شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

عمرو بن معدى كرب كه از سلحشور نامدار عرب بود شمشيرى موسوم به صمصامه داشت كه برندگى زبانزد بود. خليفه دوم آن را خواست و چون كارآيى مطلوب را در آن شمشير نيافت به عمرو نوشت: صمصامه تو، بر خلاف شهرتى كه دارد، برندگى لازم را ندارد. عمرو نيز در پاسخ خليفه نوشت: من شمشير برايت فرستادم، نه ساعد، و شهرتى كه صمصامه در برندگى دارد مرهون بازوى توانمند من است.( 108)

الفاظ همچون صمصامه اى است كه تا در دست انسان سلحشورى قرار نگيرد موثر نيست و مقام خاص اسم اعظم تكوينى ساعدى است گاهى با صمصامه الفاظ ويژه، در هستى تصرف مى كند.

آثار تكوينى كه درباره سوره حمد آمده نيز، از همين قبيل است؛ امام صادق (سلام الله عليه ) مى فرمايد: اگر قرائت سوره حمد مردگان را زنده كند شگفت آور نيست: لو قرات الحمد على ميت سبعين مره ثم ردت فيه الروح ما كان ذلك عجبا.( 109)

رابطه الفاظ و معانى آنها، اعتبارى و قراردادى است و از اين رو واژه هايى كه در يك فرهنگ مستعمل است، در ساير فرهنگها مهمل و بى معنا به شمار مى آيد؛ مانند اين كه كلمه عين در زبان عربى داراى هفتاد معناست و در برخى قصايد شعرى در هفتاد بيت به هفتاد معنا آمده است، ليكن در فرهنگهاى ديگر لفظى مهمل است. تاثير عينى الفاظ در امور تكوينى مستلزم تاثير امور اعتبارى در امور تكوينى است و بطلان اين امر بديهى است.

حاصل اين كه، اسم اعظم مقام است و درجاتى دارد و بار يافتگان به آن مقام گاهى بى لفظ در جهان تكوينى اثر مى گذارند و مستجاب الدعوه اند. سوره حمد نيز اگر بر زبان آنان جارى شود عامل احياى مردگان است. با اسم اعظم تكوينى كه مقام ملكوتى است مى توان در نظام هستى تصرف كرد، نه با لفظ و مفهوم اعتبارى. پس، گرچه از تركيب برخى حروف مقطعه قرآنى اسمهاى اعظم مانند الله و الرحمن ساخته مى شود، ليكن اينها اسم اعظم لفظى است، نه تكوينى تا آثار تكوينى داشته باشد.

تذكر 1 - همان طور كه اشاره شد آثار تكوينى كه براى ادعيه و اذكار ذكر مى شود نيز در حقيقت آثار مقام خاص داعى است. دعاكننده بر اثر قرب خاصى كه به ذات اقدس الهى دارد، در جهان هستى اثر مى گذارد، يا آن كه با نيايش و ابتهال، نصاب قابلى را به كمال مى رساند تا مبدا فاعلى، آثار و يژه را ارائه كند. به هر تقدير، تاثير تكوينى به نفس قدسى داعى يا مبدا برتر باز مى گردد.

2- از برخى ادعيه و روايات كه مراد از اسماى الهى نامهاى لفظى و مفهومى نيست، بلكه اسمهاى تكوينى است و آنچه را ما تلفظ مى كنيم اسم الاسم است و اين اسماى لفظى اسمهاى حقيقى خداى سبحان نيست؛ زيرا در اين ادعيه و روايات سخن از اسمى است كه اركان هر چيزى را فرا گرفته و با آن، زمين گسترده شده يا سلسله جبال برافراشته شده يا بهشت و دوزخ سخن از لفظ عربى و غير آن نيست.

اميرالمومنين (سلام الله عليه ) به خداى سبحان عرض مى كند: و باسمائك التى ملات اركان كل شى ء، واسالك باسمك الذى اقمت به عرشك و كرسيك... و حملتهم (حمله العرش ) بذلك الاسم يا الله...( 110) همچنين رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در نيايش جامع خود به خدا عرض مى كند: اسالك باسمك الذى خلقك به مالك، خازن النيران... باسمك الذى غرست به اشجار الجنان... باسمك الذى فتحت به ابواب الجنان... النيران... باسمك الذى فجرت به عيون الجنان... باسمك الذى خلقت به جنه عرضها كعرض السمأ والارض... باسمك الذى خلقت به واحييت جميع خلقك بعد ان كانوا امواتا بذلك الاسم... باسمك الذى تميت به جميع خلقك عند فنأ آجالهم... باسمك الذى تحيى به جميع خلقك للقيام بين يديك... باسمك الذى تحشر به جميع خلقك... باسمك الذى قذفت به الخوف فى قلوب الخائفين الراجين... باسمك الذى تنوم به العيون... باسمك الذى انزلته على عيون اهل الغفله فغفلوا عنك فناموا عن طاعتك... باسمك الذى انزلته على عيون محبيك فطار عنهم النوم اجلالا لعظمه ذلك الاسم...( 111)

همه آيات الهى اسماى تكوينى اوست؛ هر موجودى كه آيه حق است سمه و علامت اوست. پس امور عينى و مقامهاى تكوينى اسماى حقيقى خداست.

با تاملى بيشتر بايد گفت: اسمهاى لفظى اسم اسم الاسم است؛ زيرا اسمهاى لفظى به طور مستقيم اسم و سمه (علامت ) امور عينى نيست، بلكه نامهاى لفظى سمه معانى ذهنى است كه با علم حصولى ادراك مى شود و معانى ذهنى حصولى اسم و سمه امور عينى، و امور عينى و مقامهاى تكوينى سمه حقيقى خداى سبحان است و همان طور كه كلام خدا همان فعل اوست:

و انما كلامه سبحانه فعل منه،( 112) اسم حقيقى او نيز امور و اعيان تكوينى است، نه امور اعتبارى. در نتيجه بايد گفت: در جهان عينى تنها از اسم حقيقى اثر تكوينى و عينى بروز مى كند، نه از اسم الاسم كه مفهوم حصولى ذهنى است و نه از اسم اسم الاسم كه كلمه لفظى است.

مقامهاى معنوى كه نصيب احدى از عالمان ربانى مانند سيد بن طاووس، ابن فهد حلى و سيد بحر العلوم شده، كارساز است، نه الفاظ و مفاهيمى كه عمر انسانهاى عادى با آنها مى گذرد و از آن طرفى نمى بندند. امام مجتبى (عليه‌السلام ) فرمودند: كسى كه در قلبش جز رضاى حق خطور نكرد، مستجاب الدعوه است و من ضامن آن هستم: و انا الضامن لمن لم يهجس فى قلبه الا الرضا ان يدعو الله فيستجاب له.( 113)

بررسى موارد استجابت و عدم استجابت دعا از يك سو، و ارزيابى نصوص ‍ وارد، درباره شرايط استجابت نيايش و موانع آن، مانند اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعأ( 114) از سوى ديگر نتيجه مى دهد كه تاثير ادعيه، راجع به الفاظ اعتبارى يا مفاهيم ذهنى آنها نيست، بلكه با تحقق معانى آنها در نفس دعا كننده نصاب قبول به تماميت مى رسد و فيض از مبدا فاعلى دريافت مى شود. البته الفاظ و مفاهيم ذهنى آنها زمينه حصول استعداد را فراهم مى كند.

راى ششم

حروف مقطعه سوگندهايى است كه خداوند ياد كرده است بر اين كه قرآن كلام و كتاب اوست و سر سوگند به اين حروف آن است كه حروف الفبا داراى شرافت و حرمت است؛ زيرا كتب آسمانى و اسماى الهى از همين حروف تشكيل شده است.( 115)

پاسخ: اين احتمال نيز گرچه استحاله عقلى ندارد، ليكن از يك سو، هيچ گونه دليل معتبرى آن را تاييد نمى كند و از سوى ديگر، احتمال مزبور تفسير حروف حروف مقطعه محسوب نمى شود. اگر بپذيريم كه يس به معناى سوگند به يس است همچنان اين پرسش باقى است كه مراد از اين مقسم به چيست؟ و آنچه به عنوان سر، ياد شد، اختصاصى به حروف چهارده گانه ندارد.

آنچه در قرآن كريم بدان سوگند ياد شده، اعم از جمادات مانند: خورشيد و ماه يا غير آنها مانند: اسماى حسناى خداوند، معنايش روشن است، ولى معناى حروف مقطعه روشن نيست. پس در اين راى دو ابهام وجود دارد: يكى در اصل سوگند بودن حروف مقطعه و ديگرى در معناى مقسم به.

مخاطبان سوگند بايد بدانند لفظى كه بدان سوگند ياد شده چه معنايى دارد. قسم براى كسى است كه در صحت دعوى مدعى شك داشته باشد و گوينده بخواهد با سوگند، شك او را بزدايد. رسول اكرم و ساير معصومان (عليهم‌السلام ) كه به راز و رمز اين حروف آگاهند، چون در صحت دعوى الهى شك ندارند نيازى به سوگند ندارند و ديگران كه بر اثر شك نيازمند اين سوگندها هستند به معناى آنها راه ندارند.

راى هفتم

اين حروف بر اساس حساب ابجد( 116) اشاراتى است به مدت بقاى اقوام و امتها و اجل آنها و نعمتها و بلاها؛( 117) چنانكه در روايات آمده است كه المص ناظر به انقراض دولت اموى است. اين راى از برخى روايات گرفته شده است.

پاسخ: رواياتى كه مويد اين قول است، اعتبارش معلوم نيست.( 118) گرچه اعتبار علم حروف و خواص هر حرف مانند علم اعداد و آثار ويژه هر عدد، نزد مدعيانش پذيرفته است و دليلى بر بطلان آنها نيست. آنچه در اين جا مطرح است اين است كه آيا مدلول حروف مقطعه اشاره به تحديد برخى اقوام و تهديد به زوال و انقراض بعضى امت هاست؟ كه ظاهرا مدعايى بى دليل است.

راى هشتم

اين حروف بر اساس حساب جمل كه نوعى محاسبه است، اشاراتى به مدت بقاى امت اسلامى( 119) است.

پاسخ: اين وجه نيز احتمالى صرف است و نه تنها دليل معتبرى بر آن نيست، بلكه با قرآن كريم نيز ناهماهنگ است؛ زيرا قرآن كريم به صراحت اعلام مى كند: هيچ فرد فرد يا امتى اجل مقدر خود را نمى داند:( و ما تدرى نفس ماذا تكسب غدا و ماتدرى نفس باى ارض تموت ) ( 120) معصومين (عليهم‌السلام ) نيز به تعليم الهى از زمان ارتحال خود باخبرند، ولى ديگران چنين علمى ندارند. بنابراين، نمى توان پذيرفت كه از يك سو خداى سبحان بگويد هيچ كس زمان مرگ خود را نمى داند و از سوى ديگر حروفى نازل كند كه با جمع بندى آنها زمان انقراض امت اسلامى معلوم شود. برخى مفسران اين راى را سخيف ترين راى درباره حروف مقطعه دانسته اند.( 121) همان طور كه در پاسخ راى هفتم گذشت، گرچه حساب جمل نزد مدعيانش مقبول است، ليكن اشاره بودن مدلول جملى حروف مقطعه به آجال امم نيازمند به دليل است.

راى نهم

مراد از اين حروف الفباست كه به عنوان مثال و نمونه ذكر شده( 122) و تفصيل آن در بيان راى يازدهم خواهد آمد.

پاسخ: حتى اگر حروف مقطعه را مثال و نمونه اى از حروف الفبا بدانيم، اين وجه را به عنوان تفسير حروف مزبور نمى توان پذيرفت؛ مگر آن كه گفته شود از اين حروف متنوع، بسيط و مركب هيچ معنايى اراده نشده، و فقط به عنوان اشاره به تركيب قرآن از سنخ اين حروف نازل شده است كه در اين حال، تفسيرى نخواهد داشت.

راى دهم

حروف مقطعه براى تنبيه و اسكات كافران بوده است؛( 123) آنان به يكديگر سفارش مى كردند كه به قرائت قرآن پيامبر گوش فرا ندهند و با ايجاد جنجال مانع شنيدن آن شوند:( لا تسمعوا لهذا القرآن و الغوافيه ) .( 124) گاهى نيز در هنگام تلاوت قرآن با كارهايى مانند سوت زدن، و صداهاى دسته جمعى، مى كوشيدند تا پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) را از خواندن قرآن منصرف يا در آن دچار اشتباه كنند. از اين رو خداى سبحان در آغاز برخى سوره ها اين حروف را نازل كرد تا مشركان با شنيدن اينها كه نه نظم بود و نه نثر، و چون بى سابقه بر اعجابشان را برمى انگيخت، ساكت شوند و گوش فرادهند.

توضيح اين كه، بر اساس ين راى حروف مقطعه اسم نيست (اسم اعظم يا عظيم خداوند يا اسم قرآن يا اسم سوره و يا نام پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )) بلكه حروفى نظير حروف تنبيه است. جز اين كه حروفى مانند الا و ها حرف تنبيه رايج و شايع است و حروف مقطعه حروف تنبيه غير رايج است و مزيت قرآن كريم بر لغت عرب همين است كه در هر زمينه از جمله زمينه هاى ادبى نوآورى دارد؛ چنانكه فخر رازى در ذيل آيه شريفه( و لا تلقوا بايديكم الى التهلكه ) ( 125) ، در پاسخ شبهه اديبان و لغويان كه گفته اند وزن تفعله در مصادر ثلاثى مجرد نيامده مى گويد:

من از تكليفات نحويان در اين گونه موارد در شگفتم؛ زيرا آنان اگر شعرى مجهول بيابند كه شاهد مدعايشان اس، خوشحال مى شوند و آن را دليلى محكم به شمار مى آورند در حالى كه ورود اين لفظ (تهلكه ) در كلام الهى كه موافقان و مخالفان، همه به فصاحت آن گواهى مى دهند، دليل بهترى است بر صحت اين لفظ.( 126)

مراد فخر رازى اين است كه: اين اشكال براى كسى مطرح است كه وحى و كلام الله بودن قرآن براى وى ثابت نشده باشد. اما كسى كه اعجاز قرآن برايش به ثبوت رسيده است قرآن كريم خود بزرگترين منبع ادب عربى است. بنابراين، در مورد حروف مقطعه هم پس از ثبوت اعجاز قرآن نبايد آن را با شعر و نثر شاعران يا ساربانان عرب زبان سنجيد و نمى توان گفت به دليل عدم استعمال عرب زبانان، اينها حرف تنبيه نيست. صاحبان اين راى اختلاف كرده اند كه آيا اين حروف براى تنبيه پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) است يا تنبيه مشركان.

پاسخ: اين وجه نيز اولا، يك احتمال صرف است كه دليلى بر اثبات آن وجود ندارد، گرچه برهانى بر نفى آن نيز نيست و در بحث روايى خواهد آمد كه روايات مويد اين راى نيز اطمينان بخش نيست. ثانيا، اين وجه را به عنوان تفسير حروف مزبور نمى توان پذيرفت. ثالثا، اگر اين حروف براى اسكات باشد بايد عتايق از سور قرآنى داراى حروف مقطعه باشد و سوره هايى كه پس از هجرت نازل شده مشتمل بر آن نباشد، در حالى كه هم برخى سور اوليه فاقد آن و هم سوره هاى پس از هجرت واجد آن است؛ حروف مزبور در عتايق سور كمتر آمده و در سور مدنى نيز يافت مى شود. رابعا، در تاريخ نقل نشده كه مشركان حجاز با شنيدن اين حروف تعجب و سكوت كرده باشند. خامسا، حتى اگر در هنگام شنيدن اين حروف سكوت كرده باشد، چرا هنگام شنيدن ساير آيات سكوت كرده باشند؛ زيرا ساير آيات براى آنان تازگى نداشت و مشابه آياتى بود كه پيش از آن شنيده بودند. البته اگر اگر طبق شواهد معتبر ثابت شود كه حروف مقطعه از نظر قرآن كريم، حروف تنبيه است و به معناى الا و مانند آن به كار مى رود، يا اصل جعل آنها براى اسكات مخاطبان عنود بوده، معنايى غير از هدف يا؛ شده ندارد، آنگاه مورد قبول است و نيازى به تفسير ندارد.

نكته: اگر اين حروف براى تنبيه باشد حتما براى تنبيه ديگران است، نه تنبيه رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، برخى مفسران گفته اند: چون پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) به كارهاى دنيوى اشتغال داشت خداوند براى تنبيه آن حضرت و توجه وى به وحى اين حروف را نازل كرد. اين سخن ناصحيح است؛ زيرا پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) قلبش متيم به حب خدا بود و خداى سبحان به او شرح صدر عطا كرده بود و هرگز دلش از ياد خدا غافل نبود؛ زيرا مردان الهى كه رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كاملترين آنهاست چيزى آنان را از ياد خدا غافل نمى كند:( رجال لا تلهيهم تجاره و لا بيع عن ذكر الله ) .( 127)

استغفار مى كنم: انه على قلبى و انى لا ستغفر الله بالنهار سبعين مره( 128)

براى تعليم ديگران است، نه براى خود آن حضرت. آن قلب مطهر، از هر غين و غبار غفلت و گناه منزه است؛ زيرا آيه شريفه تطهير به نحو مطلق همه رجسها را از حريم قلب نفى مى كند. از سوى ديگر، اگر اين حروف براى تنبيه پيامبر باشد وجهى ندارد كه جزو متن و نص قرآن قرار گيرد، مگر آن كه نظير كلمه قل باشد كه هم خطاب به پيامبر است و هم جزو متن صحيفه دينى قرار گرفته است.

راى يازدهم

همان طور كه به اجمال در راى نهم بيان شد، خداى سبحان با اين حروف تحدى كرده است( 129) و آوردن اين حروف در صدر سوره ها از قبيل شمارش و بيان حروف الفباست و بدين معناست كه شما اگر در معجزه بودن قرآن ترديد داريد؛ با همين حروفى كه قرآن از آن فراهم آمده، كتابى همانند قرآن پديد آورديد يا ده سوره يا حداقل يك سوره مانند آن بسازيد و عجز شما از نگاشتن كتاب يا سوره اى همانند قرآن با حروفى كه با آن محاوره مى كنيد و قرآن نيز از همان حروف ساخته شده، نشانه اعجاز قرآن كريم و استناد آن به خداى سبحان است.

همان گونه كه انواع خوراكيها، ميوه ها و انسانها از خاك پديد آمده اند و جز خدا كسى نمى تواند از خاك انسان يا ميوه بيافريند، آيات قرآن نيز از همين حروف است، ليكن غير خدا كسى قادر برساختن آن نيست. مويد اين وجه آن است كه، چنانكه در بيان ويژگيهاى حروف مقطعه گذشت، بيشتر سوره هايى كه با حروف مقطعه آغاز مى شود، نخستين آياتش درباره عظمت قرآن و اعجاز آن يا وحى و رسالت است؛ چنانكه در همه سوره هايى كه با حم شروع مى شود و به حواميم سبعه موسوم است، سخن از وحى و قرآن است و اين تناسب، مايه تقويت اين راى است كه مراد از اين حروف تحدى است.

پاسخ: گرچه اين وجه مانند برخى از آراى ديگر از مناسبترين وجوهى است كه درباره حروف مقطعه گفته شده و فى الجمله قابل قبول است، ليكن دليل معتبرى آن را تاييد نمى كند.

اين گونه وجوه كه نه دليلى بر اثبات آن است و نه برهانى بر نفى آن اقامه شده، آنچه در جهت تقرير آن گفته شود استحسان و آنچه در نفى آن بازگو شود استبعاد است. متوسطان از انسانها از تراكم وجوه استحسانى به طمانينه مى رسند؛ زيرا آنان متراكم را علم مى پندارند و به گمان رسيدن به علم از تحقيق دست برمى دارند، ولى محققان علمى كه در كنار وجوه استبعادى را نيز مى نگرند رغبت تحقيق بيشتر مى يابند. سر تبيين وجوه استحسانى آن است كه در مراحل تحقيق به صرف آن بسنده نكنيم.

اما آنچه در تناسب اين وجه با نخستين آيات سوره هاى داراى حروف مقطعه گفته شده، صحيح است؛ زيرا سوره هايى كه با حروف مقطعه آغاز مى شود به استثناى سوره هاى مريم، عنكبوت، قلم و روم، همه در نخستين آياتش سخن از وحى و قرآن دارد و چهار سوره مزبور نيز، گرچه صدر آن متعرض عنوانهايى مانند وحى و كتاب نيست، ليكن در اثناى آنها از وحى و قرآن سخن به ميان آمده است.

تذكر: گرچه مردم مى دانستند قرآن به زبان عربى است و از همين حروف تشكيل شده است، ليكن ذكر اين حروف لازمه تحدى است. خداى سبحان مى فرمايد: پيامبر يك نفر است و كتابى اعجازآميز كه از همين حروف ساخته شده آورده است و شما حتى اگر همه جن و انس را به يارى بطلبيد نمى توانيد حتى يك سوره مانند سوره هاى قرآن بياورند.

بر اساس اين وجه لازم نيست حروف مقطعه بر معنايى خاص دلالت كند؛ زيرا معنايش جز اين نيست كه اين مواد خام در جهان غيب و دور از دسترس شما نيست، اگر قرآن كتابى بشرى است، شما نيز همانند آن را پديد آوريد. يكى از وجوه تحسينى اين راى آن است كه گفته شده: همان طور كه همه اسماى حسناى الهى داراى يك يا چند حرف مقطع است، همچنين هيچ آيه اى در قرآن يافت نمى شود كه برخى از حروف مقطعه در آن نباشد؛ يعنى حروف هر آيه يا فقط از حروف مقطعه متشكل است، مانند:( علم الانسان ما لم يعلم ) ،( 130) ( ان مع العسر يسرا ) ( 131) ( هلك عنى سلطانيه ) ( 132) و... يا مركب از حروف مقطعه و غير آن است؛ مانند:( لا يمسه الا المطهرون ) ( 133) كه واو از حروف مقطعه نيست.

از اين رو مى توان حدس زد كه تصدير بعضى از سور به چهارده حرف مزبور براى آن است كه حروف مقطعه در هر آيه از آيات قرآن حضور دارد و بر اين اساس، تحدى با ذكر حروف مزبور به مورد خواهد بود.

راى دوازدهم

حر.وف مقطعه در اوايل سور مخصوص نشانه غلبه حروف مزبور در كلمات آن سور است( 134) و اين خود يك معجزه است. صاحبان اين راى معتقدند كه در سوره هاى مشتمل بر حروف مقطعه، درصد حروف مزبور نسبت به ساير حروف آن سوره، بيشتر از همين درصد در ساير سوره هاست. مثلا حرف ق در هر يك از سوره هاى ق و حم عسق، 57 بار تكرار شده است و با توجه به 57 بار تكرار اين حرف در سوره ق، درصد آن نسبت به همه حروف اين سوره 782349/3 است كه در اين درصد حرف ق در سوره ق از درصد حرف ق در هر يك از سوره هاى قرآن بيشتر است به جز سه سوره شمس، قيامت و فلق.

مثال ديگر: سوره اعراف با حروف مقطعه المص آغاز مى شود؛ بررسى و تحليل آمارى نشان مى دهد كه تعداد حرف الف در اين سوره 2529 و تعداد حرف ل 1530 و تعداد حرف م 1164 و تعداد حرف ص 97 و مجموعا 5320 است كه درصد اين رقم نسبت به همه حروف همين سوره 558/37 است و اين درصد حروف المص اگر با درصد همين حروف در 113 سوره ديگر سنجيده شود و به مكى و مدنى بودن و طول و قصر سوره ها نيز توجه شود، المص در سوره اعراف بيشترين درصد را نسبت به همه سوره ها دارد.

بر خلاف آنچه شهرت يافته، صاحبان اين راى مدعى نيستند كه مثلا، حرف ق در سوره ق از ساير حروف آن سوره بيشتر است يا حرف ق در آن سوره از حرف ق ساير سوره ها بيشتر است، بلكه مى گويند: درصد حرف ق نسبت به ساير حروف اين سوره، بيشتر از همين درصد، در ساير سوره هاست. پس ممكن است تعداد حرف ق در سوره بقره بيشتر از تعداد آن در سوره ق باشد و اين ناقض آن مدعا نيست.

همچنين مدعاى آنان اين نيست كه مثلا در سوره مباركه اعراف حرف الف بيش از لام و لام بيش از ميم بيش از صاد و صاد از ساير حروف الفبا بيشتر است.

پاسخ: اگر اين وجه اثبات شود از معجزات لفظى قرآن به شمار مى رود؛ زيرا سوره اى مانند سوره بقره كه طى 12 يا 18 ماه نازل شده اگر چنين نظمى داشته باشد نشانه اعجاز آن است؛ زيرا بشر عادى هرگز نمى تواند چنين سخن بگويد؛ چنانكه اعجاز عددى قرآن در ساير موارد نيز شگفت انگيز است، مانند اين كه كلمه شهر در قرآن كريم دوازده بار، به عدد ماههاى سال و كلمه يوم 365 بار، به عدد روزهاى سال تكرار شده است و رقم واژه هاى دنيا و آخرت يكسان است. (هر يك 115 بار)( 135)

كتابى كه طى 23 سال نازل شده است و داراى چنين نظم رياضى است، اگر اين نظم عددى در حد گمان نيز براى ما پيامى داشته باشد سودمند است.

اما درباره تحليل آمارى حروف مقطعه بايد گفت گرچه كوشش نيكويى است، ليكن به دليل موارد نقض آن، هنوز قابل اعتماد نيست و لازم است قرآن پژوهان دقيقتر بررسى كنند كه آيا مدعاى مزبور تنها در سطح مجموعه هاى همسان، مانند سوره هاى طوال، مئين، مفصل و... قابل ارزيابى است يا در سطح همه سوره هاى قرآن كريم، تا نقض پذير نباشد. به هر تقدير، در اين بخش تا كنون راى قابل اعتماد و نقض ناپذيرى ارايه نشده است، گرچه ممكن است طمانينه و روان شناختى نه اطمينان منطقى پديد آمده باشد.

راى سيزدهم

حروف مقطعه برى مرزبندى بين سوره ها و نشانه انقضاى سوره قبلى و شروع سوره بعدى است.( 136)

پاسخ: اولا، براى تفكيك سوره ها از يكديگر، آيه كريمه (بسم الله الرحمن الرحيم ) كافى است، چنانكه در برخى روايات آمده است كه در عصر نزول وحى نزول اين آيه كريمه نشانه پايان يافتن سوره پيشين و آغاز نزول سوره جديد بود: و انما كان يعرف انقضأ السوره بنزول (بسم الله الرحمن الرحيم ) ابتدا للاخرى( 137) . ثانيا، اگر اين حروف براى مرزبندى است، بايد همه سوره ها (به استثناى اولين سوره ) داراى حروف مقطعه باشد، در حالى كه تنها در 29 سوره آمده است.

راى چهاردهم

اين حروف به منزله خلاصه و پيام اجمالى و محتواى سوره است.( 138)

پاسخ: در اين صورت بايد ساير سوره ها نيز داراى چنين عنوانى باشد؛ زيرا كتاب منسجمى مانند قرآن بايد در اين بخش نيز منسجم باشد؛ چنانكه خداى سبحان درباره همگونى همه اجزاى قرآن مى فرمايد:( الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى ) .( 139)

راى پانزدهم

حرف مقطعه مقدمه و مفتاح سوره هاست.( 140) صاحبان اين راى به برخى روايات استناد كرده اند كه مستند آنها در بحث روايى ذكر خواهد شد. برخى نيز گفته اند: حروف مقطعه جز افتتاح سوره ها هيچ نقش ديگرى ندارد.( 141)

پاسخ: لازمه اين راى آن است كه همه سوره هاى قرآن داراى چنين مقدمه و مفتاحى باشد، در حالى كه 85 سوره قرآن فاقد آن است، همچنين با توجه به ناشناخته بودن حروف مقطعه، لازمه اين قول آن است كه حدود يك پنجم سوره هاى قرآن مبهم و ناشناخته باشد، زيرا اين حروف در آغاز يك پنجم سوره ها قرار گرفته و تا كنون معناى دقيق آنها ناشناخته است و وقتى كليد گنجيه اى روشن نبود آن گنجينه نيز مبهم است، زيرا از در بسته نمى توان وارد شد.

راى شانزدهم

در مقابل راى و سخن بلند كسانى كه مى گويند حروف مقطعه ناظر به اسماى عظيم و اعظم الهى است و يا از تركيب آنها اسم اعظم خداى سبحان پديد مى آيد، برخى مستشرقان گفته اند: اين حروف ناظر به نامهاى كسانى است كه نسخه هاى قرآن را در اختيار داشتند،( 142) مثلا س ناظر به نام سعد بن ابى وقاص و م ناظر به نام مغيره بن شعبه و ن ناظر به نام عثمان بن عفان و ه ناظر به نام ابوهريره و طه ناظر به نام طلحه و حم و ناظر به نام عبدالرحمن است كه در جمع آورى قرآن نيز نقشى داشته اند!

پاسخ: بى پايگى اين سخن روشن است، زيرا اولا، مبتنى بر اين اساس باطل است كه اين حروف جزء وحى و كلام خداى سبحان نيست و كلماتى است كه نص قرآنى افزوده شده و اين مخالف اجماع همه مسلمانان است كه معتقدند: قرآن كنونى، بدون هيچ كم و كاست، همان است كه از جهت لفظ و معنا بر قلب مطهر رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نازل شده است. ثانيا، چنانكه در تاريخ ثبت شده و در روايات متعدد نيز آمده، پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نيز اين حروف را قرائت كرده اند.( 143) ثالثا، نامبردگان كاتبان وحى و صاحبان نسخه هاى اصلى قرآن نبوده اند؛ قرآن كريم كه به صورت متواتر از لسان پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده در خانه آن حضرت و نزد بسيارى از صحابه بوده است.

حديث شريف ثقلين كه قرآن كريم و عترت طاهرين (عليهم‌السلام ) را مرجع مسلمانان معرفى مى كند و همچنين روايات عرض على الكتاب كه از پيامبر اسلام (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) نقل شده است و صحت هر حديثى (اعم از متعارض و غير متعارض ) را در گرو هماهنگى با قرآن كريم مى داند، نشان مى دهد كه قرآن در عصر پيامبر (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) جمع آورى شده بود؛ نه اين كه سوره هايى پراكنده باشد كه بر روى چوب و پوست و كاغذ از صحابه بود نمى توانست مرجع عمومى هدايت امت و معيار سنجش روايات باشد.

رابعا، اگر اين حروف ناظر به نامهاى صاحبان نسخه ها باشد، بايد مانند ساير علامتهاى اختصارى در صدر نسخه يا در پشت جلد نسخه نوشته شود، نه پس از آيه بسم الله... در حالى كه حروف مقطعه، پس از بسم الله آمده است. خامسا، صاحبان اين راى تنها براى برخى از حروف مقطعه چنين توجيهى ارائه كرده اند، نه براى همه آنها.

اين راى از نظر سخافت نازلترين احتمالى است كه در تفسير حروف مقطعه گفته اند، چنانكه راى كسانى كه مى كوشند تا از تلفيق اين حروف اسم اعظم بسازند، گرچه نياز به اثبات دارد، برترين احتمال است؛ ببين تفاوت ره از كجاست تا به كجا؟

راى هفدهم

محتمل است اين حروف به گونه اى ناظر به تعداد آيات سوره ها باشد.

پاسخ: اين وجه نيز از وجوه استحسانى و فاقد دليل است و چون 85 سوره قرآن حروف مقطعه ندارد پذيرش چنين وجهى دشوار است.

راى هجدهم

از ابوبكر تبريزى نقل شده است كه چون خداوند مى دانست گروهى از اين امت به قدم قرآن قائل مى شوند، اين حروف را در ابتداى برخى سوره ها آورد تا انسانها بدانند كه قرآن از همين حروف حادث تشكيل شده است. پس قرآن قديم نيست؛ اگر كسى قائل شود قرآن قديم است، بايد اين حروف را نيز قديم بداند و چون كسى اين حروف را قديم نمى داند، قرآن را نيز نبايد قديم دانست.( 144)

پاسخ: اين راى نيز فاقد هر گونه برهان عقلى و دليلى نقلى است. افزون بر اين كه، قائلان به قدم قرآن، به قدم حروف آن نيز فتوا مى دهند.

راى نوزدهم

استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) در تفسير حروف مقطعه مى گويد:

با تدبر در سوره هايى كه حروف مقطعه همسان دارد، مانند سوره هايى كه با (الم، الر، طس يا حم ) شروع مى شود، درمى يابى كه سوره هاى داراى حروف مقطعه مشترك، در مضامين و سياقها نيز با يكديگر مشابه و متناسب است و اين تشابه ويژه ميان سوره هاى مزبور با ساير سوره ها وجود ندارد.

يكى از شواهد اين مدعا آن است كه سوره هاى داراى حروف مقطعه همسان با الفاظى همانند يا نزديك به هم آغاز مى شود، چنانكه در سوره هاى مصدر به (حم ) با (تنزيل الكتاب من الله ) يا الفاظ ديگرى كه مفيد همين مضمون است شروع مى شود و نظير اين مطلب در سوره هاى مصدر به (طس ) است و همين طور سوره هايى كه با حروف مقطع (الم ) آغاز مى شود، در آغاز آن نفى ريب از قرآن مطرح شده است.

بر اساس شواهد مذكور مى توان حدس زد كه بين حروف مقطعه و مضامين سوره هايى كه با حروف مزبور آغاز مى شود پيوند خاصى است.

يكى ديگر از شواهد اين مدعا، همان طور كه قبلا به اجمال اشاره شد، اين است كه هر گاه سوره اى داراى حروف مقطعه دو سوره ديگر باشد، جامع محورهاى اصلى محتواى آن دو سوره نيز خواهد بود؛ چنانكه سوره اعراف كه با (المص ) آغاز مى شود جامع محتواى سوره هايى است كه با (الم ) و (ص ) آغاز مى شود و يا سوره رعد كه با (المر) آغاز مى شود جامع محتواى سوره هايى است كه با (الم ) و (الر) شروع مى شود. حاصل اين كه، حروف مقطعه رموزى است ميان خداى سبحان و رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) كه بر ما مستور است و فهمهاى عادى ما به آن راهى ندارد جز اين كه بدانى بين حروف مزبور و بين مضامين سوره مصدر به آنها ارتباط خاص است.( 145)

پاسخ: راى استاد علامه (قدس سره ) گرچه كوششى ارزشمند در جهت دستيابى به تفسير حروف مقطعه است و شواهدى نيز آن را تاييد مى كند، ليكن براى رسيدن به نصاب پذيرش نياز به بررسى و مداقه بيشترى دارد؛ يعنى، اثبات تشابه ويژه بين سورهاى مصدر به حروف مقطعه خاص و اثبات نفى آن تناسب مخصوص در همه سور ديگر نيازمند به صبر و تبسم و تحليل فراگير است كه تنها با ادعا يا به صرف مشاهده برخى شواهد اكتفا نمى شود. البته زمينه فحص و ارزيابى كامل موجود است و شايد بتوان با رسيدگى نهايى به چنين نتيجه اى رسيد.

البته وقتى مى توان حدس حضرت استاد علامه (رحمه الله ) را صائب دانست كه اولا جهات مشترك ويژه اى بين سوره هاى مصدر به حروف مقطعه خاص يافت شود و ثانيا وجوه مشترك در ساير سور يافت نگردد و ثالثا ساير سور با يكديگر جهات مشترك ديگر نداشته باشد و رابعا بر فرض ‍ داشتن وجوه مشترك ديگر چنين حدس زده شود كه هر گونه وجوه اشتراكى موجب يا مصحح تصدير سور به حروف مقطعه نيست، بلكه وجوه مشترك ويژه كه در سوره هاى مصدر به حروف مقطعه است، موجب يا مرجح آنها به حروف مقطعه مى شود. روشن است كه بعد از طى همه اين مراحل صعب بلكه، آنگاه مى توان حدس حضرت استاد (قدس سره ) را تصويب كرد؛ ليكن تا كنون حدسى بهتر از حدس ايشان به نظر نمى رسد.

راى بيستم

آرأ و وجوهى كه تا كنون تبيين شد، همه در جهات تفسير حروف مقطعه بود و مبناى همه آنها اين بود كه حروف مزبور تفسيرپذير است. اما راى بيستم كه در مقابل آراى پيشين قرار دارد، اين است كه حروف مقطعه رمز و سرى است ميان خداى سبحان و حبيب او، رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و مراد از آن افهام ديگران نيست،( 146) چنانكه آلوسى مى گويد:

درباره تفسير حروف مقطعه اقوال فراوانى است، ولى آنچه به نظر راجح مى آيد اين است كه تفسير اين حروف علم مستور و سر محجوبى است كه عالمان از آن درك عاجزند و... از اين رو گفته اند: سر الهى است، در پى فهم آن نرويد:

بين المحبين سر ليس يفشيه

قول و لا قلم للخلق يحكيه

بنابراين، بعد از رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) جز اولياى الهى كه وارثان علوم آن حضرت هستند، كسى به اين راز پى نمى برد.( 147)

عده اى از بزرگان معتقدند اين حروف رمزى است ميان خدا و رسول و اولياى الهى (عليهم‌السلام ) و ديگران به آن دسترسى ندارند و بايد از باب ايمان به غيب آن را بپذيرند.

بسيارى از دستورهاى دين نيز رمز و سر است و چنانكه خداى سبحان ما را به افعالى وا مى دارد كه راز و رمز آن براى ما روشن نيست، به اقوالى نيز مامور مى كند كه فهم معناى آن ميسور ما نيست. افعال رمزى مانند رمى جمره و تعليق هدى (آويختن كفش بر گردن شتر يا گوسفند قربانى براى تحقق احرام حج قرآن ) و هروله بين صفا و مروه در حج، و اقوال رمزى مانند حروف مقطعه قرآنى.

بر اساس راى مزبور نبايد براى فهم معناى حروف مقطعه كوشش كرد و اين در صورتى است كه ما بخواهيم از راه علوم متعارف حصولى بدان دست يابيم، ليكن راه رسيدن به اين راز و رمز نيز به طور كلى بسته نيست، چنانكه اولياى الهى از راه قرب فرايض و نوافل( 148) دستيابى به آن برايشان ميسور است. عارف نامدار، ابن عربى نيز از كسانى است كه اين حروف را رمز و سر مى داند.

پاسخ: دستور تدبر در قرآن شامل حروف مقطعه نيز مى شود؛ زيرا حروف مزبور الفاظ مستعمل است، نه مهمل و براى بسيط يا مركب آنها معنايى قابل فهم است و ادعاى رمز بودن آنها حتما بعد از پذيرش معنادار بودن آنهاست.

اما ادعاى انحصار فهم آن معنا به رسول اكرم و اولياى معصوم (عليهم‌السلام ) گرچه ثبوتا ممكن است، ليكن اثباتا محتاج دليل است؛ چنانكه آياتى مانند (لا يمسه الا المطهرون ) كه حرمت مس كتابت قرآن بدون طهارت از آن مستفاد است، شامل حروف مقطعه نيز مى شود و بدون طهارت، مس و حتى بوسيدن حروف مقطعه نيز جايز نيست.

رمز بودن حروف مقطعه با ذكر آن در قرآن (كتاب هدايت و بيان و تبيان )

و با دستور تدبر در همه آيات آن (به نحو عموم يا اطلاق ) سازگار نيست؛ قرآن كريم مى فرمايد:( افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها ) ( 149) و چون حروف مقطعه نيز جزو قرآن است، امر به تدبر شامل آن نيز مى شود و رمز بودن با تدبر هماهنگ نيست و دليل معتبرى نيز اين راى را تاييد نمى كند، تا بتواند سبب تخصيص عموم يا تقييد اطلاق گردد.

جناب آلوسى در جمع بين رمز بودن حروف مقطعه و دستور تدبر در قرآن، دستور تدبر را شامل اين حروف نمى داند.( 150) عدم شمول يا به انصراف است و يا به صرف و دليل ديگر. گرچه تدبر دو قسم است: تسبيبى و مباشرتى، يعنى انسان گاه خود معناى آيه را با تدبر مى فهمد و گاهى مى فهمد براى فهم معناى آيه و تدبر در آن به چه كسى مراجعه كند، مانند اين كه مى داند بايد به اهل بيت (عليهم‌السلام ) كه اهل الذكر هستند رجوع شود:( فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون ) ،( 151) ليكن درباره حروف مقطعه بنا به رمز بودن آن هيچ يك از دو طريق وجود ندارد و اين با عموم يا اطلاق تدبر در سراسر قرآن هماهنگ نيست.

تذكر: مراد ما از اين پاسخ، نفى هر گونه راز و رمز ميان خداى سبحان و رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) يا ساير اولياى الهى نيست، چنانكه خداى سبحان در معراج اسرار فراوانى به رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) آموخت و آن حضرت نيز علوم فراوانى به اميرالمومنين على (عليه‌السلام ) به كميل بن زياد نخعى فرمودند: ها ان هيهنا لعلما جمالو اصبت له حمله؛( 152) علوم فراوانى در سينه دارم كه كسى را ياراى تحمل آن نيست، اما حروف مقطعه كه جزئى از قرآن است، از موارد آن رموز نبوده، يا رمز بودن آن معلوم نيست.

اما بزرگان اهل معرفت، همچون عارف نامدار ابن عربى، مى توانند از راه شهود به بخشى از اسرار عالم آگاه شوند و امورى را كشف كنند، ليكن كشف آنان براى ديگران حجت نيست و ما راهى براى اثبات آن نداريم. اهل شهود اگر بتوانند مشهودات خود را معقول و برهانى كنند، براهين آنان بر ميزان صحت و سقم، يعنى علوم متعارفه يا اصول منتهى به آن عرضه مى شود و در صورت تاييد پذيرفته خواهد شد. خلاصه آن كه، قرآن به وصف نور بودن ستوده شده و چيزى كه نور است تا دليل بر اختصاص نورانيت آن اقامه نشود، نسبت به همه اجزاى آن نور است، گرچه مراتب ديدن مختلف است. بنابراين، لازم است دست كم برخى از مراتب فهم معناى حروف مقطعه بهر ديگران شود.

لطايف و اشارات

1- اشتراك سوره ها در عدد حروف مقطعه

حدس صائب يا محتمل الاصابه حضرت استاد علامه طباطبايى (قدس ‍ سره ) قابل تسرى نسبت به اشتراك سور مصدر به حروف مزبور از جهت ديگر،، يعنى عدد نيز خواهد بود و آن اين كه سه سوره مشترك است و در اين كه هر كدام داراى يك حرف مقطع است و چهار سوره شركت در اين دارد كه حروف مقطع آنها دو حرفى است و سه سوره داراى حروف مقطع سه حرفى است و دو سوره چهار حرفى و دو سوره پنج حرفى است. شايد براى اشتراك در عدد، رمز خاص باشد و همچنين در ساير جهات مشترك.

2- راه حل دو معضل

وضع حروف اعتبارى است و با تفاوت قرار دادها متفاوت مى شود و بر اين اساس، ممكن است حرفى در زبان قومى براى معناى ويژه نهاده شده باشد و همان حرف در زبان ملت ديگر، مهمل باشد، نه مستعمل. همان طور كه درباره اصل كلمه، نيز چنين است؛ زيرا اين ويژگى حروف و كلمات امرى تكوينى نيست تا اولا، براى همه اقوام و ملل يكسان باشد و ثانيا، پيوند عينى با موجودهاى تكوينى برتر مانند موجود مثالى، عقلى و مافوق آنها داشته باشد، ليكن معضل اعتبارى بودن وضع حرف از يك سو و اعضاى پيوند اعتبار و تكوين از سوى ديگر همان طور كه درباره اصل آيات قرآن كريم مطرح است درباره حروف مقطع نيز وجود دارد و براى حل آن پاسخ معقول و مقبولى با استمداد از مبانى عرفان و استعانت از مسئله خلافت انسان كامل و تنظيم پيوند موجود اعتبارى با موجود حقيقى در محدوده هستى خليفه الله ارائه مى شود؛ يعنى، انسان كاملى كه بر اثر قر نوافل و فرايض، فيض خاص خداوند در همه مجارى ادراكى و تحريكى او ظهور يافته و فوز ويژه الهى در همه شئون هستى وى زهور پيدا كرده است.

در اين صحنه، در مرحله اول عارفان و در مرحله بعد حكيمانى كه صبغه عارفان را در سيرت خود استمرار داده اند و يا در مقطع خاص به تدوين رساله عرفانى مبادرت كرده اند از راز و رمز حروف مقطعه سخن گفته، آن پرده نشين محجوب را براى برخى از اصحاب سر، شاهد بازارى كرده اند وا ين انزال ماوراى حجاب به بيرون، و تنزيل سر مستور به مقام مشهور با حكم ازلى منافات ندارد زيرا گرچه حكم ازلى درباره گلاب و گل اين بود كه گلاب پرده نشين مستور و گل شاهد مشهور باشد:

در كار گلاب و گل حكم ازلى اين بود

كاين شاهد بازارى و آن پرده نشين باشد( 153)

ليكن در همان ازل چنين ترسيم شده كه برخى اسرار افشا نشده، مشهور شود، ولى نه براى هر كس، بلكه براى خواص كه راهى مستور و مصون از غبار غيريت و طريقى از حبل الوريد دارند.

سر خدا كه عارف سالك به كس نگفت

در حيرتم كه باده فروش از كجا شنيد( 154)

آنچه حيرت زدايى كرده، راز همين راز نگفته را فاش مى كند آن است كه: * ساقى بيا

كه عشق ندا مى كند بلند

كان كس كه گفت قصه ما هم ز ما شنيد( 155)

يعنى، بيگانه اى دخالت نكرده و نامحرمى رازدان و رازگو نشده، بلكه خود صاحب سر دست به افشاگرى ويژه زده است. بنابراين، فتواى عقل حازم و خرد جازم بعد از ديدن نمونه تنزل ام الكتاب و كتاب مبين كه موجود عينى و تكوينى است در كسوت آيات و سور عربى مبين كه موجود عينى و تكوينى است در كسوت آيات و سور عربى مبين كه موجود وضعى و اعتبارى است، اين است كه از اظهار برخى از پرده داران اسرار، ابراز شگفتى نشود و استبعاد به جاى استحاله قرار نگيرد و عدم الادراك جايگاه ادراك العدم را اشغال نكند و قول لا ادرى در مطالب معرفتى كه فوق مسائل دارج و رايج است، ترك نگردد وگرنه در محكمه عرفان ناب به حكم اصيبت مقاتله( 156) محكوم خواهد شد كه اين چنين محكوميت عقل در دادگاه عشق خسران عظيمى است.

اكنون كه سورت استبعاد راى اهل معرفت شكست و صولت انكار خردورزان و انديشه پيشگان در ساحت محترمان شهود و مدعيان صعود قله عرفان تعديل شد، به نقل برخى از كلمات پيش كسوتان اين حرفه و پيش گامان اين كوى در اشارت بعد اكتفا مى شود تا پيام اصحاب بصر همراه با سخن ارباب نظر در يك صحيفه صف آرايى شود و متغذيان مائده قرآنى و مغتذيان مادبه آسمانى هر كدام برابر سعه وادى خود از سراب برهند و سر آب آيين و سيراب گردند و سائلان مسائل غيبى به وسعت هندسه وعأ خويش سأ شوند:... فسالت اوديه بقدرها...( 157) و آن اشارت اين است:

3- سخنان ابن عربى درباره حروف مقطعه

محى الدين عربى درباره 29 سوره كه مصدر به 14 حرف مقطع (بعد از حذف مكرر) است به طور كلى و جامع در طليعه سوره هاى بقره و آل عمران بحث كرده و در ساير سور بيست و هفت گانه مطلبى درباره حروف مقطعه ارائه نكرده و تنها در مطلع سوره هاى يس، ص و قلم مقدارى درباره آنچه در طليعه اين سه سوره ذكر شده، بحث كرده است. عصاره مطالب ايشان در اين پنج سوره به شرح زير است:

الف. حروف امتى از امم بود، مخاطب و مكلفند، و از جنس خود داراى رسولند، و در همان جا كه قرار دارند داراى نامهايى هستند و براى هر عالمى فرستاده اى از جنس خودشان است، و آنان داراى شريعتى هستند كه به آن متعبدند و آنان دو صنف لطيف و غير، و تنها خطابى كه متوجه آنهاست، امر است و نزد آنها نهى وجود ندارد.

ب: حروف داراى مراتبند. بعضى عام و برخى خاص و عده اى خاص ‍ الخاص و گروهى صفأ خلاصه خاص الخاص هستند و حروف اوايل سور از سنخ خاص و فوق عامند.

ج: معرفت حقيقت اوايل سور يعنى حروف مقطعه بهره كسى است كه از آفرينش انسان به صورت رحمان و از خلقت آدم به صورت الهى بهره مند شده باشد و او كسى است كه به مقام خلافت و اصل آمده باشد.

دد: بيست و نه سوره مصدر به حروف مقطعه است؛ همانند منازل بيست و نه گانه ماه.

هه: رقم حروف مقطعه بدون حذف مكرر 78 است و اين رقم، مراتب كمالى ايمان است و ايمان كسى كامل نمى شود مگر آن كه همه مراحل هفتاد و اندى آن را حيات كند و اگر كسى حقيقت آن حروف را بدون تكرار بفهمد، آگاه مى شود كه خداوند در آن حروف به حقيقت ايجاد و فراوانى بودن قديم تنبه داده است.

و: اول آن حروف در نوشتن الف است و در خواندن، همزه است و آخر آنها نون است. الف براى وجود ذات كامل است، چون نيازى به حركت ندارد و نون براى وجود نيمى از عالم و نصف دايره هستى است كه نيمى از آن محسوس و نيم ديگر معقول است و نقطه نشانه نيم دايره بودن است.

ز: حروف مقطعه گاهى يك حرف و گاهى بيش از آن تا پنج حرف است و حروف پنج رقمى برخى متصل است؛ مانند (كهيعص ) و برخى منفصل است، مانند (حم # عسق ) و علم حروف فقط نزد اوليأ الله است كه مكشوف آنهاست و حكيم ترمذى اين علم را علم الاوليأ ناميد...

ح: حروف مقطعه اجساديند كه ارواح و فرشتگان ويژه حافظان آنها هستند و هر گونه تاثيرى كه با كتابت يا تلفظ آن حروف صورت مى پذيرد مستند به آن ملائكه است؛ هنگامى كه قرائت كننده گفت: الف، لام، ميم، سه فرشته به او جواب مى دهند: چه مى گويى. هنگامى كه قرائت كننده آنچه را كه بعد از اين حروف قرار دارد بخواند، فرشتگان سه گانه مى گويند: راست گفتى...

ط: الف، از (آلم ) اشاره به توحيد است. الف در قياس با ساير حروف همانند واحد، در قياس با مراتب عدد است، همان طور كه واحد، عدد نيست ولى عدد، به سبب واحد، ظاهر مى شود. الف، نزد كسى كه بويى از حقايق برده است، از حروف نيست، گرچه حروف به وسيله الف پديد مى آيد و توده مردم آن را حرف مى نامند. هنگامى كه محقق گفت: الف حرف است، آن را به نحو مجاز در تعبير مى گويد، نه حقيقت. مقام الف، مقام جمع است و نامى كه دارد اسم الله است و از صفات قيوميت برخوردار و واجد همه مراتب حروف است. ميم اشاره به ملك و سلطانى است كه هرگز هلاك نمى گردد و لام كه بين الف و ميم قرار دارد براى وساطت بين ذات و سلطنت پايدار است.

تذكر: امور نه گانه مزبور برخى از مطالب تفسير ابن عربى است كه آن را در ذيل آيه اول سوره بقره مرقوم داشتند.( 158)

ى: مجموع حروف تهجى 29 است كه 28 از آن، بسيط و يكى مركب است كه، لام الف، باشد و اين حرف مركب اشارت به عبارت از حق و عبد است... اسم براى، بأ، جيم، و، جأ و حروف ديگر، ليكن معنا براى الف است، چون الف سازنده همه حروف و حاضر و ظاهر در همه آنهاست، نظير واحد نسبت به ارقام عدد.( 159)

4- راى ابن عربى درباره يس و ص

گرچه، يس، طبق آنچه معروف بين مفسران است از حروف مقطعه محسوب مى شود، ليكن در تفسير ابن عربى، اين كلمه منادى مرخم تلقى شده است.

از اين رو در آن تفسير چنين آمده است: يس، نداى مرخم و مراد از آن يا سيد است؛ چنانكه مراد از يا اباهر، يا اباهريره است.( 160) بنابراين، يس ‍ كلمه اى است كه از حروف متصل تشكيل شده، نه آن كه حروف آن ناپيوسته بوده، مجموع آن حروف، عنوان كلمه نداشته باشد.

جناب ابن عربى از يك سو در مطلع سوره يس را منادى مرخم مى داند و از سوى ديگر در طليعه سوره بقره مجموع سور مصدر به حروف مقطعه را 29 رقن مى داند، چنانكه براى سوره هايى كه مصدر به دو حرف از حروف مقطعه است به طس، يس، و حم (حواميم سبعه ) و طه مثال ياد مى كند. بنابراين، جمع ميان دو بيان مزبور قابل تامل است؛ زيرا در ابتداى امر، ناهماهنگ به نظر مى رسد.

ابن عربى در مطلع تفسير سوره ص مى گويد: صاد حرفى از حروف صدق، صون و صورت است. پس حرفى است شريف و عظيم.( 161) اين تعبير منافات با حرف مقطع بودن ص ندارد، برخلاف آنچه در طليعه تفسير سوره يس گذشت، زيرا در سوره ص تصريح نشد كه مراد از اين حرف، خصوص مطلب معين است كه حرف ص جزئى از اجزاى نام آن است و اما آنچه درباره ن در طليعه سوره قلم بيان كرده اند( 162) اجمالى از آن در مطلع سوره بقره آمده( 163) و منافاتى با حرف مقطع بودن ن ندارد.

بحث روايى

روايات تفسيرى حروف مقطعه قرآن به چند گروه تقسيم مى شود:

1- رواياتى كه آنها را اجزاى اسم اعظم الهى مى داند:

قال: (الم ) هود حرف من حروف اسم الله الاعظم فى القرآن الذى يولفه النبى و الامام الذى اذا دعى به اجيب.( 164)

على بن ابراهيم قال: قال: (الر) هو حرف من حروف الاسم الاعظم المقع فى القرآن، فاذا الفه الرسول و الامام فدعا به اجيب بها( 165)

على بن ابراهيم قال: (طسم ) هو حرف من حروف اسم الله الاعظم المرموز فى القرآن.( 166)

عن اميرالمومنين (عليه‌السلام ) و... ان الحروف المقطعه فى القرآن اسم الله الاعظم، الا انا لا نعرف تاليفه منها.( 167)

2- رواياتى كه اين حروف را به نحو غالب ناظر به اسماى الهى و به نحو اجمال ناظر به مظاهر ويژه آن مى داند:

عن جويريه عن سفيان الثورى قال: قلت للصادق (عليه‌السلام ): يابن رسول الله ما معنى قول الله عزوجل: (الم والمص والر و المر و كهيعص و طس و طسم و يس و ص و حم و حمعسق وق ون؟ قال (عليه‌السلام ): اما (الم ) فى اول البقره فمعناه انا الله الملك و اما (الم ) فى اول آل عمران فمعناه انا الله المجيد و المص معناه انا الله المقتدر الصادق و (الر) معناه انا الله الرؤ ف و (المر ) معنا انا الله المحيى المميت الرزاق و (كهيعص ) معناه انا الله الكافى الهادى اولى العالم الصادق الوعد واما (طه ) فاسم من اسمأ النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و معناه يا طالب الحق الهادى اليه... و اما (طه ) فاسم من اسمأ النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و معناه يا ايها السامع لوحيى... و اما (ص ) فعين تنبع من تحت العرش و هى التى توضا منها النبى () لما عرج به و... اما (حم ) فمعناه الحميد المجيد و اما (حمعسق ) فمعناه الحليم المثيب العالم السميع القادر القوى و اما (ق ) فهو الجبل المحيط بالارض و خضره السمأ منه و به يمسك الله الارض ان تميد باهلها اوما (ن ) فهو نهر فى الجنه... قال سفيان: فقلت له يابن رسول الله بين لى امر اللوح والقلم و المداد فضل بيان...فقال: يابن سعد لولا انك اهل للجوب ما اجبتك. فنون ملك يؤ دى الى القلم و هو ملك... ثم قال: قم يا سفيان فلا آمن عليك.( 168)

- عن الصادق (عليه‌السلام ): الالف حرف من حروف دل على قولك الله و دل باللام على قولك الملك العظيم القاهر للخلق اجمعين و دل بالميم على انه المجيد المحمود فى كل افعاله و جعل هذا القول حجه على اليهود و ذكلك ان الله لما بعث موسى بن عمران ثم من بعده من الانبيأ الى بنى اسرائيل لم يكن فيهم قوم الا اخذوا عليهم العهود والمواثيق لومنن بمحمد العربى الامى المبعوث بمكه الذى يهاجر الى المدينه ياتى بالكتاب بالحروف المقطعه افتتاح بعض سوره تحفظه امته فيقرؤ نه قياما و قعودا( 169)

- عن الصادق (عليه‌السلام ) قال: ) معناه: انا الله المقتدر الصادق.( 170)

- قال: قلت لجعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب (صلوات الله عليهم ): ما معنى (الر) قال: انا الله الروف.( 171)

- قال: قلت لجعفر محمد...: يابن رسول الله ما معنى (المر)؟ قال: (المر) معناه: انا الله المحيى المميت الرازق.( 172)

- سفيان بن سعيد الثورى قال: قلت لجعفر بن محمد... (عليه‌السلام ): يابن رسول الله ما معنى (كهيعص )؟ قال: معناه انا الكافى الهادى الولى العالم الولى العالم الصادق الوعد.( 173)

روى عن اميرالمومنين (عليه‌السلام ) انه قال فى دعائه: اسالك يا (كهيعص ).( 174)

النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ): و اسئلك باسمك التام العالم الكامل يا الله و اسئلك باسمك (ص ) و (يس ) والصافات و (حم عسق ) و (كهيعص ) يا الله و اسالك باسمك (الم # الله لا اله الا هو الحى القيوم ) يا الله....( 175)

-... قال: حضرت عند جعفر بن محمد (عليهم‌السلام ) فدخل عليه رجل سئله عن (كهيعص ) (عليه‌السلام ): كاف كاف، هأ هاد لهم، يا ولى لهم، عين عالم طاعتنا، صاد صادق لهم وعده حتى يبلغ بهم المنزله وعدها اياهم فى بطن القرآن.( 176)

- عن الصادق (عليه‌السلام ) قال: (كهيعص ) هذه اسمأ الله مقطعه و اما قوله (كهيعص ) قال الله هو الكافى و الهادى العالم الصادق ذوالايادى العظام الصابر على الاعادى و هو قوله كما وصف نفسه تبارك و تعالى.( 177)

- عن الصادق (عليه‌السلام ) (فى قول الله عز و جل طس و طسم ) قال: و اما (طس ) فمعناه انا الطالب السميع و اما (طسم ) فمعناه انا الطالب السميع المبدء المعيد.( 178)

عن سفيان بن سعيد الثورى عن الصادق (عليه‌السلام ) قال له اخبرنى يابن رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) عن (حم ) و (حم عسق ) قال: اما (حم ) فمعناه الحميد المجيد و اما (حم عسق ) فمعناه الحليم المثيب العالم السميع القادر القوى.( 179)

3- رواياتى كه برخى از حروف مقطعه را ناظر به نام مبارك پيامبر اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى داند:

عن الصادق (عليه‌السلام ) قال: (طه ) اسم من اسمأ النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و معناه يا طالب الحق الهادى اليه...( 180)

- عن الصادق (عليه‌السلام )، قال: قال: يا كلبى كم لمحمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) من اسم فى القرآن؟ فقلت: اسمان او ثلاثه. فقال: يا كلبى له عشره اسمأ... و (طه # ما انزلنا عليك القرآن لتشقى ) و (يس ‍# والقرآن الحكيم انك لمن المرسلين # على صراط مستقيم ) و (ن و القلم و ما يسطرون # ما انت بنعمه ربك بمجنون ) و....( 181)

- عن ابى عبدالله وابى جعفر (عليهما السلام ) قالا: كان رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اذا صلى قام على اصابع رجليه حتى تورمت فانزل الله تبارك و تعالى: (طه ) بلغه بنى طى، يا محمد!(ما انزلنا عليك القرآن لتشقى.( 182)

- عن الصادق (عليهم‌السلام ) قال له: يابن رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ما معنى قول الله عزوجل (يس )؟ قال: اسم من اسمأ النبى و معناه: يا ايها السامع الوحى (والقرآن الحكيم # انك لمن المرسلين # على صراط مستقيم.( 183)

- عن اميرالمومنين (عليه‌السلام ) و قد ساله بعض الزنادقه عن آى من القرآن. فكان فيما قال له، قوله (يس # والقرآن الحكيم # انك لمن المرسلين ) فسمى الله النبى بهذا الاسم حيث قال: (يس # والقرآن...).( 184)

- عن ابى جعفر (عليه‌السلام ) قال: ان لرسول (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اثنى عشر اسما. خمسه فى القرآن: محمد و احمد و عبدالله و يس و نون.( 185)

- عن السجاد (عليه‌السلام ): الهى و سيدى... و خصصته (محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بالكتاب المنزل عليه و السبع المثانى الموحات اليه وسميه القرآن و اكنيته الفرقان العظيم فقلت جل اسمك: (ولقد اتيناك سبعا من المثانى و القرآن العظيم ) و قلت جل قولك له حين اختصصته بما سميه من الاسمأ: (طه # ما انزلنا عليك القرآن لتشقى ) و قلت عز قولك: (يس # والقرآن الحكيم ) و قلت تقدست اسماؤ ك: (ص والقرآن ذى الذكر) و قلت عظمت آلاوك: (ق والقرآن المجيد).

فخصصته ان جعلته قسمك حين اسميته و قرنت القرآن معه. فما فى كتابك من شاهد قسم والقرآن مردف به الا وهو اسمه و ذلك شرف شرفته به و فضل بعثته اليه، تعجز الالسن و الافهام عن علم وصف مرادك به وتكل عن علم ثنائك عليه فقلت... و قلت تباركت و تعاليت فى عامه ابتدائه: (الر تلك آيات الكتاب الحكيم، الر كتاب احكمت آياته ثم فصلت، الر تلك آيات الكتاغب المبين، المر تلك آيات الكتاب، الر كتاب انزلناه اليك، الر تلك آيات الكتاب و الم # ذلك الكتاب لا ريب فيه ).

و فى امثاله من السور و الطواسين و الحواميم فى كل ذلك ثنيت بالكتاب مع القسم الذى هو اسم من اختصصته لوحيك....( 186)

عن الصادق (عليه‌السلام ): يس ) اسم رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) والدليل على ذلك قوله: (انك لمن المرسلين # على صراط مستقيم.( 187)

عن اميرالمومنين (عليه‌السلام ) فى قوله عزوجل (سلام على الياسين ) قال: يس ) محمد و نحن آل يس.( 188)

عن الرضا (عليه‌السلام ) فى الايات الداله على الاصطفأ: و اما الايه السابعه فقوله تبارك و تعالى: (ان الله و ملائكته يصلون على النبى يا ايها الذين آمنوا صلوا عليه و سلموا تسليما) و قد علم المعاندون منهم انه لما نزلت هذه الايه قيل يا رسول الله: قد عرفنا التسليم عليك فكيف الصلواه عليك؟ فقال: تقولون: اللهم صل على محمد و آل محمد كما صليت على ابراهيم وآل ابراهيم انك حميد مجيد. فهل بينكم معاشر الناس فى هذا خلاف؟ فقالوا: لا. قال المامون هذا ما لا خلاف فيه اصلا و عليه اجماع الامه فهل عندك فى آل شى ء اوضح من هذا فى القرآن؟ فقال ابوالحسن (عليه‌السلام ): نعم، اخبرونى عن قول الله (يس قال العلمأن (يس ) محمد لم يشك فيه احد. قال ابوالحسن (عليه‌السلام ): فان الله اعطى محمدا و آل محمد من ذلك فضلا لا يبلغ احد كنه وصفه الا من عقله و ذلك ان الله لم يسلم على احد الا على الانبيأ صلوات الله عليهم، فقال تبارك و تعالى: (سلام على نوح فى العالمين ) و (سلام على ابراهيم ) و قال: (سلام على موسى و هرون ) و لم يقل سلام على آل نوح و لا على آل موسى و لا على آل ابراهيم و قال: (سلام على آل يس ) يعنى آل محمد (صلى الله عليه وآله.( 189) - عن على (عليه‌السلام ) قال: ان رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اسمه يس و نحن الذى قال (سلام على آل ياسين.( 190)

(سلام على آل ياسين ) قال: يس محمد و نحن آل محمد.( 191) - قوله (سلام على آل ياسين ) ان الله سمى النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) بهذا الاسم حيث قال (يس # والقرآن الحكيم # انك لمن المرسلين ) لعلمه بانهم يسقطون قوله سلام على آل محمد كما اسقطوا غيره.( 192)

- عن ابى الحسن موسى (عليه‌السلام )...فقال: اما (حم ) فهو محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و هو فى كتاب هود الذى انزل عليه و هو منقوص ‍ الحروف.( 193)

4- رواياتى كه حروف مقطعه را ناظر به مطالبى غير از اسمأ الله مى داند:

- عن سعد بن عبدالله القمى فى حديث ليه مع ابى محمد الحسن بن على العسكرى (عليهما السلام ): ما جأ بك يا سعد؟ فقلت: شوقنى احمد بن اسحق الى لقأ مولانا. قال: والمسائل التى اردت ان تسئل عنها؟ قلت: على حالها يا مولاى: قال: والمسائل التى اردت ان تسئل عنها؟ قلت: على حالها يا مولاى: قال: فسئل قره عينى - و اومى بيده الى الغلام (عليه‌السلام ) - عما بدالك و ذكر المسائل الى ان قال: قلت: فاخبرنى يابن رسول الله عن تاويل كهيعص قال هذه الحروف من انبأ الغيب الطلع الله عبده زكريا عليها ثم قصها على محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) و ذلك ان زكريا (عليه‌السلام ) سال ربه ان يعلمه الاسمأ الخمسه فاهبط الله عليه جبرئيل (عليه‌السلام ) فعلمه اياها. فكان زكريا اذا ذكر محمدا و عليا و فاطمه و الحسن سرى عنه همه وانجلى كربه واذ ذكر الحسين (عليه‌السلام ) خنقته العبره و وقعت عليه البهره. فقال ذات يوم: الهى ما بالى اذا ذكرت اربعا منهم (عليهم‌السلام ) تسليت باسمائهم من همومى و اذا ذكرت الحسين تدمع عينى و تثور زفرتى؟! فانباه تبارك و تعالى عن قصته فقال: كهيعص فالكاف اسم كربلأ والهأ هلاك العتره و اليأ يزيد لعنه الله و هو ظالم الحسين و العين عطشه و الصاد صبره فلما سمع بذلك زكريا (عليه‌السلام ) لم يفارق مسجده ثلاثه ايام و منع فيها الناس من الدخول عليه واقبل على البكأ والنجيب و كانت ندبته: الهى اتفجع خير خلقك بولده؟ اتنزل بلوى هذه الرزيه بفنائه؟...( 194)

عن الصادق (عليه‌السلام ) (فى قوله تعالى (طه )): طهاره اهل بيت محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ثم قرء (انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا.( 195)

عن ابى جعفر (عليه‌السلام ) قال: (حم ) حتم و عين عذاب و سين سنون كسنى يوسف (عليه‌السلام ) وقاف قذف و مسخ يكون فى آخر الزمان منه، بالسفيانى واصحابه وناس من كلب ثلاثون الف يخرجون معه و ذلك حين يخرج القائم (عليه‌السلام ) بمكه و هو مهدى هذه الامه.( 196)

5- رواياتى كه برخى از حروف مقطعه را نام موجودى خاص و شريف مى داند:

عن الصادق (عليه‌السلام ) (فى معنى قوله (ص )) قال: ص عين تنبع من تحت العرش و هى التى توضى منها النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) لما عرج به و يدخلها جبرئيل (عليه‌السلام ) كل يوم دخله فينغمس فيها يخرج منها فينفض اجنحته فليس من قطره قطره من اجنحته الا خلق الله تبارك و تعالى منها ملكا يسبح الله و يقدسه من قطره تقطر من اجنحته الا خلق الله تبارك و تعالى منها ملكا يسبح الله و يقدسه و يكبره و يحمده الى يوم القيامه.( 197)

عن اسحاق بن عمار قال: سئلت ابا الحسن موسى بن جعفر (عليه‌السلام ) و ذكر صلواه النبى (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) ليله المعراج، الى ان قال: قلت: جعلت فداك و ما ص الذى امر ان يغتسل منه؟ قال: عين تنفجر من ركن من اركان العرش يقال له مأ الحيوه و هو مأ قال الله عزوجل: (ص والقرآن ذى الذكر) انما امره ان يتوضا ويقره و يصلى.( 198)

- عن الصادق (عليه‌السلام ) و ذكر حديث الاسرأ، الى ان قال: قال رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، ثم اوحى الله لى يا محمد! ادن من صاد و اغتسل مساجدك وطهرها وصل لربك. فدنا رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم من صاد و هو مأ يسيل من ساق العرش الايمن وذكر الحديث.( 199)

- عن يحيى بن مسيره الخثعمى عن ابى جعفر (عليه‌السلام ) قال: سمعته يقول: حم عسق عدد سنى القائم قال: و (ق ) جبل محيط بالدنيا من زمرد اخضر و خضره المسأ من ذلك الجبل و علم كل شى ء فى (عسق.( 200)

- عن سفيان الثورى عن الصادق (عليه‌السلام ) و سئل عن معنى (ق ) فقال: ق فهو جبل محيط بالارض و خضره السمأ منه و به يمسك الله الارض ان تميد باهلها.( 201)

عن الصادق (عليه‌السلام ) فى تفسير الحروف المقطعه فى القرآن قال: و اما ن فهو نهر فى الجنه، قال الله عزوجل: اجمد فجمد فصار مدادا ثم قال عزوجل للقلم اكتب فسطر القلم فى اللوح المحفوظ و ما كان و ما هو كائن الى يوم القيامه.( 202)

6-رواياتى كه حروف مقطعه را ناظر به اجل امتها مى داند:

- عن محمد بن قيس، قال: سمعت ابا جعفر (عليه‌السلام ) يحدث ان حيا وابا يا سر ابنى اخطب ونفرا من يهود اهل نجران اتوا رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فقالواله: اليس فيما يذكر فيما انزل عليك (الم )؟ قال: بلى. قالوا: اتاك بها جبرئيل من عندالله؟ قال: نعم. قالوا: لقد بعثت انبيأ قبلك و ما نعلم نبيا منهم اخبر ما مده ملكه و ما اجل امته غيرك. قال: فاقبل حى بن اخطب على اصحابه فقال: الالف واحد واللام ثلاثون و الميم اربعون، فهذه احدى و سبعون سنه، قال: ثم اقبل على رسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) فقال: يا محمد هل مع هذا غيره؟ قال: نعم قال فهاته. قال (المص ). قال: هذه اثقل والطول. الالف واحد واللام ثلاثون والميم اربعون والصاد تسعون. فهذه ماه واحدى و ستون. ثم قال لرسول الله (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ): فهل مع هذا غيره؟ قال: نعم. قال هاته. قال: (المر) قال: هذه اثقل اطول؛ الالف واحده و اللام ثلاثون والميم اربعون والرا ماتان. ثم قال: مع هذا غيره؟ قال: نعم. قال: قد التبس علينا امرك فما ندرى ما اعطيت. ثم قاموا عنه. ثم قال ابو ياسر لحى بن اخطب اخيه. ما يدريك لعل محمدا قد جمع له هذا كله و اكثر منه. قال: فذكر ابوجعفر (عليه‌السلام ): ان هذه الايات انزلت فيهم (منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات ) قال وهى تجرى فى وجه آخر على غير تاويل حى وابى ياسر واصحابهما( 203)

- جأ رجل الى ابى جعفر (عليه‌السلام ) فى مكه فسئله عن مسائل فاجابه فيها فذكر الحديث الى ان قال: فقال له: فما (المص )؟... فقال ابو جعفر (عليه‌السلام )...: امسك، الالف واحد واللام ثلاثون والميم اربعون والصاد تسعون. قلت: فهذه ماه واحدى و ستون. فقال: يا بالبيد اذا دخلت سنه احدى و ستون و ماه سلب الله قوما سلطانهم.( 204)

- رحمه بن صدقه قال: اتى رجل من بنى اميه لعنهم الله و كان زنديقا الى جعفر بن محمد (عليه‌السلام ) فقال له: قول الله عزوجل فى كتابه (المص ) اى شى ء اراد بهذا واى شى فيه من الحلال والحرام واى شى ء فيه مما ينتفع به الناس؟

قال: فاغتاط (عليه‌السلام ) من ذلك فقا: امسك و يحك، الالف واحد واللام ثلاثون والميم اربعون والصاد تسعون كم معك؟ فقال الرجل: ماه واحدى و ستون. فقال (عليه‌السلام ): اذا انقضت سنه احدى و ستين و ماه تنقضى ملك اصحابك. قال: فنظرنا فلما انقضت سنه احدى و ستون و ماه عاشورا دخل المسوده الكوفه و ذهب ملكهم.( 205) - عن ابى جعفر (عليه‌السلام ) قال: يا بالبيد (ابولبيد المخزومى ) انه يملك من ولد العباس اثنى عشر يقتل بعد الثامن منهم اربعه فتصيب احدهم الذبحه فتذبحه. هم فئه قصيره، اعمارهم، قليله مدتهم، خبيثه سيرتهم، منهم الفويسق الملقب بالهادى والناطق و الغاوى.

با بالبيد ان فى حروف القرآن المقطعه لعلما جما. ان الله تعالى انزل (الم # ذلك الكتاب ) فقام محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) حتى ظهر نوره و ثبتت كلمته وولد يوم ولد وقد مضى من الالف السابع ماه سنه و ثلاث سنين. ثم قال: وتبيانه فى كتاب الله الحروف المقطعه اذا عددتها من غير تكرار وليس ‍ من حروف مقطعه حرف تنقضى الايام الا وقائم من بنى هاشم عند انقضائه. ثم قال: الالف واحد واللام ثلاثون والميم اربعون والصاد تسعون فذلك ماه واحدى و ستون. ثم كان بدء خروج الحسين على (الم # الله...) فلما بلغت مدته قام قائم ولد العباس عند (المص ) و يقوم قائمنا عند انقضائهاب (الر). فانهم ذلك واكتبه.( 206)

عن العسكرى (عليه‌السلام ):... و سيسفر لهم ينابيع الحيوان بعد لظى النيران لتمام (الم ) و (طه ) و (الطواسين ) من السنين.( 207)

7- رواياتى كه حروف مقطعه را ناظر به تحدى مى داند:

- عن الحسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر... (صلوات الله عليهم )... انه قال: كذب قريش واليهود بالقرآن و قالوا هذا سحر مبين تقوله. فقال الله: (الم ذلك الكتاب ) اى يا محمد!هذا الكتاب الذى انزلته اليك هو الحروف المقطعه التى منها الف و لام وميم و هو بلغتكم و حروف هجائكم (فاتوا بمثله ان كنتم صادقين ) واستعينوا بذلك بسائر شهدائكم. ثم بين انهم لايقدرون عليه بقوله: (قل لئن اجتمعت الانس والجن على ان ياتوا بمثل هذا القرآن لا ياتون بمثله ولو كان بعضهم لبعض ظهيرا)....( 208)

عن الرضا (عليه‌السلام )... ثم قال: ان الله تبارك و تعالى انزل هذا القرآن بهذه الحروف التى يتداولها جميع العرب. ثم قال: (قل لئن اجتمعت الانس ‍ والجن على ان ياتوا بمثل هذا القرآن...).( 209)

تذكر: اين حديث راجع به حروف مقطعه نيست، ليكن مندرج در برخى از نصوص همين گروه است كه حروف مقطعه را ناظر به تحدى مى داند.

8- رواياتى كه حروف مقطعه را مفتاح سوره ها مى داند:

- عن حسن بن على بن محمد... (عليه‌السلام ) انه قال:... كذبت قريش واليهود بالقرآن و قالوا هذا سحر مبين تقوله، فقال الله: (الم # ذلك الكتاب ) اى... هو القرآن الذى افتتح ب (الم ) هو ذلك الكتاب الذى اخبرت به موسى....( 210)

عن الصادق (عليه‌السلام ):... ان تعالى لما بعث موسى بن عمران ثم من بعده الانبيأ الى بنى اسرائيل لم يكن فيهم قوم الا اخذوا عليهم العهود والمواثيق ليومنن بمحمد الامى المبعوث بمكه الذى يهاجر الى المدينه ياتى بالكتاب بالحروف المقطعه افتتاح بعض سوره....( 211)

9- رواياتى كه اين حروف را رمزى ميان خداى سبحان و رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) مى داند:

عن الصادق (عليه‌السلام ): (الم ) رمز و اشاره بينه و بين حبيبه محمد (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) اراد ان لا يطلع عليه سواهما بحروف بعدت عن درك الاعتبار و ظهر السر بينهما لا غير.( 212)

10- رواياتى كه اين حروف را صفوه قرآن مى داند:

عن اميرالمومنين (عليه‌السلام ): ان لكل كتاب صفوه و صفوه القرآن حروف التهجى.( 213)

اشارت: ذكر چند نكته درباره روايات تفسيرى حروف مقطعه سودمند است:

يكم: گرچه روايات حروف مقطعه تنويع شد، ليكن مصون از تداخل نيست؛ زيرا گذشته از مطالب ويژه، مطالب مشترك نيز در بين آنها مشهود است.

دوم: اين روايات همانند رواياتى كه در ابواب گوناگون فقه مستند فروع فقهى است، برخى صحيح و معتبر و برخى نيز فاقد نصاب حجيت است و از اين رو در بررسى آنها ابتدا بايد روايات صحيح شناسايى شود تا در بررسى تفسير حروف مقطعه مورد استناد قرار گيرد و از استناد به اسرائيلياتى كه ممكن است در ميان اين احاديث باشد احتراز شود؛ چنانكه استاد علامه طباطبايى (قدس سره ) روايات ذيل حرف مقطع (ق ) را كه مى گويد: (ق ) نام كوهى است سبز رنگ كه محيط بر زمين است و سبزى رنگ آسمانها از آن است، از اسرائيليات مى داند.( 214)

گرچه سر اسرائيلى بودن اين روايات چندان روشن نيست، ليكن تفكيك و تشخيص روايات صحيح از ضعيف براى دستيابى به معارفى كه ثقل اصغر، عترت طاهرين (عليه‌السلام )، به بشر ارزانى داشته لازم است؛ زيرا، حصول اطمينان به مضمون اين گونه احاديث بدون رسيدگى و تبين سندى و دلالى آنها ممكن نيست.

سوم: روايات تفسيرى حروف مقطعه دست كم بايد اعتبار لازم در روايات فقهى را داشته باشد يعنى، بايد صحيحه يا موثقه يا حسنه باشد. توضيح اين كه، فقه از امور عملى و تعبدى است و تفسير از امور علمى و تفاوت اين دو، آن است كه در مسائل عملى امكان تعبد به ظن وجود دارد، در حالى كه در مسائل علمى تعبد به ظن ممكن نيست.

ثمره خبر واحد تنها ظن است و چون تعبد به ظن تنها در عمل ممكن است، پس خبر واحد تنها در امور عملى و تعبدى حجت است؛ اما در مسائل علمى بر اساس خبر واحد ظن آور نمى توان متعبد شد؛ زيرا در مسايل علمى باور مطرح است و امكان تعبد نيست؛ اگر مبادى فهم و باور نسبت به مطلب معين حاصل شد، انسان آن را مى فهمد وگرنه باور يافت نمى شود؛ علم و يقين در دست انسان نيست تا انسان بنا را بر پذيرش و باور يا رد و انكار چيزى بگذارد، بلكه زمام باور انسان در دست علم و برهان است.

آنچه در علم اصول گفته مى شود: خبر واحد در مسائل عملى معتبر است و در امور علمى حجت نيست به همين معناست و در واقع ارشاد به نفى موضوع است؛ بدين معنا كه در امور اعتقادى با خبر واحد علم حاصل نمى شود، نه اين كه علم حاصل مى شود، ولى حجت نيست. اصلا از خبر غير قطعى ساخته نيست كه در انديشه انسان اثر يقينى بگذارد، مگر آن كه متن آن برهانى باشد يا سند آن قطعى يا محفوف به قراين قطعى باشد.

حاصل اين كه، در تفسير حروف مقطعه كه از مسايل علمى و اعتقادى است، حتى اگر تنزل كنيم و آن را در سطح مسائل عملى و تعبدى نيز محسوب كنيم، دست كم رعايت شرايط اعتبار روايات فقهى لازم است؛ در حالى كه بخشى از روايات تفسيرى حروف مقطعه از نظر رجال سند چنين اعتبارى ندارد. التبه اگر سند قطعى بود نظير قرآن، بايد از لحاظ متن صريح باشد، نه ظاهر. از آنچه گذشت معلوم مى شود: اگر مضمون يك دليل نقلى برهانى بود يا سند آن مانند قرآن قطعى بود و دلالت آن نيز صريح بود مى توان يقين حاصل كرد.

چهارم: حصول اطمينان روان شناختى نه منطقى از مراسيل و روايات ضعيف ضابطه مند نيست و براى هر كس پديد آمد مى تواند به آن اعتماد كند؛ گاهى از مجموع احاديث ضعيف اطمينان منطقى حاصل مى شود كه يكى از آنها صادر شده است. البته بايد به مضمون مشترك بين آنها اعتماد كرد، نه خصوصيت ممتاز بعضى از آنها.

پنجم: روايات تفسيرى معتبر، معانى گوناگونى براى حروف مقطعه بيان مى كند و چون اينها از قبيل مثبتات است، بدين معنا كه هر يك امرى را اثبات مى كند و هيچ يك مفاد ديگرى را نفى نمى كند، پس مطالب آنها قابل جمع است و ممكن است همه آنها درست باشد و راهى براى تخصيص يا تقييد و تصحيح نيست؛ مثلا، اگر در تفسير (الم ) بيانهاى مختلفى در روايات بود، مانند اين كه برخى از روايات هر يك از حروف آنرا ناظر به اسمى از اسمهاى الهى مى داند؛ (مثلا، الف رمز الله است و لام رمز عليم و ميم رمز حكيم يا ملك ) و برخى از روايات همه اين سحر حرف را جزئى از اسم اعظم مى داند و برخى آن را ناظر به مدت عمر امتها مى داند و برخى آن را ناظر به تحدى مى داند و... هيچ دليلى بر بطلان اجمالى مضمون اين روايات نيست، زيرا اينها نافى يكديگر نيست تا با هم متناقض ‍ باشد و يقين به بطلان يكى از آنها حاصل باشد، بلكه ممكن است از باب تعدد مطلوب، ناظر به تعدد مراتب در معانى حروف مقطعه بوده، همه آنها درست باشد.

پس در بررسى روايات تفسيرى حروف مقطعه بايد گفت: پس از شناسايى روايات ضعيف و اسرائيليات و رها كردن آنها بقيه قابل قبول است و بر تعدد مراتب و مصاديق حمل مى شود، نه بر تعدد مفاهيم.

ششم: از رواياتى كه ذيل حرف مقطع ص ذكر شده و مى گويد: ص نام چشمه اى است كه از عرش الهى مى جوشد و رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) در معراج از آن وضو گرفت و نماز گزارد،( 215) نكاتى استفاده مى شود:

الف. بهشت هم اكنون موجود است. ب: بهشت به عرش الهى مرتبط است. ج: آب آن نهر بهشتى باعث عروج است. دد: در بهشت، شب نيز روز است؛ زيرا آن حضرت در شب معراج وارد بهشت شد و در عين حال نماز ظهر و عصر و مغرب و عشأ را خواند و همان شب نيز از معراج بازگشت.

اين معارف ارزشمند كه از اين گونه روايات استفاده مى شود، مصداقى است از آنچه حضرت امام رضا (عليه‌السلام ) فرموده اند: علينا القأ الاصول اليكم و عليكم التفرع؛( 216) زيرا القاى اصول و تفريع فروع اختصاص به فقه اصغر (فقه متعارف ) ندارد، بلكه شامل فقه اكبر (معارف قرآنى، فلسفى و عرفانى ) نيز مى شود و اجتهاد و تفريع و رد فرع به اصل در همه احكام و حكم جارى است.

هفتم: ذيل حرف مقطع ن روايتى نقل شده كه مى گويد: ن نام نهرى است در بهشت كه خداوند آن را مركب قرار داد و به قلم فرمان داد تا با آن مركب بر روى لوح بنويسد، راوى (سفيان ثورى ) از امام صادق (عليه‌السلام ) خواست تا درباره لوح، قلم و مداد توضيح بيشترى بدهد. آن حضرت فرمودند: اى پسر سعيد اگر تو اهل جواب نبودى به تو پاسخ نمى دادم. ن و قلم دو فرشته از فرشتگان هستند. آنگاه به سفيان فرمودند: اى سفيان برخيز كه از تو ايمن نيستم.( 217)

از سخن امام (عليه‌السلام ) برمى آيد كه سفيان استعداد شنيدن بيش از آن را نداشت وگرنه امامان (عليه‌السلام ) كه ديگران را به فراگيرى معارف عميق دينى ترغيب مى كردند، اگر انسانهاى مستعد و صاحبدلى مى يافتند معارف برتر را به طور مبسوط براى آنها تبيين مى كردند؛ چنانكه در تفسير آيه شريفه( ثم ليقضوا تفثهم وليوفوا نذورهم ) ( 218) دو بيان، در دو سطح متفاوت از آنان نقل شده است و حضرت درباره ذريح محاربى كه تفسير دقيقتر را از آن حضرت فرا گرفته بود به عبدالله بن سنان فرمودند: و من يحتمل ما يحتمل ذريح؟( 219) و همچنين كنيه رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم )، ابوالقاسم، بر اساس فهمهاى گوناگون و مخاطبان متفاوت چند گونه تفسير شده است.( 220)

راويانى مانند ابن سنان يا ابن مسكان تنها روايات بخشهاى فقه متعارف را نقل كرده اند و روايت عميق معارف را نقل نكرده اند و متخصصان ديگرى عهده دار ضبط و نقل آنها بوده اند.

ذلك الكتب لاريب فيه هدى للمتققين.

گزيده تفسير

قرآن كريم جامعترين كتاب الهى است كه همه معارف كتابهاى آسمانى پيشين را در بر دارد و مهيمن بر همه آنهاست و هيچ شكى در حريم آن راه ندارد؛ زيرا قرآن حق محض است و زمينه شك آن جاست كه حق و باطل به هم آميخته باشد و حق نمايى باطل، منشا ترديد گردد و اما شك منافقان و كافران در دعوى و دعوت قرآن، خاستگاهش قلب بيمار آنان است، چنانكه شخص نابينا، بر اثر كورى خود، درباره آفتاب روشن شك مى كند.

قرآن كريم مايه هدايت پارسايان است؛ گرچه هدايت تشريعى قرآن (راهنمايى ) همگانى است و اختصاص به گروهى خاص ندارد، ليكن هدايت تكوينى آن (راهبرى ) كه در اين آيه مطرح است و متاخر از هدايت تشريعى است، ويژه پرهيزكارانى است كه سلامت فطرت خود را حفظ كرده باشند و از هدايت تشريعى قرآن نيز بهره مند باشند.

كسانى كه فطرت خود را در گور هوسها دفن كرده باشند، از هدايت قرآن بى بهره اند.

تفسير

ذلك: ذلك اسم اشاره به دور است و مشاور اليه آن يا از امور محسوس ‍ است كه در مكان دور يا زمان دير قرار دارد و يا از امور نامحسوس و مجرد كه در مكانت والا تحقق دارد. مقام قرآن نه تنها به لحاظ اشتمال آن بر علوم غيبى و معارف ملكوتى و مانند آن منيع است، بلكه از لحاظ فنون متنوع ادبى، چنان رفيع است كه هيچ كس حتى خود رسول اكرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ) همتاى قرآن سخن نگفته است؛ نه پيش از بعثت و نه پس از آن.

الكتاب: واژه كتاب گرچه بر مطلق مكتوب اطلاق مى شود، ولى در قرآن كريم به معناى كتاب تكوينى و گاهى به معناى كتاب تدوينى به كار رفته است و اختلاف مكتوبهاى آن، اعم از تكوين و تدوين، مايه اختلاف مصداق (نه مفهوم ) آن شده است؛ چنانكه در سخنان بزرگان اهل معرفت، گاهى واژه كتاب بر انسان كامل اطلاق مى شود، همان طور كه واژه كلمه بر انسان اطلاق مى شود.

فيض كاشانى (رحمه الله )، شعر معروف بين اهل معرفت (و انت الكتاب المبين الذى / باحرفه يظهر المضر) را از اميرالمومنين (عليه‌السلام ) دانسته، چنانكه جمله مشهور نزد آنان: الصوره الانسانيه هى اكبر حجه الله على خلقه و هى الكتاب الذى كتبه الله بيده را به امام صادق (عليه‌السلام ) اسناد داده است،( 221) ليكن براى هيچ از اين دو، سند معتبرى ارائه نكرده است. به هر تقدير، عنوان كتاب در قرآن كريم براى چند مصداق به كار رفته است:

1- جايگاه ثبت عقايد و اخلاق و اعمال انسانها:( و كل انسان الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيمه كتابا ) ،( 222) ( فاما من اوتى كتابه بيمينه ) .( 223)

2- حقيقى كه همه امور نظام هستى در آن ثبت شده است:( و ما يعزب عن ربك من مثقال ذره فى الارض ولا فى السمأ و لا اصغر من ذلك و لا اكبر الا فى كتاب مبين. ) ( 224)

3- مجموعه قوانين و احكامى كه ره آورد رسالت پيامبران اولواالعزم است و از آن به شريعت تعبير مى شود:( فبعث الله النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ( ( 225) اما مجموعه اى كه تنها مشتمل بر توصيه هاى اخلاقى و پند و اندرز باشد زبور ناميده مى شود، نه كتاب؛ مانند آنچه به حضرت داود (عليه‌السلام ) داده شد:( و اتينا زبورا ) .( 226)

4- گاهى به همراه قرينه، به قباله نكاح و تجارت، يا دست نوشته هاى بشرى نيز كتاب گفته مى شود؛ مانند:( ولا تعزموا عقده النكاح حتى يبلغ الكتاب اجله ) ،( 227) ( فويل للذين يكتبون الكتاب بايديهم ثم... ) ،( 228) ( قالت يا ايها الملوا انى القى الى كتاب كريم ) .( 229)

تذكر: واژه كتاب مصدرى است كه از باب مبالغه، بر مكتوب اطلاق مى شود و همين طور است واژه هاى ديگرى مانند قرآن، فرقان و تبيان.

ريب: حالت اضطرابى است كه بر اثر برخى شكها، مانند شك در وجود قيامت، براى انسان پديد مى آيد. برخى شكها مانند شك در عدد كوههاى زمين براى زمين شناسان، نگرانى زا و اضطراب آور نيست، اما برخى شكها براى انسان، نگرانى و اضطراب مى آورد. شك ويژه اى كه مربوط به دسته دوم است، ريب ناميده مى شود.

همچنين شكى كه با سوء ظن و تهمت همراه باشد ريب ناميده مى شود و چنين شكى در برابر اطمينانى است كه بر اثر ايمان حاصل مى شود.

متقين: تقوا در اصل وقوى از ماده وفى و وقايه به معناى پناه گرفتن است. و متقى كسى است كه در جنگ با پوشيدن زره، برداشتن سپر و مانند آن خود را در حفاظى قرار مى دهد تا از دشمن آسيب نبيند. در فرهنگ قرآن كريم نيز متقى كسى است كه با ايمان و عمل صالح براى خود ملكه اى نفسانى فراهم مى سازد تا او را از آسيبهاى درونى (هواى نفس ) و بيرونى (شيطان ) مصون دارد. قرطبى مى گويد: گفته مى شود: اصل تقوا ددر لغت به معناى قلت كلام است، ابن فارس آن را حكايت كرد و من مى گويم: حديث التقى ملجم از همين باب است؛( 230) بر فرض ‍ صحت سخن ابن فارس، حديث مزبور گرچه مناسب آن است ليكن پيام آن، دستور به صمت و صواب گويى است.

اين آيه كريمه از چند جمله تشكيل يافته،( 231) ، مشتمل بر سه پيام كلى و معرفت محورى است:

1- قرآن كريم تنها مصداق كتاب جامع و كامل الهى است.

2- هيچ ريب و شكى در حريم پاك قرآن راه ندارد.

3- اين كتاب الهى مايه هدايت پارسايان است.

در قرآن كريم، از واژه كتاب گاهى بدون اسم اشاره ياد شده است:

( هواالذى انزل عليك الكتاب ) ( 232) و گاهى با اشاره نزديك: (و هذا كتاب انزلناه مبارك ) و گاهى نيز با اشاره دور: (ذلك الكتاب )،( تلك ايات الكتاب ) .( 233)

سر اين تفاوت تعبير آن است كه قرآن كريم حقيقى گسترده است كه مراحلى به هم پيوسته دارد كه مرحله نازله اش در دست انسانهاست:( انا نحن نزلنا عليك القرآن ) ( 234) و مرحله متوسط آن در دست فرشتگان بزرگوار و نيكوكار الهى:( بايدى سفره ( 15 ) كرام برره ) ( 235) و مرحله عاليه آن نيز نزد خداى سبحان است:( انا جعلناه قرانا عريبا لعلكم تعقلون و انه فى ام الكتاب لدنيا لعلى حكيم ) ( 236) و همه مراحل ياد شده با هم است و هيچ تفكيكى بين آنها راه ندارد.

قرآن كريم همان حبل الهى است كه انسانها به اعتصام به آن فراخوانده شده اند:( واعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا ) ( 237) و يك سوى اين حبل، عربى مبينى است كه در ميان انسانهاست و سوى ديگر آن در ام الكتاب، مقامى بس والا دارد: و انى مخلف فيكم الثقلين، الثقل الاكبر القرآن و الثقل الاصغر عترتى و اهل بيتى، هما حبل الله ممدود بينكم و بين الله عزوجل ما ان تمسكتم به لم تضلوا سبب منه بيدالله و سبب (وفى روايه اخرى: طرف ) بايديكم....( 238)

مراحل گوناگون قرآن كريم مصحح اشارات مختلف به آن حقيقت واحد است. ظاهر قرآن كه قابل خواندن و نوشتن است و انسانها در خدمت آن هستند، مشار اليه هذا و باطن و ريشه آن كه لدى الله است، مشاراليه ذلك است و چون باطن آن از ظاهرش جدا نيست، مى توان به همين قرآن به اعتبار مقام برتر آن اشاره بعيد كرد. بنابراين، اوصاف و احكامى كه در اين آيه كريمه براى ذكر شده، مانند هدايت متقين، گرچه مربوط به مرحله نازله قرآن است، اما مصحح اشاره به قرآن، با اسم اشاره دور همان است كه ذكر شد؛ يعنى، مشاراليه، همين قرآن عالم شهادت است، ليكن مجوز استعمال كلمه ذلك مقام منيع آن است، نه اين كار مشار اليه خصوص مقام بالاى آن باشد.