لطايف و اشارات
1- ويژگى عدد اربعين
از بعضى آيات و روايات استفاده مى شود كه عدد چهل خصوصيتى دارد؛ كه در اعداد ديگر نيست، گرچه هر عددى ويژگى خود را دارد، نظير آنچه در جريان آفرينش آدمعليه‌السلام
وارد شده كه، تخمير و سرشتن طينت او به دست خداوند به مدت چهل روز ادامه يافت: خمّرت طينة آدم بيدى اربعين صباحا يا پيكر شريف آن حضرت چهل سال باقى مانده، سپس روح در آن دميده شد يا پس از خارج شدن آن حضرت از بهشت، چهل صبح، در حال سجده گريست و نظير آنچه محدّثان شيعه و سنّى درباره تأثير حفظ چهل حديث از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
نقل كرده اند: من حفظ على امّتى اربعين حديثا ينتفعون بها بعثه اللّه القيامة فقيها عالما؛ اگر كسى چهل حديث نافع براى امت، نه براى شخص خود حفظ كند، يا از راه تبيين آن براى مردم يا از راه پياده كردن عملى آن در جامعه آن را حفظ كند، روز قيامت فقيه محشور مى شود.
همچنين نظير حديث معروفى كه از طرق متعددى از رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
نقل شده: من اخلص للّه اربعين يوما فجّراللّه ينابيع الحكمة من قبلى على لسانه
؛ كسى كه چهل روز با اخلاص به سر ببرد چشمه هاى حكمت از قلبش برزبان (وقلم ) او جارى مى گردد و مقصود از اخلاص در تعبير:من اخلص للّه اربعين... گذشته از اخلاص اعمال روز، زنده داشتن شب است و چنان كه از دو آيه(
انّ ناشئة الّيل هى اشدّ وطئا و اقوم قيلا
)
(
و من الّيل فاسجد له و سبّحه ليلا طويلا
)
استفاده مى شود براى انسان مؤ من شايسته است كه در شب، برنامه دراز مدتى براى تسبيح داشته باشد.
اين گونه احاديثبه ضميمه آيه مورد بحث، دلالت دارد كه تداوم عمل صالح و خالص درچهل روز مستمر داراى آثار و بركات ويژه اى است. البته قابل ذكر است كه اين نكته به اين معنا نيست كه تأثير رياضت و عمل چهل شب يا چهل روز، حالت بسيطى داشته باشد كه فقط در شب يا روز چهلم ظاهر شود، بلكه شكّى نيست كه هر روز يا شبى كه انسان با اخلاص به سرمى برد بخشى از الطاف خاص الهى برايش آشكار مى شود و حجابى از حجاب هاى چهل گانه
ظلمانى مرتفع مى گردد و آنچه در شب يا روز چهلم حاصل مى شود، تمام اثر و كمال فيض است.
2- فرصتى براى تطهير درون
آنچه در آيه مورد بحث و در آيه(
وواعدنا موسى ثلاثين ليلة...
)
مطرح است مهمانى چهل شب و ميعاد شبانه است؛ زيرا اگر چه كارهاى عادى معمولا در روز انجام مى گيرد؛ ليكن براى تطهير درون و خالص شدن دل فرصتى بهتر از شب نيست؛ چون غبار روبى دل نياز به خلوت و ارامش دارد كه تحصيل آن در روز بر اثر تلاش مستمر و طولانى و مشاغل فراوان آن:(
انّ لك فى النهار سبحا طويلا
)
غالبا دشوار است؛ زيرا فرضا كسى بخواهد در جايى تنها بنشيند و آرام شود ديگران فارغ نيستند و بى دريغ به او مراجعه مى كنند و با توجه به مسؤ وليت پذيرى و غيرمنعزل بودن انسان، فراغت را از وى سلب مى كنند.
نزول قرآن كريم در شب بود:(
انا انزلنا فى ليلة مباركة
)
،(
انّا انزلناه فى ليلة القدر
)
. روح، در شب قدرت آن را دارد كه در سايه مناجات و تحصيل قرب معنوى چيزى را از خداوند سبحان تلقّى كند. اسرأ و معراج نيز در شب بود:(
سبحان الذى اسرى بعبده ليلا...
)
. كمال و درجاتى كه نصيب بزرگان شده غالبا از بركات شب زنده دارى بوده است.
همچنين القاى قول ثقيل و سنگين
بايد در شب تحقق يابد:(
قم الّيل الّا قليلا... انّا سنلقى عليك قولا ثقيلا
)
و اگر رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
بخواهد به محمود شفاعت محمود شفاعت دست يابد، بايد شب را به عبادت احيا كند:(
و من الّيل فتهجّد به نافلهة لك عسى ان يبعثك ربّك مقاما محمودا
)
. عالمى نيز كه بخواهد از توده مردم امتياز معنوى يابد، بايد در آنأ الليل قانت شود. از اين رو قرآن كريم ابتدا مردم را به عبادت شبانه دعوت مى كند (به جاى آن كه به علم دعوت كند) آنگاه مى فرمايد:عالم و غيرعالم يكسان نيستند:(
امّن هو قانت انأ الّيل ساجدا و قائما يحذر الاخرة و يرجو رحمة ربّه قل هل يستوى الذين يعلمون والذين لايعلمون
)
تا اشكال نشود، قرآنى كه معيار ارزش انسان را تقوا مى داند، چگونه در اين جا معيار ارزش او را علم معرفى مى كند؟!
شايان ذكر است كه، هنگام سحر براى مناجات شبانه بهتر است؛ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد:(
... و المستغفرين بالاسحار
)
،(
وبالاسحار هم يستغفرون
)
. شايسته تر اين است كه به سيره رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
عمل شود؛ آن حضرت همچون سنگردارى هشيار خوابى خفيف داشت؛ كمى مى خوابيد و پس از بيدار شدن چهار ركعت نماز مى خواند، باز مقدارى استراحت مى كرد و پس از آن چهار ركعت ديگر به جا مى آورد و به اين ترتيب شب را احيا مى كرد، تا خواب وى نيز در بين نمازها باشد و عمر شريفش را در خواب سپرى نكند
. آن حضرت مصداق كامل آيه(
كانوا قليلا من اليل ما يهجعون
)
بود.
3- اتّخاذ ممدوح و مذموم
اتّخاذ گاهى محمود است و زمانى مذموم. حقّ يابى و اعتماد برحقّ و استناد به آن و عمل براى آن، اتّخاذ محمود است و باطل گرايى و وثوق به آن و توكل برآن و كوشش براى آن، اتّخاذ مذموم است. نمونه قسم اول آيه(
ذلك اليوم الحقّ فمن شأ اتّخذ الى ربّه مابا
)
و آيه(
لايملكون الشفاعة الّا من اتّخذ عند الرحمن عهدا
)
است و محتواى آيه واتّخذ اللّه ابراهيم خليلا
مى تواند از قسم محمود باشد، گرچه اخيذ مورد مهر آخذ است، نه برعكس. نمونه قسم دوم آيه(
افرايت من اتّخذ الهه هويه
)
و آيه(
اتتّخذ اصناما الهة
)
است. آيه مورد بحث نيز مشتمل بر اتخاذ مذموم است و منشأ چنين اتّخاذ مذمومى را بت پرستى سامرى
از يك سو و حسّگرايى بنى اسرائيل از سوى ديگر مى توان تحليل كرد.
مقصود از اتّخاذ مذموم در قصّه سامرى صرف مجسّمه سازى يا اقتنأ و نگهدارى آن نيست؛ زيرا همان طور كه نگهدارى مجسمه محذورى ندارد، مجسّمه سازى نيز نزد برخى يا بسيارى از فقها محظورى ندارد؛ شيخ طوسى در تبيان، امين الاسلام در مجمع و صدرالمتألهين در تفسيرالقرآن الكريم
فتوا به كراهت يا نقل فتواى عدم محظوريت را آورده اند، بلكه منظور از اتّخاذ عجل همان اتّخاذ الوهيت و معبوديت گوساله است؛ نظير آنچه از آيه(
و اتّخذوا من دون اللّه الهة...
)
برمى آيد.
4- ريشه گوساله پرستى
قرآن كريم براى مبتلا نشدن توده مردم به دينى كه با زور يا تزوير بر آنان تحميل مى شود، آنان را به تعقّل دعوت مى كند تا از مرحله حسّ فراتر روند و معجزات را به عقل مستند و برهانى كنند، وگرنه مستبدّى چون فرعون، دين باطل را بر جامعه حاكم مى كند كه مى گفت:(
انّى اخاف ان يبدّل دينكم...
)
و حيله گرى چون سامرى گوساله پرستى را دين آسمانى جلوه مى دهد و با گمراه كردن گروهى چنين مى گويد:(
هذا الهكم و اله موسى فنسى
)
.
براى برهانى شدن معجزه بايد در مرحله اوّل تفاوت ماهوى معجزه با علوم غريبه اى چون سحر، شعبده و طلسم را فهميد و در مرحله دوم براساس براهين عقلى تشخيص داد كه فلان حادثه يا موجود معين مصداق معجزه است، نه مصداق علمى از علوم غريبه، و در مرتبه سوم تحليل كرد كه چه تلازم عقلى بين معجزه و صدق دعوى نبوت است.
با پيمودن اين سه مرحله برهانى، دين از اتّكاى به حسّ خارج شده و بانگ گوساله با حيله گرى سامرى اثرى نمى بخشد. اگر اين معارف الهى درست تبيين نشود، دين تنها به حسّ متّكى مى شود و در نتيجه انسان حسّگرا روزى به دنبال عصاى موسى حركت مى كند و روز ديگر در پى گوساله سامرى روان مى شود.
تأكيد فراوان دين بر تعقّل و كياست از همين روست؛ چنان كه اميرمؤ منان علىعليه‌السلام
مى فرمايد:حبّذا نوم الاكياس و افطارهم
؛ خوشا به حال عاقلان كه خواب و افطارشان از بيدارى و روزه جاهلانِ متنسّك، برتر است و در بيان نورانى ديگر، جامعه را از جهالت و گرايش هاى جاهلانه برحذر داشته، چنين مى فرمايد:فاعرف الحق تعرف اهله
؛اگر خواستيد با اهل حق آشنا شويد، ابتدا خود حق را بشناسيد و به آن معرفت پيدا كنيد وگرنه كسى كه بخواهد پيش از شناخت حق، به سراغ افراد و شخصيت ها برود و سخن آنان را معيار حق و باطل قرار دهد، مطابق فرموده امام صادقعليه‌السلام
، امروز با سخن شخصيتى در دين داخل مى شود و فردا با گفته شخصيت ديگر از دين خارج مى شود.
5- ارزش نظرى راه هاى معرفت
تلوّن بنى اسرائيل و ارتداد آنان از توحيد به شرك در مدّت كوتاه، برخى از مفسّران ژرف انديش را برآن داشت كه معرفت شناسى و ارزش نظرى راه هاى نيل به واقع را ارزيابى كنند.
آنچه به اجمال در اين جا مى توان گفت اين است:
1- لازم است نسبت به اصول اعتقادى مكتب يقين حاصل شود.
2- يقين گاهى روانى است و زمانى منطقى.
3- يقين روان شناختى از محور بحث كنونى بيرون است.
4- يقين منطقى، يا از دليل نقلى حاصل مى شود، مانند خبر متواتر و خبر واحد محفوف به قراين قطعى، يا از دليل غيرنقلى. دليل غيرنقلى، يا حسّى و تجربى است يا برهان عقلى است يا كشف و شهود عرفانى.
5- راه هاى معرفت افراد عادى وغيرمعصوم كه از وحى الهى برخوردار نيستند، همين است كه بيان شد.
6- بازگشت همه راه هاى ياد شده، يعنى غير از معرفت معصومانه انسان كامل از راه وحى، به استعانت از برهان عقلى است.
اما رجوع دليل نقلى به برهان عقلى براى آن است كه، اعتبار خبر متواتر كه مهم ترين روش نقلى است به پشتوانه عقل است؛ چنان كه اصل حجّتيت و اعتبار منقول عنه نيز به اعتماد بر عقل و استناد به آن است؛ يعنى دليل سند بودن رأى كسى براى ديگرى قيام برهان عقلى بر لزوم پيروى از آن مرجع دينى است.
امّا رجوع دليل حسّى و تجربى به برهان عقلى براى آن است كه اعتبار حسّ به قياس خفىّ و مذخور است كه مرز تجربه را از استقراى ناقص و غيرمفيد يقين جدا مى كند.
امّا رجوع كشف و شهود عرفانى به برهان عقلى براى آن است كه، گرچه عارف در حين مشاهده، احتمال خلاف نمى دهد و در چنين حالى موظف به توزين مطلب با ميزان قسط و عدل نيست، ليكن بعد از زوال شهود و بازگشت به حال متعارف احتمال خلاف در ذهن انسان غيرمعصوم منقدح مى شود. در چنين وضعى يا بايد به دليل نقلى معتبر رجوع كرد كه مرجع آن نيز عقل است؛ چنان كه قبلا اشاره شد، يا به دليل معتبر عقلى كه ضرورت آن مطلب مشهود و منكشف عرفانى را اثبات يا اصل امكان آن را تثبيت كند.
بنابراين، مهم ترين عنصر محورى شناخت براى غيرمعصوم همانا برهان عقلى است. از اين رو اهل معرفت براهين فلسفى را براى عرفان همانند قضاياى منطقى براى حكمت مى دانند؛ يعنى برهان عقلى براى ارزيابى صحّت شهود غيرمعصوم، صبغه مقدّمى دارد. قبلا بيان شد كه يقين روانىِ عارف يا قطع او در حال كشف و شهود خارج از بحث است.
7- بنى اسرائيل به هيچ كدام از راه هاى يقين منطقى مراجعه نكردند؛ زيرا نقل قطعى از معصوم گذشته را درباره رسالت حضرت موساى كليمعليه‌السلام
در دست نداشتند، اهل كشف و شهود عرفانى نبودند و مشاهده حسّى آنان درباره عصاى موساى كليم و يدبيضاى آن حضرتعليه‌السلام
، به تحليل عقلى اعتماد نمى كرد تا به استناد برهان عقلى، اصل هويّت اعجاز و تمايز آن با ساير رشته ها و فنون غريب روشن شود. از اين رو صرف نگرش حسّى و تحسين برانگير عصاى موسىعليه‌السلام
باعث ايمان آنان شد؛ چنان كه صرف نگاه اعجاب آميز كار سامرى سبب ارتداد آنها گرديد.
8- براى پرهيز از خطر حسّ گرايى چاره اى جز اعتماد بر برهان عقلى و ارجاع محسوسات به معقول و تحويل حسّ به عقل و تكميل احساس به تعقّل نيست و گرنه خطر تلوّن در عقيده و تلوّث به ارتداد در كمين است. آنچه سبب آسيب پذيرى بنى اسرائيل شد، ادراك حسّى تحوّل عصا به مار بدون تحليل عقلى اعجاز آن بود وگرنه چيزى را كه خداوند آن را نه تنها آيت خود مى داند، بلكه از آن به عنوان آيتِ بيّن ياد مى كند، اگر درست شناخته مى شد، هرگز اجازه نمى داد كه سامرى با فتنه گوساله گرى دم از يدبيضا بزند؛ چنان كه ساحران سحّار مصر پس از مشاهده اعجاز عصا و بطلان سحر خود و ظهور آيت الهى نه تنها توبه كرده ايمان آوردند، بلكه شهادت در راه خدا را به صعب ترين وضع استقبال كردند و نداى فاقض ما انت قاض (
انّما تقضى هذه الحيوة الدنيا...
)
هماره از كوى آن شاهدان و اصل به سمع مجاهدان نستوه ديار توحيد مى رسد و چنان قيام و چنين اقدامى نه تنها از افراد مؤ من عادى ساخته نيست، بلكه از بسيارى از تحليل گران مفهومى صرفِ علوم عقلى هم برنمى آيد.
همان طور كه صمصامه عمرو بن معدى كرب بدون ساعد سلحشور شجاع كارآمد نبود، ديدن عصاى موساى كليمعليه‌السلام
بدون عقل عقيل برخى از سحّاران مقتدر مصر كه آيت خدا را از سحر تميز داده و آيت بيّن را از آيت غير بيّن تشخيص مى دادند نافع نخواهد بود.
9- يكى از عناصر محورى مقام منيع رسالت، عصمت رسول است؛ يعنى پيامبر بايد در همه شؤ ون مربوط به دين معصوم باشد؛ مثلا در تلقّى همه آنچه به وحى مى شود، در حفظ و نگهدارى همه آنچه را با وحى يافته است، و در ابلاغ و املا و اجراى همه آنچه از وحى براو لازم شده است، معصوم محض باشد و نه تنها عصيان بلكه سهو و نسيان هم در حرم امن وحى الهى به هيچ وجه راه پيدا نكند و اين معنا بايد در عمود تاريخِ رسالتِ او مستمر باشد. كشف چنين ملكه فائقى، يا از راه شهود معصومانه است، مانند آنچه على بن ابى طالبعليه‌السلام
از حالت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
دريافت، يا با نصّ قطعى معصوم قبلى است، مانند آنچه پيامبر خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
درباره اميرالمؤ منينعليه‌السلام
فرمود، يا با شناخت هويّت اعجاز و تطبيق آن بر معجزه خارجى و تمييز آن از هرگونه نوآورى هاى علوم غريب و بررسى تلازم عقلى و ضرورى بين اعجاز و صدق دعوى و صحت دعوت و... نظير آنچه براى كارشناسان ماهر مصر حاصل شد، وگرنه صرف برهان عقلى بر صحّت مطالبِ يك مدّعى، با احتمال تحول او در آينده يا دور، دليل بر اعتصام مطلق وى از هرگونه خطاى علمى و از هر خطيئه عملى نخواهد بود.
گاهى براى ترجيح برهان عقلى بر دليل نقلى از يك و سو بر معجزه از سوى ديگر مثالى ارائه مى شود كه انطباق آن با ممثل ضعيف است و آن مثال اين است: اگر سه نفر ادعاى حفظ قرآن داشتند و دليل يكى آن بود كه استاد قاريان، مانند كسايى، تصريح به حافظ بودن او كرده است و دليل ديگرى آن بود كه من عصا را به صورت مار منقلب مى كنم و دليل سومى اين بود كه من بدون قرآن آيات آن را مى خوانم، ترديدى نيست كه با مشاهده تنصيص استاد كه دليل اولى بود و تقليب عصا به صورت مار كه برهان دومى بود و قرأت قرآن بدون مصحف، كه دليل سومى است، ايمان به ادعاى سومى در نهايت اتقان و ايقان خواهد بود.
سرّ ضعف اين مثال آن است كه مدعى رسالت داعيه عصمت خود را به همراه دارد، ولى مدّعى حفظ قرآن چنين دعوايى را ندارد. عصمت نيز ملكه مستورى است كه براى افراد عادى مكشوف نمى شود. اگر متن دعوى وى مشتمل بر علم غيب باشد و از راه برهان عقلى صحّت آن دعوى ثابت گردد، مى توان از اين اعجاز علمى به صدق ادعاى او واقف شد.
بابررسى آنچه ارائه شد، مى توان به صحّت و سقم گفتار حكيم متأله صدرالمتألهين شيرازى
آگاه شد؛ چنان كه مى توان به اتقان برهان عقلى و تبيين اهميّت معجزه به استدلال عقل منطقى و لزوم پرهيز از تقليد در اصول دين پى برد، وگرنه مغالطه گوساله سامرى و عصاى موساى كليم (ع ) يا مغالطه عِجل سامرى و شجر موساى كليم (ع ) رخ مى دهد؛ زيرا بنى اسرائيل بدون اغواى فرهنگى و مغالطه فكرى تن به بت پرستى و ارتداد ندادند، بلكه بر اثر همسان پنداشتن خوارِ جَسَد بى روح گوساله با مار شدن عصاى موسى (ع ) آن را معجزه سامرى تلقى كردند و يا بر اثر همتا دانستن بانگ گوساله با نداى(
انّنى انااللّه
)
درخت، آن را كلام خداى سبحان انگاشتند و چنان مغالطه عامل چنين ارتداد شد.
6- گوساله سامرى
كيفيت اقتدار سامرى بر تعبيه گوساله خائر روشن نيست و آنچه از آيه فقبضت فبضة من اثر الرسول
برمى آيد به موطن خاص خود موكول مى شود و آنچه برخى نقل كردند كه سامرى دوران نوزادى خود را با دشوارى پشت سرگذاشت و با كمك جبرئيل اغتذا مى كرد...
بر فرض صحّت آن تبيين نشده كه چگونه در نوزادى جبرئيل را شناخت تا در دوران ميان سالى هنگام مشاهده مركب او كه براى احتيال ورود مركب فرعون به دريا آمد او را باز شناسايى كرده و از زير پاى آن مركب خاكى گرفته باشد؟
در اين كه گوساله داراى گوشت و خون
يا جسد محض بود دو قول است كه قول دوم ظاهرتر است؛ زيرا از كلمه(
عجلا جسدا له خوار
)
برمى آيد كه عجل خائر نبود، بلكه جسد عِجل خائر بود. آنچه بعضى يابد كرده اند كه برخى از پيروان مارد سامرى پشت ديوار قرار گرفته بودند و... تكلّم مى كردند، در بنى اسرائيل آن را از گوساله مى پنداشتند
قابل اعتماد نيست.
7- عجل مداران امامت ستيز سقيفه
برخى از مفسّران در ترجيح امّت اسلامى بربنى اسرائيل چنين گفتند:
موسى (ع ) از ميان امّت خويش چهل روز بيرون شد و امّت وى گوساله پرست شد و اينك امّت محمد(ص ) پانصد واند سال گذشت تا مصطفى (ص ) از ميان ايشان بيرون شده و دين و شريعت او هر روزه تازه تر....
نبوغ اسلام و بلوغ فرهنگى مسلمين، گذشته از صيانت اسلام باعث شد اديان آسمانى ديگر از تحريفى زايد بر آنچه قبل از اسلام پيش آمده بود سالم و مصون بماند.
مفسر مزبور مطلب ديگرى را نقل كرده كه مورد نقد است:
موسى (ع ) كه به ميعاد حق پيوست هارون را خليفه خود ساخت و امّت را به وى سپرد و گفت:(
اخلفنى فى قومى
)
، لاجرم در فتنه افتادند و سامرى ايشان را از حق برگردانيد... بلال مؤ ذّن، در سرّ به مصطفى (ص ) گفت: هلّا استخلفت علينا، قال: اللّه خليفتى فيكم؛ حضرت رسول (ص ) امّت خود به احديث سپرد....
مصلحت نيست كه از پرده برون افتد راز)
و گرنه تسمّر سامرى هاى سقيفه و تعجّل عجل مداران ولايت گريز و امامت ستيز، نه مغفول است و نه مغفور، چنان كه تصريح و تنصيص نبوى (ص ) به خلافت علوى (ع ) نه مستور است و نه منسىّ و تنزيل على بن ابى طالب (ع ) به منزله هارون در حديث منزلت، نه مبهم است و نه مجهول. بارى بگذاريم مكتب ها و مذهب ها، تجلّى كند و امّت اسلامى را به محور وحدت آشنا و به مدار اتّحاد فراخواند و جامعه بشرى به صوب صواب متمايل گردد و از ثواب الهى طرفى بندد.
8- حرمان سران كفر از عفو الهى
جمله عفونا عنكم عام است و ظاهرش اين است كه همه مبتلايان به گوساله پرستى با شرايط خاص بخشيده شدند، ولى از مجموعه آيات قصه سامرى برمى آيد كه عفو خداوند تنها شامل توده محروم و ناآگاه مى شود، ولى سران شرك وكسانى كه با زور يا نيرنگ، دينى را بر مردم تحميل مى كنند از اين عنايت الهى، محروم بوده، به شديدترين عذاب مبتلا مى شوند و هرگز مشمول عفو قرار نمى گيرد.
از اين رو چنان كه فرعونِ مدّعى الوهيت كه مى گفت:(
انا ربّكم الاعلى
)
(
و ما علمت لكم من اله غيرى
)
در دريا غرق مى شود و آل و پيروان و سربازان او نيز به وى ملحق مى شوند:(
فاخذناه وجنوده فتبذناهم فى اليمّ
)
همچنين سامرى و پيروان و همراهان او در گوساله پرستى، كه هماهنگ با او مى گفتند:(
هذا الهكم و اله موسى
)
همه به اشدّ عذاب مبتلا مى گردند
، از اين رو هم گوساله ساخته شده و بت صامت سوزانده مى شود(
لنحرّقنّه ثم لننسفنّه فى اليمّ نسفا
)
و همانند بت ناطق، يعنى فرعون در دريا غرق مى گردد:(
فاخذناه و جنود فنبذناهم فى اليمّ
)
و هم سامرى به بدترين وضع در دنيا كيفر مى شود:(
قال فاذهب فانّ لك فى الحيوة ان تقول لامساس
)
و هم آل سامرى دچار ذلّت و مسكنت مى شوند:(
انّ الذنى اتّخذوا العجل سينالهم غضب من ربّهم و ذلّة...
)
و هم در قيامت همچون همه سران شرك، وقود النار و ماده آتش زاى جهنّم هستند. براين اساس، در سوره آل عمران پس از انّ الذين كفروا... و اولئك هم وقود النار مى فرمايد:(
كداب ال فرعون و الذين من قبلهم كذّبوا باياتنا فاخذهم اللّه بذنوبهم...
)
اين آيه دلالت دارد كه مروّجان شرك و كفر كه زمينه گسترش و شيوع شرك را فراهمى مى كنند، در قيامت هم خودشان مى سوزند و هم وسيله سوختن ديگران و آتش گيره آتش جهنم مى شوند.
9- شكر و كمال آن
كمال شكر در اظهار عجز از آن است؛ چنان كه داود پيامبر وقتى در جواب خطاب خداوند:(
واعلموا ال داود شكرا
)
پرسيد: چگونه شكر تو را به جاى آورم، در حالى كه شكر نيز، نعمت ديگرى از جانب توست: كيف اشكرك يا ربّ، والشكر نعمة منك! پاسخ آمد: هم اكنون نبه من معرفت يافتى و شكرم را به جاى آوردى؛ زيرا دانستى شكر نيز نعمتى از جانب من است؛(
الا ن قد عرفتنى و شكرتنى، اذ قد عرفت ان الشكر منّى نعمة
)
و آنگاه كه موساى كليم عرضه داشت: چگون شكرت را به جاآورم، در حالى كه همه اعمال من جواب گوى كوچك ترين نعمتى كه در اختيارم گذاشته اى نيست؟! خطاب آمد:(
يا موسى الا ن شكرتنى
)
.
كسى مى تواند به حقيقت شكر برسد كه
اوّلا، به فقر و عجز و ضعف خود التفات پيدا كند.
ثانيا، متوجه انواع نعمت ها و فيض هايى باشد كه از جانب پروردگارش به او افاضه شده است؛ مانند اصل هستى و كمال هاى بعد از آن، مانند گوشى كه با آن صدا را مى شنود و چشمى كه با آن صورت را مى بيند و قلبى كه با آن مطلب را ادراك مى كند:(
و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة لعلّكم تشكرون
)
و نيز تأييدها و نصرت هاى خاصّ پروردگار در حوادث و ناملايمات مختلف زندگى، و ارزاق و طيّباتى كه در همه عمر، نصيبش مى شود:(
وايّدكم بنصره و رزقكم من الطيّبات لعلّكم تشكرون
)
،(
كلوا من رزق ربّكم و اشكروا له
)
.
ثالثا، نعمت هاى الهى را در راه فلاح و سعادت خود به كار گيرد ته به نقمت و شرّ و عقوبت تبديل نشود و بداند كه هدايت تكوينى الهى، عام و سفره نعمت هاى او براى همگان گسترده است. اين انسان است كه با نوع موضع گيرى خود يا قدردان و شاكر است يا ناسپاس و كفور:(
انّا هديناه السبيل امّا شاكرا و امّا كفورا
)
.
رابعا، در مقام لفظ و با زبان نيز از خداوند قدردانى و تجليل كند كه سبب مزيد نعمت و رحمت، و موجب جلب لطف و مرحمت مى شود:(
واذ تاذّن ربّكم لئن شكرتم لازيدنّكم
)
و حق عبوديت، ادا مى گردد:(
بل اللّه فاعبد و كن من الشاكرين
)
.
گرچه معرفت قلبى و خضوع درونى و خشوع جوارحى و صَرف فعلىِ نعمت در مسير رضاى خداوند شكر محسوب مى شود، ولى دستور اين است كه از اظهار لفظى دريغ نشود. نمودارى مختصر از بهترين و جامع ترين تعبيرها براى اظهار شكر را مى توان چنين ارائه كرد:
الف: جمله الحمداللّه؛ با توجه به اين كه شكر همان حمد است و تفاوت آن دو گاهى به اين است كه حمد در مقابل مطلق زيبايى هاى اختيارى اعم از نعمت و غيرنعمت و اعم از نعمت در حقّ شخص حامد و نعمت است كه به شخص شاكر داده شده است.
حمّاد بن عثمان مى گويد: امام صادق (ع ) از مسجد خارج شدند و مركب آن حضرت گم شده بود. حضرت فرمودند: اگر خداوند آن را به من بازگرداند حق شكر و سپاس او را به جا مى آورم. طولى نكشيد كه مركب پيدا شد. حضرت فرمود:الحمدللّه. شخصى به حضرت عرض كرد: گفتيد: حق شكر خدا را به جا مى آورم؟! امام (ع ) فرمودند: آيا نشيندى كه گفتم الحمدللّه؛ خرج ابوعبداللّه (ع ) من المسجد و قد ضاعت دابّته. فقال: لئن ردّها اللّه علىّ لاشكرن اللّه حق شكره، قال: فما لبثت ان اتى بها، فقال: الحمدللّه، فقال قائل له: جعلت فداك قلت:لاشكرن اللّه حق شكره، فقال ابوعبداللّه:الم تسمعنى قلت: الحمدللّه
البته ادراك تمام حمد و احضار آنها در ذهن و اختصاص همه آنهابه خداى سبحان معرفت كامل مى طلبد.
ب: مطابق نقل محدث قمى (ره ) جمله شكراللّه بعد از نماز واجب در حال سجده، شكرِ توفيق اداى فريضه است و سبب تدارك نقايصى از نماز مى شود كه بانوافل تدارك نشده است.
ج: دو جمله بسم اللّه و الحمدللّه كه در روايت رسول گرامى (ص ) معيار عبد شكور بودن حضرت نوح (ع ) شمرده شده است و آن حضرت هيچ چيز كوچك يا بزرگى را برنمى داشت مگر اين كه اين دو جمله را برزبان جارى مى ساخت: كان نوح (ع ) لايحمل شيئا صغيرا و لاكبيرا الّا قال: بسم اللّه و(
الحمدللّه فسماه اللّه عبدا شكورا
)
. البته با توجه به حصر و استيعاب همه افراد و احاطه علمى به آنها، چنان كه قبلا اشاره شد.
د: عبارت اللّهمّ انّى اشهدك انّه ما امسى و اصبح بى من نعمة او عافية فى دين او دنيا فمنك وحدك لاشريك لك، لك الحمد و لك الشكر بها علىّ حتى ترضى و بعد الرضا.
چند نكته ديگر نيز درباره شكر قابل تذكّر است:
1- چنان كه سابقا اشاره شد شكر اختصاص به نعمت هاى ظاهرى و مادى ندارد، بلكه هم شامل نعمت هاى ظاهرى مى شود، مانند اعضا و جوارح و حواس بدنى:(
وجعل لكم السمع و الابصار والافئدة لعلّكم تشكرون
)
و مانند كواكب و هوا و آب و جمادات و نباتات وحيوان و ميوه ها و غيرآن:(
كلوا من طيّبات ما رزقناكم و اشكرواللّه
)
،(
ولتجرى الفلك بامره و لتبتغوا من فضله و لعلّكم تشكرون
)
و هم شامل نعمت هاى باطنى و معنوى، مانند عقل و روح و قوا و حواس باطنى كه تحت عنوان افئده در آيه(
وجعل لكم السمع و الابصار و الافئدة لعلكم تشكرون
)
گنجانده مى شود، و نظير هدايت، توفيق الهى، بعثت انبيا و انزال كتب و معرفت و حكمت و افاضات روحانى:(
ولقد اتينا لقمان الحكمة ان اشكراللّه
)
،(
ولكن يريد ليطهركم و ليتمّ نعمة عليكم لعلّكم تشكرون
)
.
2- شكر نيز مانند ايمان و بعضى از موضوعات ديگر دينى و اعتقادى، مراتبى سه گانه دارد:شكرقولى، يعنى تجليل از نعمت هاى الهى با زبان، شكرقلبى و خضوع درونى در مقابل منعم، و ممنون و شرمنده بودن در برابر او به خاطر نعمت هايى كه ارزانى داشت، وشكرعملى، يعنى صرف نعمت هاى الهى در راه طاعت و بندگى و مهمان نكردن دشمن بر سر سفره دوست.
3- بازگشت شكر و آثار آن به نفس خود انسان است:(
و من شكر فانّما يشكر لنفسه و من كفر فانّ ربّى غنىّ كريم
)
،(
و لقد اتينا لقمان الحكمة ان اشكرللّه و من يشكر فانّما يشكر لنفسه و من كفر فانّ اللّه غينى حميد
)
؛ هم روح انسان شاكر رشد و وسعت مى يابد، از اين رو قرآن كريم به جاى آن كه بفرمايد:لئن شكرتم لازيدنّ نعمكم مى فرمايد:(
لئن شكرتم لازيدنّكم
)
، يعنى خودتان را افزايش مى دهم و سعه وجوديتان را بالا مى برم (چون شكر ملازم با خضوع و خشوع است و بالاترين مرتبه كمال انسان چيزى جز بالاترين مرتبه خضوع و عبوديت او در ساحت الهى نيست ) و هم نعمت هاى او افزون مى شود:(
مثل الذين ينفقون اموالهم فى سبيل اللّه كمثل حبّة انبتت سبع سنابل فى كلّ سنبلة ماة حبّة واللّه يضاعف لمن يشأ واللّه واسع عليم
)
خلاصه آن كه، جمله لازيدنّكم، هم مى تواند بدون حذف تميز، معنا شود و هم با حذف تميز تفسير گردد.
4- شكرعبد، شكرمولا را به همراه دارد؛ يعنى وقتى عبد، عملى را خالصانه انجام مى دهد و به نيّت تجليل و بزرگداشت و به عنوان خدمت و عبوديت، عملى را به پيشگاه مولا هديه مى كند، مولا هديه او را مى پذيرد و در مقابل اين عمل صالح، صلاح و مصلحت او را كفايت مى كند؛ چنان كه حضرت صدّيقه طاهره، فاطمه زهرا(س ) مى فرمايد: من اصعد الى اللّه خالص عبادته اهبط اللّه عزّوجلّ اليه افضل مصلحته.
از اين رو يكى از اسماى حسناى الهى شاكر است:(
و من تطوّع خيرا فانّ اللّه شاكر عليم
)
،(
ومن يقترف حسنة نزد له فيها حسنا انّ اللّه غفور شكور
)
،(
ليوفّيهم اجورهم و يزيدهم من فضله انّه غفور شكور
)
.
5- ميزان فضيلت و كرامت انسان، به داده ها و نعمت هايى كه در حق او ارزانى شده نيست، بلكه همه نعمت هاى معنوى، نظير مستجاب الدعوة بودن و برباد و جنّ و ملك و طيور سيطره يافتن و آنها را تحت فرمان خود در آوردن و كشف وشهود عالم ملكوت و رفع حجاب هاى عالم ملك، صرفا براى ابتلأ و امتحان و سنجيدن ميزان شكر است و به هيچ وجه نمى تواند مايه فخر و معيار برترى باشد؛ چنان كه ندارى ها نيز دليل بر تنزّل مقام و عقب ماندگى نيست، بلكه صرفا براى آن است كه ميزان استقامت و پايدارى انسان سنجيده شود.
انسان برتر كسى است كه داده هاى الهى او را مغرور نسازد، بلكه خضوع و تشكّر او در برابر منعم معطى، برتر و بالاتر شود. از اين رو سليمانِ پيامبر در مقابل آن همه شكوه و جلال و عظمت اظهار مى كند:(
هذا من فضل ربّى ليبلونى أشكر ام اكفر
)
؛ همه اين ملك و سلطنت تنها فضلى از جانب پرودگار من است تا شكر و كفر مرا بيازمايد. در بحث بلا و ابتلا گذشت كه همه نعمت هاى دنيا ضمن آن كه ممكن است نشان تكريم و اعزاز الهى باشد، محور اصلى آنها آزمون خداست و فقط نعمت هاى بهشت جنبه تكريمِ محض دارد.
6- شكر به معناى ظهور است و شكر نعمت، اظهار آن در مسير صحيح. سروز متنّعم گاهى به رسيدن به نعمت است و گاهى به انعام منعم و زمانى به ذات منعم. شكر گاهى در معرفت ظهور دارد و زمانى درحالت و گاهى در عمل. شكر جامع آن است كه واجد همه مراحل ياد شده باشد. گاهى شكر را به لحاظ اشخاص تفسير مى كنند، به طورى كه شكر نسبت به شخص بالاتر به اطاعت است و نسبت به همتا و برابر به مكافات و همسان عمل كردن و نسبت به مادون به احسان و تفضّل.
7- نكته مهم در مسأله شكر اين است كه آيا شكر مخلوق در برابر احسان آنان رواست يا نه. محققان برآنند كه تأدّب به ادب خدا و رسول خدا اقتضاى تصحيح و تجويز شكر مخلوق نيكوكار را دارد؛ زيرا موحّد مبتدى با مشاهده حقّ از شهود خلق محجوب است، ولى موحّد كامل نه محجوب از حقّ است بر اثر غرق در كثرت، و نه محجوب از خلق است براثر غرق در وحدت. احاديث مأثور از اهل بيت عصمت (ع ) شكر مخلوق محسن را به عنوان مجراى فيض خدا و مظهر احسان الهى روا مى داند و آن را ترغيب مى كند.
8- برخى در فرق بين حمد و شكر گفتند: حمد شبيه تسبيح و تهليل، از اذكار است و شكر از قبيل اخلاق، مانند صبر و رضا
، ليكن براى حمد نيز مراتبى است كه قبلا بازگو شد؛ چنان كه شكر نيز مراحلى دارد.
بحث روايى
1 تبديل ثلاثين به اربعين و پيام آن
عن الباقرعليه‌السلام
فى قوله: و اذا واعدنا موسى أربعين ليلة قال: كان ذلك فى العلم و التقدير ثلاثين ليلةً ثمّ بد اللّه فزاد عشرا فتمّ ميقات ربّه للأوّل و الآخر أربعين ليلةً
.
عن فضيل بن يسار قال: قلت لابى جعفرعليه‌السلام
جعلت فداك وقّت لنا وقتا فيهم؟ فقال:ان اللّه خالف علمه علم الموقّتين، أما سمعت اللّه يقول: و واعدنا موسى ثلاثين ليلةً... أربعين ليلة
و أما ان موسى لم يكن يعلم بتلك العشر ولا بنو اسرائيل فلمّا حدثهم قالوا: كذب موسى، واخلفنا موسى، فان حدثتم به فقولوا: صدق اللّه و رسوله تؤ جروا مرّتين.
عن فضيل بن يسار أيضا عن أبى جعفرعليه‌السلام
قال: قلت: لهذا الامر وقت؟ فقالعليه‌السلام
: كذب الوقّاتون، كذب الوقّاتون، كذب الوقاتون؛ ان موسى لمّا خرج وفدا الى ربّه واعدهم ثلاثين يوما زاده اللّه على الثلثين عشرا قال قومه: قد اخلفنا موسى، فصنعوا ما صنعوا. فاذا حدثناكم الحديث فجائكم على ما حدثناكم به فقولوا: صدق اللّه و اذا حدثناكم الحديث فجأ على خلاف ما حدثناكم به فقولوا: صدق اللّه تؤ جروا مرتين.
اشاره: تفصيل بحث درباره جمع بين ثلاثين و عشره و تتميم آن به اربعين در سوره اعراف مطرح است، ليكن اجمالى از مطالب روايى آن در اين جا ارائه مى شود:
الف: بدأ حق است، ليكن علم بدايى تحت احاطه علم ذاتى و ازلى خداوند است. بنابراين، خداى سبحان از لحاظ علم ازلى به لحاظ جمع بندى نهايى به آنچه واقع مى شود عالم است و از آن سخن به ميان مى آورد، به طورى كه اعلام اربعين با در نظر گرفتن جمع بندى نهايى آن است.
ب: انسان كامل كه صادر يا ظاهر اول است، فوق مساله بداست. از اين رو از آن جهت كه مظهر اسم اعظم است و همه افعال و آثار خارجى، ما دون مرتبه صدور يا ظهور اوست به مرحله بدا آگاه است.
ج: مصلحت كتمان موارد بدأ و نيز مستور نگه داشتن وقت ظهور بقية اللّه (ارواح من سوأ فداه ) غير از اصل اطلاع انسان كامل از زمان ظهور است.
د:بنابر آنچه گذشت ممكن است انسان كامل كه به نحو استيعاب همه مراحل امكانى را به اذن خدا احاطه دارد، گاهى از نتيجه علم ازلى كه ظاهر مى شود سخن بگويد و زمانى از صحنه علم بدايى سخن به ميان آوردو
2 اثر گوساله پرستى
عن الرضا عن أميرالمؤ منينعليه‌السلام
... و سأله عن الثور ما باله غاض طرفه لا يرفع رأسه الى السمأ؟ قال: حيأً من اللّه تعالى لمّا عبد قوم موسى العجل نكس رأسه.
اشاره الف: با اغماض از وهن سند و با صرف نظر از اين كه مسائل علمى و معارف غير فرعى را نمى توان با خبر واحد ثابت كرد، اسناد ظنّى آن بعد از احراز حجيّت به شارع مقدس بى محذور است.
ب: آنچه به متن حديث مزبور باز مى گردد اين است كه گاوهاى قبل از خلقت سامرى و پيش از پديده تلخ گوساله پرستى همانند گاوهاى پس از آن چنين بوده اند.
ج: گوسفندى كه در عصر خليل الرحمن افتخار ذبيح شدن را پيدا كرد همانند گاو آفريده شده است؛ يعنى نه افتخار ذبيح شدن سبب شد كه گوسفند بتواند به صورت صاف و مستوى القامه، سر به طرف آسمان قرار دهد و نه انزجار معبود بودن باعث شد كه گاو از چنين كارى عاجز شود.
3 سبب خذلان گوساله پرستان و پيام آن
عن العسكرىعليه‌السلام
:... فاذا كان اللّه تعالى انما خذل عبدة العجل لتهاونهم بالصلاة على محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
و وصيّه علىعليه‌السلام
فما تخافون من الخذلان الاكبر فى معاندتكم لمحمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
و علىعليه‌السلام
و قد شاهدتموهما و تبيّنتم آياتهما ودلائلهما.
اشاره: با صرف نظر از جهات عديده اى كه به جنبه رجال و درايه اين گونه از احاديث باز مى گردد و با غمض نظر از عدم امكان اثبات مطالب غير فقهى به وسيله اين گونه از احاديث، اصل محتوى حديث مزبور را نمى توان نفى كرد؛ زيرا ولايت انسانهاى كامل شرط تماميّت اعتقاد توحيدى است؛ چنان كه امام رضاعليه‌السلام
فرمود:بشروطها و انا من شروطها.
كسى كه پس از عرضه ولايت معصومينصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم
بر او از قبول و اعتقاد به آن تمرد كند در حقيقت توحيد كامل را تحصيل نكرده است؛ چون موحد كامل در همه شؤ ون اعتقادى، اخلاقى، فقهى و حقوقى تابع دستور خداى سبحان است.
از اين رو مستبعد نيست خذلان بنى اسرائيل بر اثر تمرّد آنان از ولايت الهى به هر وضعى كه براى آنها ظهور يافت و حجت شد باشد. آنگاه خطر مهم تر، سامرى هاى عصر قرآن و عترت را تهديد مى كند.
4 سبب عفو خداوند
عن العسكرىعليه‌السلام
: قال اللّه عزوجل: (ثمّ عفونا...) أى عفونا عن أولئكم عبادتهم العجل (لعلكم ) يا ايّها الكائنون فى عصر محمد من بنى اسرائيل (تشكرون ) تلك النعمة على أسلافكم و عليكم بعدهم. ثم قال: و انما عفى اللّه عزّوجلّ لانّهم دعوا اللّه بمحمد و آله الطيبين وجدژدوا على انفسهم الولاية لمحمد و على و آلهما الطاهرين فعد ذلك رحمهم اللّه وعفا عنهم.
اشاره الف: عفو از نياكان ظالم، نعمتى است بر دودمان آنان و گرنه خلف پديد نمى آمد.
ب: شكر نعمت همان طور كه بر تبار آنان لازم بود، بر خود آنها هم لازم است.
ج: وساطت انسانهاى كامل و معصوم كه مظاهر اسماى حسناى الهى هستند كه كاملا معقول و مقبول است.
0%
نویسنده: آية الله جوادى آملى
