شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

3 مصاديق انسان كامل و خليفه الله

عن امير المومنينعليه‌السلام : بينما انا امشى مع النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فى بعض طرقات المدينه اذ لقينا شيخ طوال كث اللحيه بعيد ما بين المنكبين، فسلم عن النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و رحب به ثم التفت الى فقان: السلام عليك يا رابع الخلفأ و رحمه الله و بركاته، اليس ‍ كذلك هو يا رسول الله؟ فقال له رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : بلى ثم مضى. فقلت: يا رسول الله! ما هذا الذى قال هذا الشيخ و تصديقك له؟ قال: انت كذلك والحمدلله. ان الله عزوجل قال فى كتابه: انى جاعل فى الارض فاحكم بين الناس بالحق فهو الثانى و قال عزوجل حكايه عن موسى حين قال لهارون: اخلفنى فى قومى واصلح فهو هارون اذا استخلفه موسى فى قومه و هو الثالث و قال عزوجل: و اذان من الله و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر و كنت انت المبلغ عن الله عزوجل و عن رسول و انت وصى و وزيرى و قاضى دنى و المودى عنى و انت منى بمنزله هارون من موسى الا انه لانبى بعدى؛ فانت رابع الخلفأ كما سلم عليك الشيخ. او لاتدرى من هو؟ قلت: لا. قال: ذالك اخوك الخضر، فاعلم.(318)

عن محمد بن اسحق بن عمار قال قلت لابى الحسن الاولعليه‌السلام . الا تدلنى على من اخذ عنه دينى؟ فقال: هذا على، ان ابى اخذ بيدى فادخلنى الى قبر رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فقال: يا بنى! ان الله عزوجل قال: انى جاعل فى الارض خليفه و ان الله عزوجل اذ قال قولا و فى به.(319)

من لم يقل انى رابع الخلفأ الاربعه فعليه لعنه الله. قال الحسن بن زيد: فقلت لجعفر بن محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قد رو يتم غير هذا، فانكم لا تكذبون؟ قال: نعم، قال الله تعالى فى محكم كتابه: و اذ قال ربك للملائكه انى جاعل فى الارض خليفه فكان آدم اول خليفه الله و يا داود انا جعلناك خليفه فى الارض و كان داود الثانى و هارون خليفه موسى و هو خليفه محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، فلم لم يقل ان رابع الخلفأ الاربع؟!(320)

اشاره: اولا، طبق تحليل و تعليل گذشته همه انبيا و مرسلين و ائمه معصومينعليهم‌السلام انسان كامل و خليفه الهى هستند و عنوان خليفه اسمى است كه براى مفرد و جمع و براى مذكر و مونث به كار مى رود(321) و جريان خلافت همانند جريان نبوت، رسالت، امامت و ولايت مقول به تشكيك است و شمارش چهار نفر از آن ذوات مقدس و تصريح به چهارمى نفر بودن حضرت علىعليه‌السلام فقط ناظر به صراحت به واژه خلافت است وگرنه خود رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم از كاملترين مصاديق خلافت الهى است.

ثانيا چون خليفه با واسطه به منزله خليفه بى واسطه است، حضرت علىعليه‌السلام و نيز ساير ائمه معصومعليه‌السلام خليفه الله هستند؛ همان طور كه حضرت هارونعليه‌السلام خليفه الله است؛ زيرا خلافت حضرت علىعليه‌السلام از حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به استخلاف خداست؛ چنان كه خلافت جناب هارونعليه‌السلام از حضرت موسىعليه‌السلام به استخلاف الهى بوده است.

4 فرشتگان و جعلخليفه

عن الرضاعليه‌السلام ... ان الله عزوجل قال للملائكه: انى جعل فى الارض خليفه قالوا تجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ فردوا على الله عزوجل هذا الجواب فندموا...(322)

عن ابى جعفرعليه‌السلام ... يا اخا اهل الشام اسمع حديثنا ولا تكذيب علينا فان من كذب علينا فى شى ء فقد كذب على رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و من كذب على رسولصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فقد كذب على الله و من كذب على الله عزوجل عذبه الله، اما بدء هذا البيت فان الله تبارك و تعالى قال للملائكه: انى جاعل فى الارض خليفه فردت الملائكه على الله تعالى فقالت: (اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ فاعرض عنها فرات ان ذلك من سخطه...)(323)

عن ابى جعفرعليه‌السلام :... ان الله تعالى لما امر الملائكه ان يسجدوا لادم، ردت الملائكه فقالت: اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال الله عزوجل: (انى اعلم ما لا تعلمون فغضب عليهم ثم سالوه التوبه...)(324)

عن احدهماعليه‌السلام :... ان الله تبارك و تعالى لما اراد خلق آدمعليه‌السلام قال للملائكه: انى جاعل فى الارض خليفه فقال ملكان من الملائكه: اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ فوقعت الحجب فيما بينهما و بين الله عزوجل و كان تبارك تعالى نوره ظاهرا للملائكه: فلما وقعت الحجب بينه و بينهما، (علما انه قد سخط قولهما..)(325)

عن ابى عبداللهعليه‌السلام :... لان الله تبارك و تعالى قال للملائكه: انى جاعل فى الارض خليفه فردوا على الله تبارك و تعالى و قالوا: اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ قال الله: انى اعلم ما لا تعلمون و كان لا يحجبهم عن نوره فحجبهم عن نوره سبعه آلاف سنه...(326)

سال ابىعليه‌السلام رجل وقال: حدثنى عن الملائكه حين ردوا على الرب حيث غضب عليهم و كيف رضى عنهم؟...(327)

عن الباقرعليه‌السلام :... ان الله لما قال الملائكه: انى جاعل فى الارض خليفه قالوا تجعل فيها من يفسد فيها كان ذلك من يعصى منهم فاحتجب عنهم سبع سنين.(328)

عن عبدالله بن عمر: انه سمع رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قول: ان آدم لما اهبطه الله الى الارض قالت الملائكه: اى ربى (اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى اعلم ما لا تعلمون ) قالوا: ربنا نحن اطوع لك من بنى آدم. قال الله للملائكه: هلموا ملكين من الملائكه حتى نهبطهما الى الارض فنظر كيف يعملان؟ فقالوا: ربنا هاروت و ماروت... قال فاهبطا الى الارض، فتمثلت لهما الزهره امراه من احسن البشر فجأ تهما فسالاها نفسها فقالت: لا والله حتى تتكلما بهذه الكلمه من الاشراك قالا: والله لا نشرك بالله ابدا. فذهبت عنهما ثم رجعت بصبى تحمله، فسالاها نفسها فقالت: لا والله حتى تقتلا هذا الصبى قالا: لا والله لا نقتله ابدا. فذهبت ثم رجعت بقدح من خمر فسالاهما نفسها فقالت: لاوالله حتى تشربا هذا الخمر فشر با فسكرا فوقعا عليها وقتلا الصبى. فلما افاقا قالت المراه: والله ما تركتما شيئا ابيتماه على الا قد فعلتماه حين سكرتما. فخيرا عند ذلك بين عذاب الدنيا والاخره فاختارا عذاب الدنيا.(329) .

اشاره: اولا، گرچه ظاهر بعضى از روايات كراهت فرشتگان از جعل خلافت براى آدم است، ليكن فرشتگان معهود قرآنى همگى معصومند و ادله عصمت آنان از تخصيص ابا دارد. ثانيا، همان طور كه ظاهر بعضى از آيات راجع به توحيد يا نبوت نيازمند به توجيه است، ظاهر برخى روايات نيز فرض صحت و اعتبار آنها محتاج تبيين و توجيه است. ثالثا، ممكن است جريان هاروت و ماروت در ذيل آيه 102 بقره بازگو شود.

5 علم الهى و گستره آن

عن الحسين بن بشار عن ابى الحسن الرضاعليه‌السلام : سالته ايعلم الله الشى ء الذى لم يكن ان لو كان كيف كان يكون: فقال: ان الله هو العالم بالاشيأ قبل كون الاشيأ. قال عزوجل: (انا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون ) وقال لاهل النار: (لو ردوا لعادوا نهوا عنه و انهم لكاذبون ) فقد علم عزوجل انه لو ردهم لعادوا لما نهوا عنه و قال للملائكه لما قالت: (اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ و نحن نسبح بحمدك و نقدس لك قال انى اعلم ما لا تعلمون ) فلم يزل الله عزوجل علمه سابقا للاشيأ قديما قبل ان يخلقها، فتبارك الله ربنا و تعالى علوا كبيرا، خلق الاشيأ كما شأ و علمه بها سابق لها كما شأ، كذلك ربنا لم يزل عالما سميعا بصيرا.(330)

اشاره: اولا، علم ذاتى خداوند عين ذات اوست در برابر علم فعلى آن حضرت كه عين فعل و معلوم است، نه عين فاعل و عالم، و تحقيق آن در موطن مناسب خواهد آمد. ثانيا، ذات خداوند هستى نامتناهى و واقعيت غير محدود است و بر اين اساس علم ذاتى خداوند كه عين ذات نامتناهى اوست، نامحدود خواهد بود. از اين رو معدوم و موجود، مجرد و مادى، گذشته و حال و آينده، يكسان معلوم خداوند است؛ چون در برابر علم نامتناهى، هيچ گونه تفاوت و تمايز فرض ندارد. ثالثا، علم همان كشف و ظهور و حضور است و معلوم بايد شى ء روشن باشد. پس معدوم محض كه هيچ گونه ذات و هستى ندارد، چون شى ء نيست،( مشمول الله بكل شى ء عليم ) (331) نيست.

رابعا، علم خداوند به معدوم ممكن بلكه به معدوم ممتنع بر فرض وجود و شيئيت آنهاست؛ نظير:( ولو ردوا العادوا ) (332) ، و مانند:( لو كان فيهما الهه الا الله ) (333) ؛ يعنى اين كه ممتنع بر فرض وجود، چه خواهد بود، معلوم خداوند است.

6 تسبيح و تقديس و معناى آن دو

عن ابى ذر عن رسول اللهصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : انه قال: احب الكلام الى الله ما اصطفاف الله لملائكه: سبحان ربى و بحمده (او سبحان الله و بحمده ).(334)

اشاره: اولا، ذات اقدس خداوند كمال محض است و هر كمالى محبوب است، ولى كمال ذاتى و نامتناهى محبوب ذاتى است. ثانيا، همه معارف و ماثر هستى كه به آن كمال ذاتى منتهى مى شود از محبت منتهى به آن محبت ذاتى برخوردار است. ثالثا، محبوبيت مراتبى دارد كه ترتب آنها درجات وجودى آن ماثر بر مى گردد. رابعا، تسبيح و تحميدى كه خداوند براى فرشتگان انتخاب كرد آميخته با توحيد الهى است كه تهليل، عهده دار آن است و هر ذكرى به اندازه اشتمال آن بر توحيد محبوب است. بنابراين، سر محبوبتر بودن دو ذكر مزبور به اعتبار شدت اشتمال آنها بر توحيد خواهد بود كه اصل الاصول است.

7 فراگير نبودن علم فرشتگان

عن العسگرىعليه‌السلام ... (انى اعلم ما لاتعلمون ) انى اعلم من الصلاح الكائن فيمن اجعله بدلا منكم ما لا تعلمون و اعلم ايضا ان فيكم من هو كافر فى باطنه لا تعلمونه و هو ابليس لعنه الله...(335)

عن ابن عباس: وكان ابليس اميرا على ملائكه سمأ الدنيا. فاستكبر و هم بالمعصيه و طغى. فعلم الله ذلك منه. فذلك قوله: (انى اعلم ما لا تعلمون ) و ان فى نفس ابليس بغيا.(336) .

اشاره: گرچه فرشتگان به بسيارى از امور غيبى به تعليم الهى عالمند، ليكن برخى از معارف غيبى از قلمرو علم و حوزه اطلاع آنان خارج است؛ چنان كه به عنوان نمونه، كمال مكنون انسان و نقص مكتوم ابليس براى ملائكه معلوم نبود و چنان كه هنگامى كه حضرت خليل الرحمان، محكوم (حرقوه و انصروا الهتكم ) شد فرشتگان، ضجه زدند و خداوند فرمود: اگر از شما كمك خواست او را يارى دهيد و هنگامى كه فهميدند حضرت ابراهيم همت خود را آنان رفيعتر دانست خداوند فرمود:الم اقل لكم انى اعلم ما لا تعلمون(337) و هنگامى كه ابليس، مستكبرانه راى خود را بر فرمان الهى برتر دانست و تاكنون نقص استكابرى وى براى ملائكه مكتوم بود مى توان هتاف عتاب آلود: (انى اعلم ما لا تعلمون )، را با گوش ملكوتى شنيد.

8 علم الهى و نقدى بر قدريه

قال زراره: دخلت على ابى جعفرعليه‌السلام فقال: اى شى ء عندك من احاديث الشيعه؟ فقلت: ان عندى منها شيئا كثيرا، قد هممت ان اوقدلها ناراثم احرقها! فقال: وارها تنسى ما انكرت منها. فخطر على بالى الادميون. فقال لى: ما كان علم الملائكه حيث قالوا: (اتجعل فيها من يفسد فيها و يسفك الدمأ). قال: وكان يقول ابو عبداللهعليه‌السلام اذا حدث بهذا الحديث: هو كسر على القدريه...(338)

اشاره: اولا، قذرات قدريه كه در كلام رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به آن اشارت رفته سبب شد كه هر كدام از جبريه و مفوضه، ديگرى را به آن متهم كنند. ثانيا، چون عصيان در آيه مزبور به خود انسان اسناد داده شد، زيرا هر دو گناه افساد و سفك دم به وى منسوب شد، معلوم مى شود كه جبر، باطل است و چون زمام امور به دست جاعل است معلوم مى شود كه هيچ كس در كار خود مستقل نيست، گرچه مختار است.