شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

فتلقى أدم من ربه كلمت فتاب عليه انه هو التواب الرحيم

گزيده تفسير

پس از ازلال شيطان كه نتيجه اش هبوط آدم به زمين شد و پس از آن كه آدم به لغزش خود پى برد و در پى جبران بر آمد كلماتى را براى اين توبه و جبران، از پرودگارش دريافت و با آن كلمات، در درگاه خدا توبه كرد و خداوند نيز توبه اش را پذيرفت؛ زيرا او تواب و رحيم است.

مراد از تلقى كلمات در جمله فتلقى اين است كه آدم آگاهانه و با شوق و رغبت و براى اخذ كلمات به عنوان عمل و طاعت، به استقبال كلمات و معارف رفت؛ چنان كه شايد مقصود از آن، فراگيرى تفصيلى اسمايى باشد كه در جريان تعليم اسمأ و علم ادم الاسمأ به نحو اجمال به حضرت آدمعليه‌السلام تعليم شد.

مطابق قرأت غير مشهور كه ادم مفعول فتلقى و كلمات فاعل آن به حساب مى آيد، كلمات، به ملاقات آدم رفتند و نكته لطيفى كه از آن استيناس مى شود اين است كه رسيدن به فيض هاى معنوى، مبتنى بر اعطاى خداوند و عنايتى از جانب اوست، نه مبتنى بر طلب انسان.

با توجه به اين كه ظاهرا كلمات تلقى شده (يا تلقى كننده ) جزو يا تفصيل همان اسمايى است كه به نحو اجمال و عموم: و علم ادم الاسمأ كلها به آدمعليه‌السلام تعليم شد، مقصود از آن، صرف الفاظ و مفاهيم ذهنى نيست، بلكه مراد، حقايق خارجى است كه از آن جمله است آيات وجودى اهل بيتعليه‌السلام و چون كملات به معناى حقايق عينى، در عالم اعتبار، ظهور خاص خود را دارد همه آنچه از الفاظ و مفاهيم، در روايات وارد شده، از آن جهت كه مرحله نازله همان حقايق عينى است، صحيح و درست است.

چنان كه كلمات مورد تلقى، مراتب و اقسامى دارد، به تبع آن، تلقى كلمات نيز داراى درجاتى است؛ گاهى مقصود از كلمه، جمله ادبى است و تلقى آن همان استماع با سامعه و ادراك مفهوم ذهنى يا فاهمه است و گاهى مراد از كلمه، عين خارجى است و تلقى آن همان دريافت عين كلمه در مثال منفصل يا در طبيعت و ماده است و گاهى مقصود از كلمه، قضاى الهى و حكم بتى است و تلقى آن همان مساس شهودى نسبت به لوح محفوظ و تغييرناپذير الهى است كه بالاتر از قدر است. نه كلمه اختصاص به الفاظ و مفاهيم حصولى دارد و نه تلقى و استماع آن مختص به گوش فيزيكى و محسوس. آنچه به عنوان تلقى كلمات درباره آدمعليه‌السلام وارد شده، ممكن است جامع بين معقول و محسوس باشد. همان طور كه درجات تلقى، به مراتب كلمات مرتبط است، به مدراج و معارج مخاطبان تلقى كننده نيز وابسته خواهد بود.

ظاهر آيه محل بحث اين است كه تلقيه خداوند و تلقى آدمعليه‌السلام بى واسطه و بدون حجاب بوده، در عين حال كه دو طريق ديگر از طرق سه گانه تكليم الهى (كه در سوره شورى آيه 51 وارد شده ) نيز امكانش وجود دارد.

تفريع تلقى كلمات و ذكر آن با فأ تفرى نشانه آن است كه آدمعليه‌السلام پس از زلت ارتكاب مورد نهى، فورا به القاى كلمات مناسب رجوع و بازگشت رفت. از شتاب آدم براى تحصيل رضاى الهى معلوم مى شود كه آثار وسوسه ابليس چندان درنگى نداشت و عقاب قهرآميز الهى نيز با سرعت رضا، مبدل به خطاب مهرآميز شد و با آب زلال كوثر كلمات تلقيه شده، آدم مخطى و عاصى، مجتبى و مهدى شد.

شايد سر افراد ضمير فتاب عليه اين باشد كه آدم اصل است و حوا فرع، يا اين كه تخلف آدم سنگين تر از ارتكاب حوا محسوب مى شد. از اين رو عناوينى مانند نسيان عهد، فقدان عزم، عصيان و غوايت نيز تنها به آدم استناد يافت.

تفسير

تاب: فعل تاب هرگاه به خداوند استناد پيدا كند با على و در صورت استناد به عبد، با الى استعمال مى شود؛ زيرا در صورت اول، معناى اشفاق و عطف (اشفاق لطف و رحمت و توجه و انعطاف ) را در بر دارد و روشن است كه اين دو ماده على به كار مى رود و گفته مى شود: اشفق عليه و عطف عليه و در صورت دوم معناى رجوع و بازگشت دارد و شكى نيست كه رجع با الى استعمال مى شود (948) و صله هر معنايى مناسب با همان معناست.

تناسب آيات

پس از ازلال شيطان كه نتيجه اش هبوط آدم به زمين شد آدمعليه‌السلام به لغزش خود پى برد و دانست كه به نفس خويش ظلم كرده و متحمل خسران بزرگى شده است كه آيه( قالا ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين ) (949) گواه بر آن است. از اين رو در پى جبران بر آمد و اگر در دنيا بازگشت به آن ديار سرشار از سرور بهجب ممكن نيست دست كم پس از انتقال از اين نشئه ظلمانى و دار غرور، به موطن اصلى خويش باز گردد.

محور آيه محل بحث بيان اين نكته است كه چگونه آدم، آن لغزش را جبران كرد. مى فرمايد: آدم پس از هبوط به زمين كلماتى را براى توبه و انابه از پروردگارش دريافت و با آن كلمات در درگاه خداوند توبه كرد. خداوند نيز توبه او را پذيرفت؛ زيرا او تواب و رحيم است.

تعليم اجمالى و تفصيلى اسمأ به آدم

مستفاد از تلقى كلمات در جمله فتلقى اين است كه آدم آگاهانه و با شوق و رغبت و براى اخذ كلمات به عنوان عمل و طاعت، به استقبال كلمات و معارف رفت تا آنها را دريافت كرده، مشمول فيض اله شود و چنين هم شد؛

يعنى كلمات مزبور را گرفت و فيض ربوبى به ملاقات او شتافت و او نيز آن فيض را تلقى كرد و با جان و دل پروردگار را از طريق آن كلمات خواند.

خداوند هم توبه اش را پذيرفت و او را مشمول لطف و مغفرتش قرار داد.

ممكن است گفته شود، مگر در مرحله تعليم اسمأت همه اسمأو كلمات به آدمعليه‌السلام تعليم نشد؟ آيا چيزى باقى مانده بود كه اين انسان كامل آن را نداند و فرا نگرفته باشد؟

شايد پاسخ اين باشد كه، آنچه در جريان تعليم اسمأبه آدمعليه‌السلام تعليم شد علم اجمالى به اسمأ بود و مقصود از تلقى كلمات در محل بحث، فراگيرى تفصيلى آن اجمال يا فراگيرى تفصيلى بخشى از آن اجمال است؛ مثل اين كه خداى سبحان با يك فيض خاص، كسى را به ملكه اجتهاد مى رساند و سپس در برابر برخى از حوادث واقعه جواب تفصيلى آن را براى او ظاهر كرده، به او مى فهماند.

توجيه قرأت نامشهور و تاثير تلقى كلمات

در قرأت غير مشهور، ادم به عنوان مفعول براى فتلقى منصوب و كلمات به عنوان فاعل آن مرفوع واقع شده است و مطابق اين قرأت، آيه بدين معناست كه كلمات به ملاقات آدم رفتند؛ چنان كه مطابق آيه لا ينال عهدى الظالمين عهد الهى به ستمگران نمى رسد.

اگر چه قرأت رفع آدم و نصب كلمات، معروف و مشهور است، ولى دليلى بر بطلان قرأت نصب آدم اقامه نشده و نكته لطيفى كه از آن استيناس ‍ مى شود، چنان كه از آيه لا ينال عهدى الظالمين نيز اين نكته به دست مى آيد، اين است كه، فيض هاى معنوى، همانند فيض هاى مادى نيست كه سوأ للسائلين(950) باشد و هر كسى طلب كند به آن برسد، بلكه رسيدن به آن، مبتنى بر اعطاى خداوند و عنايتى از جانب اوست.

لقا معناى جامعى دارد كه هر يك از مصاديق فراوان آن با خصوصيتى همراه است كه در ساير مصاديق نيست. از اين اختصاص معلوم مى شود كه هيچ يك از آن خصوصيات در حقيقت معناى لقأ ماخوذ نيست. گاهى برخوردى كه با ادراك و معرفت همراه نيست مصداق لقأ قرار گيرد؛ مانند لقاى زمين نيست به كوه هايى كه در آن استوار شده و خداوند آن كوه ها را در زمين القا كرده است:( والقى فى الارض رواسى ان تميد بكم ) (951) ، گرچه در مصداق ديگر با شناخت و تميز همراه است؛ مانند لقاى منافقان با مومنان و كافران:( و اذا القوا الذين امنوا قالوا امنا ) (952) .

در بسيارى از موارد، جريان معاد و شهود حق به عنوان لقاى خدا مطرح شده است:( فمن كان يرجوا لقأ ربه فليعمل عملا صالحا ) ؛(953) چنان كه در آيات ديگر از برخورد نظامى مسلمانان با كافران به لقأ ياد شده است:( اذا لقيتم الذين كفروا ) .(954)

نكته اى كه در عنوان تلقى ملحوظ است همانند برخورد آگاهانه از يك سو و مشتاقانه از سوى ديگر است. آنچه در آيه:( و تتلقيهم الملائكه هذا يومكم الذى كنتم توعدون ) (955) ماخوذ است حضور عالمانه و شائقانه فرشتگان نسبت به مومنان است؛ چون تلقى، همانند لقأ، محتاج به مبدا فاعلى القأ و تلقيه است. آن مبدا فاعلى گاهى كلمه اى را به انسان وارسته القا مى كند كه بازگشت چنين القايى همان تلقى كلمه نسبت به انسان وارسته دريافت كننده است؛ مانند:( رسول الله و كلمته القيها الى مريم وروح منه ) (956) البته مقصود از كلمه در اين آيه همان حضرت عيسى است كه موجودى عينى و خارجى است كه خداوند آن را به مريم عطا كرد.

همين مطلب به طور جامع كه شامل همه مراتب عينى، لفظى و ذهنى است در آيه( انا سنلقى عليك قولا ثقيلا ) (957) مطرح است؛ زيرا قرآن حقيقتى است كه از مرتبه على حكيم تا عربى مبين همه را شامل مى شود:( انا جعلناه قرانا عربيا... # و انه فى ام الكتاب لدينا لعلى حكيم ) (958) و اگر چنين حقيقت جامع و گسترده اى به طرف رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم القا شده، پس آن حضرت همه مراتب قرآن را تلقى كرده است، ليكن بعد از تلقى قرآن نسبت به آن حضرت؛ زيرا گرچه در تلاقى دو طرف با هم، تلقى هر كدام هم زمان با تلقى ديگرى است، ولى از آن جهت كه رسالت چيزى كه از مبدا القأ كننده مى رسد آن است كه مخاطب خود را پيدا كند و به او برسد، از اين رو تقدم، از آن چيزى است كه از طرف مبدا فاعلى القأ، نازل شده است. از اين رو تلقى رسول اكرم صلى الله عليه و آله نسبت به قول ثقيل القا شده از طرف خدا، مسبوق به تلقى آن قول ثقيل نسبت به رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم است؛ زيرا آن قول است كه پيامبر مزمل(959) و مدثر(960) را بر مى انگيزاند و او را مبعوث و مدهوش و به صفت ممتاز نبوت و رسالت موصوف مى كند.

گرچه برخى از افعال مانند ملاقات و تلاقى اشتراك دو جانبه را مى فهماند، لكين خصوصيت بعضى از آنها اين است كه جنبه فاعلى يكى از دو جانب، برجنبه مفعولى آن رجحان دارد. از اين رو از نظر نحوى، يكى فاعل و ديگرى مفعول است؛ مانند لاقى زيد عمرا، ولى ويژگى برخى ديگر از اين سنخ افعال در تساوى دو جانب است و از اين رو هر دو جانب، فاعل محسوب مى شوند؛ مانند: تلاقى زيد و عمرو.

البته اين ارزيابى با صرف نظر از آن مبدا فاعلى اصيل است كه القأو تلقيه را بر عهده دارد وگرنه آنچه از طرف او صادر شده صبغه سبق و تقدم را داراست؛ چنان كه تاثير فاعلى را به همراه دارد؛ يعنى آنچه از طرف مبدا فاعلى القأيا تلقيه نازل شده است طرف مقابل را تسخير كرده و محكوم اثر خاص خود مى كندد؛ خواه در بخش دافعه و قهر و غضب، نظير( و القينا بينهم العداوه و البغضأالى يوم القيامه ) (961) و خواه در بخش جاذبه و مهر و محبت؛ مانند:( و القيت عليك محبه منى ولتصنع على عينى ) (962) ( و و لقيهم نضره و سرورا ) .(963)

از اين تحليل مبسوط مى توان لطافت قرأت نصب آدم را استنباط كرد؛

گرچه ابو جعفر طبرى ضمن تجويز نصب آدم از جهت قواعد ادبى عرب، آن را بر خلاف اتفاق اهل قرأت دانسته، از پذيرش آن امتناع دارد، ليكن چنين اتفاق مادامى كه به سنت معصومعليه‌السلام منتهى نگردد سند فتوا نيست.

لازم است توجه شود، مواردى كه القا يا تلقيه كننده، چيزى را به كام خطر مى فرستد در حقيقت صبغه سبق و تقدم فاعلى و تاثير گذارى از آن گيرنده است، نه از آن نازل شونده؛ مثلا چيزى را كه كسى به دريا مى اندازد سهم فاعلى از آن درياست كه كالا يا شخص انداخته شده را به كام خود فرو مى برد و از اين قبيل است آيه القيا فى جهنم كل كفار عنيد(964) .

مراد از كلمات

مراد از كلمات، چنان كه گذشت، چيزى جز اسمايى كه به آدمعليه‌السلام تعليم شد نبود؛ يعنى كلمات تلقى شده، ظاهرا جزو همان اسمأ بود؛ زيرا الاسمأ در آيه و علم ادم الاسمأ كلها جمع محلى به الف و لام است و چنان كه سابقا گذشت، خصوصا با توجه به تاكيد كلها افاده عموم مى كند.

همچنين مقصود از اين كلمات صرف الفاظ و مفاهيم ذهنى آنها نيست؛ چون خداى سبحان در قرآن كريم كلمات را بر حقايق وجودى اطلاق كرده است؛ نظير آنچه در آيه( ... قبل ان تنفد كلمات ربى ) (965) آمده است. پس اگر روايات اهل بيتعليهم‌السلام آمده است كه مراد از اين كلمات، اسمأ اصحاب كسأ است(966) بايد چنين توجيه شود كه مقصود، اين است كه آدمعليه‌السلام انوار اهل بيت و اشباح آنان را زيارت كرد و كلمات تلقى شده، همان آيات وجودى اهل بيتعليهم‌السلام بود؛ گرچه هنگام توبه و تكلم با خداوند به عنوان استغفار، اسماى مبارك آنان را بر زبان جارى كرده باشد.

ممكن است سوال شود، اگر مقصود از كلمات، الفاظ و مفاهيم ذهنى آنها نيست و روايت مزبور به انوار و اشباح وجودى و خارج توجيه مى شود پس ‍ روايتى كه مرحوم فيض از كافى نقل مى كند كه كلمات را به لا اله الا انت سبحانك اللهم و بحمدك. عملت سوءا و ظلمت نفسى فاغفر لى وانت خير الغافرين. لا اله الا انت سبحانك اللهم و بحمدك. عملت سوءا و ظلمت نفسى فاغفر لى و ارحمنى. انك انت ارحم الراحمين.( لا اله الا انت سبحانك اللهم و بحمدك عملت سوءا و ظلمت نفسى فتب على انك التواب الرحيم ) (967) تطبيق داده است چگونه توجيه مى شود؟ آيا اين روايت قرينه نمى شود كه مراد از كلمات همان الفاظ و مفاهيم ذهنى آنهاست؟

پاسخ اين است كه اولا، بايد احراز شود، نشئه اى كه كلمات ياد شده در آيه محل بحث به آدمعليه‌السلام القا شد، منطقه دنيا و زمين بود تا از آنها الفاظ و مفاهيم ذهنى اراده شود يا منطقه بهشت بود كه برتر از قلمرو اعتبار عبرى و عربى و تازى و فارسى است و تا احراز نشده كه منطقه محاوره، همان قلمرو زمين نشئه اعتبار الفاظ و مفاهيم ذهنى بود نمى توان كلمات ماخوذ در آيه را بر اين معناى حمل كرد.

ثانيا، در برخى روايات آمده است كه منظور از كلمات كه حضرت ابراهيمعليه‌السلام به آنها آزمون شده است همان كلماتى است كه حضرت آدعليه‌السلام آنها را تلقى كرد. روشن است كه كلمات مورد آزمون حضرت ابراهيمعليه‌السلام از سنخ حقايق خارجى بوده، نه از سنخ الفاظ و مفاهيم ذهنى. ثالثا، چون كلمات به معناى حقايق عينى در عالم اعتبار ظهور خاص خود را دارد همه آنچه درباره الفاظ و مفاهيم ذهنى آنها وارد شده است از آنه جهت كه مرحله نازل همان حقايق عينى است درست است، ليكن هيچ كدام از احاديث وارد در اين باره، دليل حصر كلمات در الفاظ و مفاهيم نيست. توضيح بيشتر آن در لطايف و اشارات ارائه خواهد شد.(968)

درجات تلقى كلمات

تلقى كلمات درجاتى دارد كه اقسام آن را كلمات مورد تلقى تعيين مى كند؛ زيرا گاهى مقصود از كلمه، جمله ادبى است اعم از تازى و فارسى كه متكلم، آن را مى گويد و مستمع، آنچه را متكلم القا كرده تلقى و استماع مى كد؛ نظير:( كبرت كلمه تخرج من افواههم ان يقولون الا كذبا ) (969) در اين گونه موارد، تلقى همان استماع باسامعه و ادراك مفهوم ذهنى با فاهمه است، نه بيش از آن و گاهى مقصود از كلمه، عين خارجى است؛ چنان كه بازگو شد؛ نظير:( ان الله يبشرك بكلمه منه اسمه المسيح عيسى بن مريم ) (970) در اين گونه موارد، تلقى همان دريافت عينى كلمه است، خواه در مثال منفصل و خواه در طبيعت و ماده، تا آن موجود عينى در كدام مرحله، تجلى يافته باشد.

گاهى نيز مقصود از كلمه، قضاى الهى و حكم بتى اوست؛ مانند:( و تمت كلمه ربك الحسنى على بنى اسرائيل بما صبروا ) (971) ،( كذلك حقت كلمه ربك على الذين فسقوا انهم لايومنون ) (972) در اين گونه موارد، تلقى همان مساس شهودى نسبت به لوح محفوظ و تغييرناپذير الهى است كه بالاتر از قدر است. البته اگر آن معارف و معالى تنزل يابد و در كسوت الفاظ و مفاهيم ذهنى ظهور كند عرفى خواهد بود و تلقى معروف رايج توده مردم را به همراه خواهد داشت.

غرض آن كه، اطلاق كلمات بر معالى عينى و نيز بر حقايق وجودى، داب دارج قرآن كريم است. از اين رو فتواى الهى بر اين منوال صدر شده است كه:( لا تبديل لكلمات الله ) (973) ،( و تمت كلمه ربك صدقا و عدلا لامبدل لكلماته ) (974) و گاهى براى اصول اعتقادى و حقوق جامع اسلام، عنوان كلمه اطلاق مى شود؛ مانند:( تعالوا الى كلمه سوأ بيننا و بينكم ) (975) .

پس از بازگو شدن اقسام كلمه، به طور اجمال، انحاى تلقى معلوم خواهد شد؛ چنان كه اگر معناى جوامع الكلم به طور جامع روشن شود معناى اعطاى الهى و استعطاى نبوى و كيفيت وجودى اين گونه عطايا معلوم مى شود و در نتيجه معناى عميق حديث شريف:( اعطيت جوامع الكلم ) (976) معلوم مى گردد و اگر كسى خواست توفيق تلقى( كلمه الله هى العليا ) (977) را تحصيل كند لازم است به اوج اعتلاى روح بار يابد و از معالى معرفت هاى الهى سهم و افراى داشته باشد وگرنه تلقى آن ميسور او نخواهد بود.

عمده آن است كه نه كلمه، اختصاص به الفاظ داراى مفاهيم حصولى دارد و نه استماع آن مختص به گوش فيزيكى و محسوس است، بلكه برخى از كلمات، بدون لفظ و نطق است و برخى از استماع ها بدون گوش محسوس؛ چنان كه حضرت امير المومنين على بن ابى طالبعليه‌السلام درباره سخن برزخيان و كلام و ارواح منتقل شده به جهان ديگر چنين فرمود:ولئن عميت آثارهم و انقطعت اخبارهم لقد رجعت فيهم ابصار العبر و سمعت عنهم آذتن العقول و تكلموا من غير جهات النطق(978) و مهمتر از آن درباره سخن خداى سبحان و نجواى الهى با بندگان خاص خود چنين فرموده است:و ما برح لله عزت الائه فى البرهه بعد البرهه و فى ازمان الفترات، عباد ناجاهم فى فكرهم و كلمهم فى ذات عقولهم(979) كلامى كه خداى سبحان در سويداى قلب صاحبدلان ملكوتى القا و تكليم مى كند نيازى به گوش محسوس ندارد؛ چنان كه گفتن آن نيز محتاج حنجره و فضاى دهان نيست؛ زيرا جوهر چنين گفتارى از سنخ لفظ و حروف نيست.

اين ميمون عده اى را كه در معارف دينى خوضى نكرده اند خارج از خانه معرفت الهى مى داند و گروهى را كه در آن خوض كرده اند ولى در همه مبادى تصديقى به برهان ناب بار نيافتند وارد در دهليز خانه معرفت دينى مى داند، نه آشناى كامل با صاحب خانه، وعده اى كه در اين معرفت، سر آمد شده اند و همه مطالب لازم برهاين را فراهم كرده اند آشناى كامل با سلطان خانه دانسته و قله چنين معرفت و صحابت و آشنايى را نصيب پيامبران، و درجات پايين آن را بهره پيروان راستين آنها و حكما مى داند؛ چنان كه پيامبران و درجات پايين آن را بهره پيروان راستين آنها و حكما مى داند؛ چنان كه پيامبران نيز داراى مراتب متفاوتند؛ برخى از آنان پروردگار خود را از دور مشاهده كرده اند، كما قال من بعيد ترائى لى الرب و بعضى از آنها پروردگار خويش را از نزديك شهود كرده اند. وى مى گويد: كسى كه تحقيقى در معرفت خدا ندارد، بلكه بر اساس تقليد يا ادراك خيالى نام خدا را بر لب جارى مى كند او نزد من بيرون از خانه معرفت و از آن دور است.

به هر حال، ممكن است آنچه به عنوان تلقى كلمات درباره آدمعليه‌السلام وارد شده جامع بين معقول و محسوس باشد و بيان نورانى حضرت على بن ابى طالبعليه‌السلام كه در اين باره فرمود:ثم بسط الله سبحانه له فى توبته ولقاه كلمه رحمته و وعده المرد الى جنته و اهبطه دار البليه و تناسل الذريه(980) بر جامع هر دو قسم حمل گردد. قهرا تلقى حضرت آدمعليه‌السلام نيز جامع ملكى و ملكوتى خواهد بود، به ويژه آن كه قبل از هبوط، نشئه اى داشت كه در آن، ظهور نسل و پديد آمدن فرزند مطرح نبود. معلوم مى شود كه آن نشئه فرا ماده بوده است و تكلم آن منطقه و تلقى كلمات، حتما مناسب با همان منطقه است.

تذكر 1 تلقيه كلمه رحمت كه در عبارت مزبور از نهج البلاغه وارد شده، همان فيض ابتدايى خداست كه با قرأت نصب آدم مناسبتر است؛ گرچه با قرأت معروف، يعنى قرأت رفع منافاتى ندارد.

2 اگر مقصود از كلمات، حقايق وجودى باشد جمع ادعيه متفاوت با يكديگر از يك سو و بين توسل و استشفاع به اهل بيتعليه‌السلام از سوى ديگر سهل است؛ يعنى اولا، اختلاف روايات ادعيه كه تعبيرهاى گونه گون در آنها ماخوذ شده بر طرف مى گردد و ثانيا، پس از حل اختلاف احاديث دعا، جمع بين نتيجه آن احاديث و بين توسل و استشفاع به اهل بيتعليه‌السلام كه در روايات ديگر به عنوان تلقى كلمات نقل شده آسان خواهد بود و اگر مقصود همين كلمات عادى و الفاظ داراى مفاهيم ذهنى متعارف باشد چون نصوص وارد در اين باره عهده دار بيان مصداق است و هيچ يك در صدد حصر نيست، جمع بين همه آنها ممكن خواهد بود. حتى آنچه از برخى نقل شده كه مقصود از كلمات تلقى شده امورى از قبيل گريه، حيا، دعا، پشيمانى، استغفار و حزن است،(981) قابل اندراج در معناى جامعى است كه به اشارت رفت.

ج: همان طور كه درجات تلقى، به مراتب كلمات مرتبط است، به مدارج و معارج مخاطبان تلقى كننده نيز وابسته خواهد بود؛ زيرا هر مخاطبى به اندازه وعاى دل خود، كلام القا شده را تلقى مى كند:ان هذه القلوب هوعيه فخيرها اوعاها.(982)

تلقى بى واسطه كلمات

گرچه تلقى كلمات اصطلاحا غير از مكالمه است و همچنين تلقيه كلمه رحمت كه در نهج البلاغه آمده(983) غير از محاوره كلامى بين متكلم و مخاطب است، ليكن همه اينها مى تواند ملاك جامع و اصل مشتركى داشته باشد. آن اصل جامع اين است كه تكليم الهى نسبت به بشر به طورى كه بشر بخواهد كلام خدا را دريافت كند از سه قسم بيرون نيست:( و ما كان لبشر ان يكلمه الله الا وحيا او من ورأ حجاب او يرسل رسولا فيوحى باذنه ما يشأ انه على حكيم ) (984) ؛ هيچ بشرى نمى تواند مخاطب خداوند قرار گيرد و كلام او را تلقى كند، مگر از يكى از سه راه: 1 وحى بى واسطه، 2 از وراى حجاب و مانع شهود، نظير درخت موسىعليه‌السلام ، 3 با ارسال پيك وحى.

در جريان محل بحث، حضرت آدمعليه‌السلام از سنخ بشر بود، نه از جنس فرشته و مانند آن و كلام الهى را تلقى كرد. بنابراين، حتما بايد به يكى از سه طريق ياد شده باشد. ظاهر قرآن آن است كه آدمعليه‌السلام كلمات از پروردگار خود تلقى كرد و قرينه متصل يا منفصل بر تعيين صنف آن نيست، و دليل لبى متصل يا منفصل بر ضرورت قسم معين يا امتناع قسم معلوم ديگر ارائه نشده است. بنابراين، در عين امكان هر كدام از سه طريق ياد شده، مى شود چنين استظهار كرد كه، تلقيه خداوند تلقى آدمعليه‌السلام بى واسطه بود؛ يعنى هيچ فرشته اى در اين جريان سهم نداشت تا وساطت القاى كلمات را بر عهده گيرد؛ چنان كه هيچ حجابى در بين نبود تا تلقيه مزبور از پشت چنين پرده حاجبى صورت پذيرد و هيچ پيكى براى تلقى آدمعليه‌السلام گماشته نشد تا آدمعليه‌السلام كلمات مزبور را از آن پيك وحى الهى، تلقى كند. آنچه از اين شواهد استظهار مى شود اين است كه، تلقيه الهى بدون حجاب و ارسال رسول بود و تلقى آدمعليه‌السلام نيز بدون حجاب و واسطه بوده است.

شتاب آدم براى تحصيل رضاى خدا

تفريع تلقى كلمات و ذكر آن با فأ تفريع نشانه آن است كه آدم عليه‌السلام پس از زلت ارتكاب مورد نهى، فورا به لقاى كلمات مناسب رجوع و بازگشت رفت تا خطاى خويش را جبران كند و خداى سبحان كه سريع الرضاست فورا بنده نائب خود راپذيرفت و او را با رحمت ويژه مورد محبت خود قرار داد. از بدار آدم و شتاب وى براى تحصيل رضاى الهى معلوم مى شود كه آثار وسوسه ابليس و ازلال وى، چندان رنگى نداشت و عتاب قهرآميز الهى نيز با سرعت رضا مبدل به خطاب مهرآميز شد.

همان طور كه در تعليم اسماى الهى، رمز و رازى تعبيه شده بود كه به استفهام فرشتگان پاسخ مى داد و سوال( اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ ) (985) را با جواب موجه، پايان مى داد در كلمات تلقيه شده نيز راز و رمزى نهفته بود كه زلت زدايى مى كرد و هرگونه ضلالت و عصيان و غوايت و نسيانى كه به آدم منسوب مى شد با آب زلال چنان كوثرى شستشو مى يافت و با آن كوثر آدم محظى، مجتبى و آدم عاصى مهدى شد. اگر توبه اى كه در جمله فتاب عليه، تبلور يافت، توبه اول الهى يعنى انعطاف ابتدايى لطف خدا باشد تا بنده آبق به مولا بازگردد و عبد هارب به سوى خدا رجوع كند و انسان تبه كار، نادم گردد و به اراده متحول شود، قرأت نصب آدم مناسب خواهد بود؛ يعنى كلمات تنبه بخش خدا آدم را تلقى كرد و مهربانانه به استقبال وى رفت و او را نجات داد و اگر توبه مزبور، توبه دوم باشد كه پس از رجوع بنده نادم به سوى خدا از طرف خدا شامل حال انسان تائب مى شود در اين حال قرأت رفع آدم مناسب است.

به هر تقدير، قبول توبه آدم با مهر ناب بود و اصلا با قهر همراه نشد؛ زيرا خداى سبحان گرچه توبه پذير است:( ان الله هو يقبل التوبه عن عباده ) (986) و اگر توبه بنده كار كمبودى داشته باشد خداوند از آن مى گذرد (از اين رو در آيه مزبور، كلمه عن عباده براى افاده تجاوز و گذشت از بندگان ملحوظ شده است ) ليكن گاهى حكيمانه انسان تائب را تنبيه مى كند و گاهى رحيمانه او را مى نوازد.

نشانه اين تفاوت همان است كه در پايان برخى آيات قرآن كريم، صفت توبه با وصف حكمت الهى ياد مى شود؛ مانند:( ولولا فضل الله عليكم و رحمته و ان الله تواب حكيم ) (987) و در پايان برخى ديگر وصف توبه با صفت رحمت مقرون مى شود؛ مانند آيه محل بحث:فتاب عليه انه هو التواب الرحيم و از آن جهت كه وصف رحيم از رحمت ويژه الهى خبر مى دهد و خصوصيتى در آن است كه بهره همگان نمى شود معلوم مى گردد برخى از انسان هاى تائب به ويژه آدم صفىعليه‌السلام از رحمت اختصاصى برخوردار بوده است.

اولياى الهى جلال خدا را در ظل جمال او دريافت مى كنند و قهر عجين شده با مهر او را تلقى مى كنند و اين تلقى نيز بدون درنگ پس از ترك اولى يا سهو طفيف و نسيان خفيف غير مزاحم است و هرگز نعمت ولايت الهى، عبد صالح را رها نمى كند و نشانه آن چنانچه در آدم صفى مشهود است در يونس نبىعليه‌السلام نيز مى توان مشاهده كرد؛ زيرا خداوند درباره وى فرمود:( لولا ان تداركه نعمه من ربه لنبذ بالعرأ و هو مذموم ( 49 ) فاجتبيه ربه فجعله من الصالحين ) (988) يعنى اجتباى سريع خدا به سوى ولى حفى او رفت و صلاح و جبايه، بهره او شد.

سر افراد ضمير در عليه

گرچه آدم و حواعليه‌السلام هر دو توبه كردند، ليكن ضمير در جمله فتاب عليه مفرد است. شايد سر افراد ضمير در عليه اين باشد كه اولا، در سوره اعراف كه مكى است و قبلا نازل شده از زبان آدم و حوا نقل شده كه گفتند:( ربنا ظلمنا انفسنا.... ) (989) بنابراين، در سوره بقره كه مدنى است و بعدا نازل شده نياز به ذكر توبه حواعليه‌السلام نبود.

ثانيا، گاهى نام هاى متعددى در كلام مطرح است، ولى چون اصل كار و هدف يكى است، ضمير به صورت مفرد ارائه مى شود؛ مانند( والله و رسوله احق ان يرضوه ) (990) كه ضمير مفرد است با آن كه مرجع متعدد است؛ چون قبلا نام خداى سبحان و رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم برده شد، ليكن هدف واقعى واحد است و رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم نيز كارى و هدفى جز دستور الهى و هدف خدا ندارد.

ثالثا، افراد ضمير براى آن است كه يكى اصل است و ديگرى فرع؛ مانند آنچه در جريان موسى و خضرعليه‌السلام مطرح شد؛ زيرا يوشع بن نون، حضرت موسىعليه‌السلام را همراهى مى كرد و هنگام وصول به دريا و سوار شدن سه نفر در كشتى، فقط از موسى و خضرعليه‌السلام با فعل تثنيه ياد شده است:( فانطلقا حتى اذ ركبا فى السفينه ) (991) و به صورت ركبوا كه جمع است تعبير نشد؛ زيرا جناب يوشع، تابع موساى كليمعليه‌السلام بود، در جريان حضرت حوا نيز سر اين كه از توبه حواعليه‌السلام سخنى به ميان نيامده از باب تابع بودن حوا نسبت به خليفه خدا، يعنى حضرت آدمعليه‌السلام و فرع بودن او در مجموع داستان است و هيچ دلالتى بر فرع بودن جنس زن نسبت به جنس مرد ندارد كه تفصيل آن گذشت.(992)

رابعا، گرچه ظاهر عمل به طور تساوى به آدم و حوا استناد يافت و هر دو از درخت ممنوع چشيدند و خوردند، ليكن تخلف آدم سنگنتر از ارتكاب حوا محسوب مى شد. از اين جهت عناوينى مانند نسيان عهد، فقدان عزم و عصيان و غوايت به آدم اسناد داده شد؛ چنان كه ظاهر توبه و تضرع و توسل و استشفاع به طور متساوى به آدم و حوا اسناد داده شد، ليكن برخوردارى آدم در تلقى كلمات و مبادرت به توبه و مانند آن كاملتر بود.

از اين لحاظ عناوينى از قبيل تلقى كلمات، مورد توبه الهى قرار گرفتن، مجتباى خدا شدن و مهدى شدن به آدم اسناد داده شد و اين تحليل منافى آن نيست كه حواعليهما‌السلام در همه عناوين منفى و مثبت ثبت شده با آدمعليه‌السلام سهيم بوده است، ليكن دركه امور منفى و نيز درجه امور مثبت در حوا كمتر از دركات و درجات حضرت آدمعليه‌السلام در اين صعود و هبوط بوده است و همين تمايز دركه و امتياز درجه، مصحح افراد ضمير فعل يا ضمير شده است.

هماهنگى آيات قصه آدمعليه‌السلام

براى روشن شدن مطالب آيه و رفع توهم ناهماهنگى آن با آيه سوره اعراف لازم است به امورى عنايت شود.

اولا، كلماتى كه آدمعليه‌السلام آنها را تلقى كرد در قرآن كريم تبيين نشده و آنچه در سوره اعراف آمده مى تواند در حد خود برخى از مصاديق آن باشد، نه تمام مصداق آن. پس كلمات مزبور منحصر در جمله( ربنا ظلمنا انفسنا و ان لم تغفر لنا و ترحمنا لنكونن من الخاسرين ) (993) نيست.

ثانيا، كلمات تلقى شده سهمى در توبه آدم داشته است؛ زيرا ظاهر آيه محل بحث اين است كه توبه الهى با تلقى كلمات ياد شده همراه بود و كلمات آيه سوره اعراف بيانگر توبه آدم و حواست و خداوند آن را پس از نقل رد نكرده، بلكه طبق آنچه در آيه محل بحث، خود را به دو صفت ممتاز تواب و رحيم ستوده بيانگر آن است كه آنچه قبلا در مكه در سوره اعراف ياد كرده است قبولى آن را بعدا در مدينه در سوره بقره بازگو كرده است.

ثالثا، تلقى كلمات كه هماهنگ با توبه و پذيرش آن بوده قبل از هبوط به زمين صورت گرفته است؛ زيرا طبق آنچه قبلا در مكه در سوره اعراف نازل شد اين بود كه بعد از استرحام، دستور هبوط صادر شده است و آنچه بعدا در مدينه در سوره بقره آمده اين است كه تلقى كلمات مناسب با توبه و دريافت اوصاف اميد بخش تواب و رحيم قبل از امتثال امر به هبوط بوده است؛ زيرا گرچه در آيه 36 سوره بقره دستور ابتدايى به هبوط صادر شده ولى در آيه 37 آن، جريان تلقى كلمات و توبه طرح شده است. آنگاه در آيه 38 آن، امر نهايى به هبوط صادر شده، كه امتثال خارجى را به همراه داشت.

بنابراين، تمام جريان تلقى كلمات و توبه الهى را بايد مناسب با قبل از هبوط تفسير كرد تا مناسب با آن نشئه باشد، نه بعد از هبوط به زمين تا محكوم قوانين عالم اعتبار و احكام دنيا باشد و اما جريان تلقى كلمات كه آيا آدم و حوا هر دو آنها را تلقى كردند يا خصوص حضرت آدمعليه‌السلام در بحث قبلى گذشت.

رابعا، حضرت استاد علام طباطبايى قدس سره فرموده اند كه، محتمل است كلمات تلقى شده در آيه محل بحث همان كلماتى باشد كه در سوره اعراف از آدم و حواعليهما‌السلام نقل شده است، ليكن وقوع كلمات ياد شده:( قالا ربنا ظلمنا انفسنا... ) (994) پيش از امر به هبوط در سوره اعراف و وقوع تلقى آنها پس از امر به هبوط در اين سوره (بقره ) مساعد احتمال مزبور نيست.(995) با تامل در هماهنگى دو سوره در اين كه امر نهايى به هبوط پس از نقل تلقى كلمات و پس از تكلم به كلمات ويژه بوده است، معلوم مى شود كه مساعد خواهد بود. البته قطع به وحدت كلمات آسان نيست، ليكن احتمال اتحاد آنها در حد يك تفسير مقبول، معقول است.