهميت عهد
- عن انس، خطبنا رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) فقال: الا لا ايمان لمن لا امامنه له و لا دين لمن لا عهد له
عن اميرالمومنين (عليه‌السلام
): و عقدت بينك و بين عدوك عقده او البسته منك ذمه فحط عهدك بالوفأ وراع ذمتك بالامانه واجعل نفسك جنه دون ما اعطيت فانه ليس من فرائض الله شى ء الناس اشد عليه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظيم الوفأ بالعهود... و لا تخيسن بعهدك... وقد جعل الله عهده و ذمته امنا افضاه بين العباد برحمته و حريما يسكنون الى منعه و يستفيضون الى جواره... و لا يدعونك ضيق امر لزمك فيه عهد الله الى طلب انفساخه بغير الحق. فان صبرك على ضيق امر ترجو انفراجه وفضل عاقبته خير من غدر تخاف تبعه
- دخل عمرو بن عبيد على الصادق (عليه‌السلام
) و قرأ: (ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه )
و قال احب ان اعرف الكبائر من كتاب الله. فقال: نعم يا عمرو ثم فصله بان الكبائر الشرك بالله... و نقض العهد وقطيعه الرحم. (الذين ينقضون عهد الله )...
اشاره: لزوم وفاى به عهد از احكام بين المللى اسلام است و در منطقه جهان شمول دين واقع اس و اختصاصى به قلمرو حوزه اسلامى ندارد. گاهى ممكن است بر اثر عدم رعايت طرف معاهده با دولت اسلامى، نظام اسلامى ناگزير از عهد گريزى شود، و چون همين ترك عهد شايسته حكومت اسلامى نيست خداوند به رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) دستور داد در چنين فضايى اصل معاهده را فسخ كن تا با از بين رفتن اصل قرار داد نه خوفى از نقض عهد رقيب باشد نه هراسى از ابتلاى به نكث عهد شما:(
و اما تخافن من قوم خيانه فانبذ اليهم على سوأ ان الله لا يحب الخائنين
)
در حديث اول مراد از امانت و عهد همان اصول كلى دين باشد، حديث مزبور بر نفى حقيقت حمل مى شود و اگر منظور خصوص امانت هاى جزئى و عهدهاى موردى باشد، حديث مزبور بر نفى كمال حمل مى شود.
2- مصاديق عهد الله وصله رحم
- عن العسكرى (عليه‌السلام
): ثم وصف هولأ الفاسقين الخارجين عن دين الله و طاعته منهم عزوجل: (الذين ينقضون عهد الله ) الماخوذ عليهم الله بالربوبيه و لمحمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بالنبوه و لعلى بالامامه ولشيعتهما بالمحبه و الكرامه (من بعد ميثاقه ) احكامه و تغليظه (و يقطعون ما امر الله به ان يوصل ) من الارحام والقرابات ان يتعاهدوهم و يقضوا حقوقهم وافضل رحم و اوجبه حقا رحم محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) فان حقهم بمحمد كما ان حق قرابات الانسان بابيه و امه و محمد اعظم حقا من ابويه، كذلك حق رحمه اعظم و قطعته اقطع وافضح (و يفسدون فى الارض ) بالبرائه ممن فرض الله امامته و اعتقاد امامه من قد فرض الله مخالفته (اولئك ) اهل هذه الصفته (هم الخاسرون ) خسروا انفسهم لما صاروا الى النيران و حرموا الجنان فيالها من خساره الزمتهم عذاب الابد و حرمتهم نعيم الابد
اشاره: عهدهاى اعتقادى، اخلاقى و عملى هر يك دليل خاص بر لزوم وفا و حرمت نقض دارد و آيه محل بحث ارشاد به همان حكم قبلى و اصلى است و حكم فقهى جداگانه اى را افاده نمى كند وگرنه محذور تعدد عقاب لازم مى آيد و اما عهدهاى رايج بين افراد با يكديگر و يا بين بنده با خدا به صورت نذر، سوگند، عهد و... حكم آن را مى توان از آيه محل بحث با عنايتى استظهار كرد كه خود همين آيه از ادله حرمت نقض عهد محسوب گردد و محذور تعدد حرام و در نتيجه تعدد عقاب لازم نيايد.
3- كيفر قاطع رحم
- عن الباقر (عليه‌السلام
): و يقال للموفى بعهوده الدنيا فى نذوره و ايمانه و مواعيده: يا ايها الملائكه! وفى هذا فى الدنيا بعهوده ففوا له هيهنا بما وعدناه و سامحوره و لا تناقشوه، فح تصيره الملائكه الى الجنان و ما من قطع رحمه فان كان وصل رحم محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) و قد قطع رحمه، شفع ارحام محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) الى رحمه وقالوا: لك من حسناتنا و طاعتنا ما شئت، فاعف عنه، فيعيونه منها ما يشأ فيعفعى عنه ويعطى الله المعطين ما ينفعهم و ان كان وصل ارحام نفسه و قطع ارحام محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) بان جحد حقهم و دفعهم عن واجبهم وسمى غيرهم باسمائهم و لقبهم بالقابهم... قيل له: يا عبدالله!اكتسبت عداوده آل محمد الطهر ائمتك لصداقه هولأ، فاستعن بهم الان يعينوك، فلا يجد معينا و لا مغيثا و يصير الى العذاب الاليم المهين
- عن الصادق (عليه‌السلام
) عن ابيه (عليه‌السلام
) قال: قال ابى على بن الحسين (عليهما السلام ): يا بنى انظر خمسه فلا تصاحبهم و لا تحادثهم و لا ترافقهم فى طريق. فقلت: يا ابه من هم؟ عرفنيهم. قال:... و اياك و مصاحبه القاطع لرحمه فانى وجدته ملعونا فى كتاب الله عزوجل فى ثلاثه مواضع: قال الله عزوجل:(
فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامكم # اولئك الذين لعنهم الله...
)
وقال عزوجل:(
الذين ينقضون... اولئك لهم اللعنه ولهم سوء الدار
)
وقال فى البقره:(
الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه...
)
اشاره الف: قبح نقضش هر عهد و نيز شناعت قطع هر چيزى كه به وصل آن امر شد به اندازه اهميت آن عهد منقوض يا شى ء مقطوع است و چون ولايت عترت طاهرين (عليهم‌السلام
) از اهميت ويژه اى برخوردار است نقض آن و نيز قطع پيوند با دوده طاها كه توصيه شده خداوند در قرآن كريم است در برابر نقض عهد عادى يا قطع رحم شخصى داراى اثر سوء سنگينى است كه جبران آن بسيار دشوار است.
ب: چون لعن خداوند همان تبعيد از رحمت الهى است، كسى كه ملعون خدا شد از رحمت او محروم است. از اين رو مصاحبت، محادثت و مرافقت با چنين انسان دور از رحمت الهى ممكن است سبب دورى از رحمت خداوند شود. بنابراين، پرهيز از آن سودمند است.
4- نگهبانى از عهدهاى الهى
- عن اميرالمومنين (عليه‌السلام
): وقد ترون عهود الله منقوضه فلا تغضبون! و انتم لنقض ذمم آبائكم تانفون!
اشاره: رسوب فرهنگ بدآموز جاهلى سبب تقديم عار بر نار مى شد. از اين رو نقض عهود تبار و نكث مواثيق نياكان خواه به حق، خواه به باطل براى مردم جاهليت شنيع تلقى مى شد و از آن پرهيز مى كردند، ليكن نقض عهد الهى براى آنها مهم نبود.
كيف تكفرون بالله وكنتم اموتا فاحيكم ثم يميتكم ثم يحييكم ثم اليه ترجعون
گزيده تفسير
كافران گرچه اصل حيات و مرگ آدمى را مى پذيرند، ليكن از يك سو آنها را به غير خدا اسناد مى دهند و از سوى ديگر آنها را به دنيا منحصر كرده، حيات برزخى و قيامتى انسان را منكرند و خداى سبحان با تعجب يا توبيخ مى پرسد: چگونه به خدايى كفر مى ورزيد كه پس از اين كه مرده بوديد شما را زنده كرد (تولد دنيايى ) و دوباره نيز شما را مى ميراند و پس از آن زنده مى كند (تولد برزخى ) و سپس به سوى او باز مى گرديد (تولد قيامتى ).
انسان در آغاز، خاك يا نطفه اى مرده است خدا به او حيات مى بخشد.
آنگاه پس از طى زندگى دنيا با مرگ او را به جهان برزخ منتقل مى كند و پس از طى حيات برزخى نيز او را مرگى ديگر به قيامت منتقل مى كند. پس انسان از يك سو به مبدا ازلى و از سوى ديگر به مرجع ابدى مرتبط است. تامل در مراحل مزبور، از آيات انفسى و بهترين راههاى خداشناسى است. موجود فقير نه بدون مبدا فاعلى آفريده مى شود، نه خود آفريننده خويش است و نه ديگران كه همانند او فقيرند توان آفرينش وى را دارند. انتقال انسان از نشئه اى به نشئه ديگر نيز همين گونه است.
انسان مسافرى است كه پس از پيمودن مراحل سفر، به لقاى جمال و مهر يا جلال و قهر الهى مى رسد و لقاى خدا درجاتى دارد كه صاحبان نفس مطمئن پس از رضاى به قضاى الهى و مرضى حق شدن، به پيمودن مراحل برتر آن دعوت مى شوند.
تفسير
كيف: كلمه كيف مى تواند در مقام توبيخ باشد، چنانكه در آيه كريمه(
و كيف تكفرون و انتم تتلى عليكم آيات الله وفيكم رسوله
)
خداى سبحان به صورت استفهام توبيخى مى فرمايد: چگونه كفر مى ورزيد، با اين كه آيات و براهين الهى بر شما تلاوت مى شود و معلم و مفسر خوبى چون پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
) در ميان شماست. در جاى ديگر مى فرمايد:(
او لم يروا كيف يبدى ء الله الخلق ثم يعيده ان ذلك على الله يسير
)
.
تعبير (او لم يروا) براى رهپويان راه معرفت الهى تشويق و براى افراد متوقف توبيخ و سرزنش است.
احتمال ديگر در معناى كيف در اين آيه افاده تعجب است و تعجب از صفات فعل خداست، نه از صفات ذاتيه او، چنانكه در آيه(
افى الله شك فاطر السموات والارض
)
همراه با تعجب مى فرمايد: آيا در وجود توحيد خالقى و ربوبى را چنان بديهى و روشن مى داند كه انكار آن جاى تعجب و توبيخ دارد؛ زيرا اگر سراسر جهان اوست(
فاينما تولوا فثم وجه الله
)
جايى براى انكار اصل مبدا يا وحدت او نمى ماند.
مخاطبان آيه
مخاطبان خداى سبحان در اين آيه كافران هستند، ليكن اين كفر معناى جامعى دارد و كفر به خالقيت و ربوبيت و همچنين كفر عملى را در بر مى گيرد و همه انسانها به نوعى مخاطب اين آيه هستند. توضيح اين كه، اين آيه براى كسى كه خدا را به عنوان خالق نپذيرد، برهان و حكمت است و كسى كه مانند وثنيين حجاز، اصل خالقيت خدا را پذيرفته باشد:(
ولئن سئلتهم من خلق السموات والارض ليقولن الله
)
ولى در ربوبيت خداوند شرك بورزد، اين آيه براى او جدال احسن است و كسى كه هر دو اصل خالقيت و ربوبيت خدا را پذيرفته باشد، ولى گرفتار معصيت و سركشى، يعنى كفر عملى باشد، براى او موعظه حسنه است.
قرآن كريم به كافر مى گويد: خالق انسان و همه هستى امكانى خداوند است و به وثنيها مى گويد: همان كسى كه اصل حيات را داد، اماته و احياى بعدى را نيز بر عهده دارد و همان مبدا مدبر امور عالم است و ربى جز او نيست و تو در مقابل او مسئول هستى و نيز مبتلاى به كفر عملى (معصيت ) را موعظه مى كند كه حيات و اماته و احيا به دست خداوند است و به سوى او بازمى گردى. پس چرا بيراهه مى روى و سخن خدا را نمى شنوى؟
مضمون جمله (كيف تكفرون ) با عبارتهاى گوناگون در قرآن كريم آمده است. در سوره فصلت مى فرمايد:(
قل أنكم لتكفرون بالذى خلق الارض فى يومين و تجعلون له اندادا ذلك رب العالمين
)
آيا به خدايى كه زمين را در دو روز آفريد، كفر مى ورزيد و براى او انداد و امثال قرار مى دهيد؟ لسان (ءانكم ) لسان توبيخ است، چنانكه در سوره تكوير مى فرمايد:(
فاين تذهبون
)
؛
به كدا سو مى رويد، يعنى، راه مستقيم به قدرى روشن است كه اگر كسى بيراهه رود، جاى تعجب و يا توبيخ است.
0%
نویسنده: آيت الله جوادى آملى
