شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

( و اذْ قُلْنا ادْخُلُوا هَذهِ الْقَرْيَةَ فَكُلوا منْها حَيثُ شِئتُمْ رَغَدا و ادْخُلُوا البَابَ سُجَّدا و قُولواحِطَّةٌ نّغفر لَكُمْ خَطَيكُمْ و سَنَزيدُ الْمُحسِنينَ (58) فَبَدَّلَ الَّذينَ ظَلَموا قَولا غَيْرَ الّذى قيلَلَهُمْ فَانزَلنا عَلَى الَّذينَ ظَلَموا رجزا مّنَ السَّمأِ بِما كانوا يَفْسُقونَ ) (59).

گزيده تفسير

با سپرى شدن دوران چهل ساله تحيّر كيفرى بنى اسراديل در صحراى سوزان سينا، فرمان رسيد كه به سرزمين كه چهل سال ورود به آن برايشان حرام شده بود وارد و در آن ساكن شوند. اين قريه به قرينه با بركت بودن و فراوانى نعمت و فراهم بودن عيش گوارا در آن و نيز قداست و شرافت آن، بخشى از آن سرزمين مقدس و شهرى خاص، جز بيت المقدس، بوده است؛ زيرا شهر بيت المقدس پس از موساى كليم و به دستور حضرت سليمان بنا نهاده شد، مگر اين كه گفته شود: آن فرمان كه به حضرت موسىعليه‌السلام نازل گرديد، ناظر به فرزندان و نسل هاى بعدى بنى اسرائيل بوده، يا از فرمان هايى است كه در طول تاريخ بنى اسرائيل و در زمان پيامبران ديگر آنان نازل شده است؛ چنان گه گفته شد: فرمان ادخلوا را خود موساى كليمعليه‌السلام ابلاغ كرد، ليكن به هنگام اجراى آن از دنيا رفته بود.

بنى اسرائيل مى بايست به شكرانه نعمت هاى الهى، به ويژه نجات از سرزمين تيه، از در مخصوص آن آبادى، يا در خيمه و قبه منصوب براى عبادت، يا درى خاص از بيت المقدس، با خضوع و خشوع وارد شوند.

گفته شده: آنان به هنگام ورود به اين در، متعبد به تلفظ عين لفظ حطّه شدند. اگر چه تلفظ به اين لفظ خاص، نشانه اعتراف به گناه و نيازمند روح تعبد و قلب خاشع است، ليكن اثبات چنين تعبدى جز با روايت معتبر آسان نيست، به ويژه آن كه لغت نبطيان، عبرى يا سريانى و مانند آن بوده، نه عربى، حال اين حطّه واژه اى عربى است. بنابراين، ظاهرا مقصود، استغفار و درخواست حطّ و ريزش گناهان است.

كسانى كه سه فرمان ورود به قريه، ورود باب در حال خضوع، و گفتن حطّه و طلب آمرزش را نيكو به جا آوردند، افزون بر مغفرت و بخششش گناهانشان از رحمت و ثواب الهى نيز برخوردارند، و اگر محسنان كسانى باشند كه آزمون چهل ساله تيه را به دور از هرآلودگى و لغزشى سپرى كردند، انجام دستورهاى سه گانه مزبور سبب افزايش حسنات آنهاست. تعبير سنز يد المحسنين به جاى و نزد المحسنين مانند: نغفر اشاره است به اين كه انسان محسن حتما اوامر ياد شده را امتثال مى كند.

از بزرگ ترين ظلم هاو ناسپاسى هاى بنى اسرائيل رفتار ناروايى بود كه در مورد ورود به سرزمين مقدس از خود نشان دادند. برخى اسرائيليان لجوج و عنود، فرمان سوم را كه نيازمند خضوع و خشوع و نشان بندگى و استغفار بود امتثال نكردند و با مخالفت عملى و جايگزين كردن شيوه و قولى ديگر، از تواضع و استغفار سر بار زدند. فسق مستمر و تبه كارى مستدام بنى اسرائيل، زمينه نزول عذاب را فراهم كرد و سرانجام با اين مخالفت شديد و ظلم خاص، آن گروه متمرد از بنى اسرائيل مستحق عذاب شده و خداوند بر آنان رجزى آسمانى فرو فرستاد، رجزى كه قابل دفاع و دفع نبود.

تفسير

القرية: قرية بر شهر نيز اطلاق مى شود؛ زيرا اصل اين واژه به معناى اجتماع است و قريت المأ فى الحوض بدين معناست كه آب را در حوض جمع كردم. پس اين كه صاحب تفسير منهج الصادقين،(1288) قاطعانه واژه قريه در اين آيه را به معناى ده گرفته ناصواب است، به ويژه با ملاحظه 56 مورد استعمال اين كلمه در قرآن.

از بررسى كلمات لغويان و موارد كاربرد واژه قريه در قرآن كريم (بيش پنجاه مورد) اطمينان حاصل شود كه آنچه در واژه قريه ملحوظ است مطلق عمران و آبادى ظاهرى و مادى است، اعم از اين كه شهر باشد يا روستا و امّ القرى باشد يا بنت القرى و آنچه در مقابل قريه قرار دارد واژه مدينه نيست؛ بلكه مقابل آن واژه بدو و باديه است كه بر بيابان يا منطقه محروم از عمران اطلاق شود. از اين رو حتى اگر منطقه اى از آبادانى نسبى برخوردار باشد ولى در مقايسه با منطقه اى آبادتر، عدم آبادى آن لحاظ شود به آن بدو اطلاق مى شود و اين همان است كه احتمال آن دراين آيه( و جأكم من البدو بعد ان... ) (1289) قابل طرح است؛ يعنى اطلاق بدو بر شهر كنعان در كلام حضرت يوسف، به سبب محروميت آن از آبادى در مقايسه با شهر بزرگ مصر است، يعنى كنعان در مقايسه با مصر، باديه به حساب مى آيد.

نكته: آنچه از عنوان مدينه فهميده مى شود، از عنوان قريه استهضار نمى شود. از اين رو تعبير انا مدينة العلم و علّى بابها(1290) گوياتر از انا قرية العلم... است.

حطّة: واژه حطّة كه به معناى ريزش گناهان و لازمه آن بخشوده شدن و از بين رفتن آن است،(1291) اسم مصدر حطّ يحطّ حطّا يعنى مسألتنا حطّه؛ درخواست ما ريزش گناهان ماست، نظير مسألتنا عفوك بر خلاف صورت نصب كه مفعول أطلب قرار مى گيرد: أطلب حطّة يااطلب عفوك يا به تعبير ديگر:(1292) سجودنا و عبادتنا حطّة لذنوبنا. بنابراين كه جمله خيريه اى باشد كه از آن دعا اراده شود؛ يعنى اجعل سجودنا و عبادتنا سيبا لحطّ ذنوبنا عنّا.

در تفسير منهج الصادقين آمده است:

و اين در اصل منصوب است؛ يعنى حطّ عنا ذنوبنا حطّة و ابدال آن رفع، براى افده معناى بقاست، مثل قول خداوند:( فصبر جميل ) (1293) كه در اصل أصبر صبرا جميلا بوده. پس معنا و مراد آن است كه ما ثابت و مستمريم در گفتن كلمه حطّة كه موضوع است براى طلب مغفرت.(1294)

فبدّل: عنوان تبديل در بسيارى از خصوصيات مفهومى، با عنوان تغيير هماهنگ است، ليكن تفاوتهايى نيز با هم دارد. برخى از مفسران در مغايرت بين آن دو چنين گفتند:

تغيير غالبا در دگرگونى احوال به كار مى رود و تبديل در دگرگونى اشخاص و زاهدان را از اين جهت ابداع گويند كه عده اى مى روند و ديگران به جاى ديگر جاى آنان مى نشينند؛ يا از آن جهت كه آنها احوال بهيمى را به احوال فرشتگى تبديل مى كنند؛(1295) فاذا اردت مقام الابدال، فعليك به تبديل الاحوال.(1296)

رجزا: با ملاحظه موارد استعمال واژه رجز در قرآن كريم به دست مى آيد كه اين هم واژه به معناى عذاب مى آيد، نظير( انا منزلون على أهل هذه القرية رجزا من السمأ ) (1297) و هم به معناى رجس و آلودگى و پليدى؛ نظير:( و ينزّل عليكم من السمأ مأ ليطرّكم به ويذهب عنكم رجز الشيطان ) (1298) ؛ چنان كه واژه رجس هم به معناى پليدى و آلودگى مى آيد:( انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس و أهل البيت ) .(1299) و هم به معناى عذاب:( قال قد وقع عليكم من ربكم رجس و غضب ) .(1300) با اين تفوت كه واژه رجز غالبا به معناى عذاب است، در حالى كه كلمه رجس غالبا به معناى آلودگى مى آيد. از اين رو نمى شود نتيجه گرفت كه اين دو واژه مترادف است.

اما آنچه جاى بحث دارد اين است كه آيا به هر نوع عذابى رجز گفته مى شود يا به نوع خاصى از عذاب اطلاق مى شود كه طاعون از مصاديق آن است؟

ابن فارس رجز را در اصل به معناى اضطراب مى داند(1301) و راغب نيز با او موافق است.(1302) مطابق اين معنا به عذابى رجز گفته مى شود كه اضطراب و لرزه و تشويشى را به وجود بياورد؛ نظير زلزله يا مرض ‍ طاعون كه گفته مى شود مبتلايان به آن دچار اضطرابند كه چنين بى تابى در بيماران عادى پديد نمى آيد. نتيجه اين كه رجز نوعى عذاب است كه طاعون از مصاديق آن به حساب مى آيد.

تذكر: عنوان رجز عذاب را مى فهماند و عنوان رجز پليدى را:( و الرجز فاهجر ) .(1303) رجز مخلوق قابل دفاع و دفع است، ولى رجز خالق قابل دفاع و دفع نيست.

تناسب آيات

اين دو آيه، يادآور دهمين نعمتى است كه جانب پروردگار به بنى اسرائيل افاضه شد و نيز، ناسپاسى ديگرى از ناسپاسى هاى آنان را گوشزد مى كند؛ نعمت به پايان رسيدن سرگردانى در بيابان و وارد شدن به سرزمينى كه ورود به آن چهل سال بر آنان حرام شده بود و ناسپاسى تبديل فرمان خدا؛ يعنى به ياد آوريد زمانى را كه به بنى اسرائيل گفتيم وارد اين قريه شويد و هر گونه كه خواستيد فراوان و گوارا، از نعمت هاى آن بخوريد و از آن در مخصوص با خضوع و خشوع وارد گرديد و در هنگام ورود بگوييد: حطة؛ يعنى خدا گناهان ما را بريز. اگر چنين كنيد گناهان و خطاهايتان را مى بخشيم و به نيكوكاران پاداش افزونترى نيز مى دهيم. اما ستمگران قول الهى حطة را به گفتار ديگرى تبديل كردند و نتيجه اين شد كه ما نيز بر ستمگران، بر اثر فسق و ستم پيوسته آنان، از آسمان عذابى فرستاديم.

مراد از القرية

واژه قريه در آيه مورد بحث از دو جهت، بررسى شده: نخست اين كه آيا مراد از قريه، سرزمين بيت المقدس است يااريحا، از شهرهاى شام، يا مصر، يا يكى از روستاهاى ميان راه يا محله اى از محله هاى باديه كه بنى اسرائيل براى مدتى محدود و پيش از هبوط در شهر(كه در سه آيه بعد مطرح مى شود) در آن، سكونت گزيدند؟

جهت ديگر اين كه در هر صورت آيا قريه اى كه آنان مأمور شدند به آن درآيند در حد ده بوده يا در حد شهر. در صورت دوم بايد به اين پرسش پاسخ داده شود كه چرا ادخلوا هذه المدينة گفته نشده است؟

اما جهت اول، مهم ترين دليلى كه براى بيت المقدس بودن آن اقامه شده، آيه اى از سوره مائده است كه مى گويد: اى قوم من! به سرزمين مقدسى كه خداوند براى شما مقرر داشته است درآييد! و به عقب باز نگرديد كه زيانكار خواهيد شد؛( يا قوم ادخلوا الارض المقدّسة الّتى كتب اللّه لكم ولا ترتدّوا على أدباركم فتنقلبوا خاسرين ) (1304) ، ولى اين استدلال نا تمام است؛ زيرا آيه سوره مائده مربوط به دوران پيش از سرگردانى در بيابان است و آيه مورد بحث مربوط به بعد از آن و شاهدش اين است كه مجازاتى كه بر تمرّد بنى اسرائيل بعد از اين آيه بيان شده، نفس سرگردانى در بيابان است:( قال فانها محرّمة عليهم أربعين سنة يتيهون فى الارض... ) (1305) با آن كه مجازاتى كه بر عصيان از فرمان وارد در آيه مورد بحث، مترتب شده، نزول رجز از آسمان و نابودى گروه ظالمان و فاسقان بنى اسرائيل است:فانزلنا على الذين ظلموا رجزا من السّمأ بما كانوا يفسقون.

البته دو چيز قرينه مى شود كه مقصود از قريه همان سرزمين مقدس است (اگر چه فرمان در اين آيه غير از فرمان در آيه 21 سوره مائده باشد؛ يعنى اين آيه مربوط به پايان سرگردانى در بيابان و آن آيه مربوط به پيش از سرگردانى باشد)، يكى تعبير به فكُلوا منها حيث شئتم رغدا، زيرا اين تعبير دليل بر فراوانى نعمت در آن قريه و با بركت بودن آن است. در نتيجه نظير تعبير باركنا حوله(1306) مى شود كه درباره سرزمين مقدس در شمارى از آيات وارد شده است كه اگر اختصاص به بركات مادى نداشته باشد و كنايه از فراوانى خصوص نعمت هاى ظاهرى نباشد، حتما آن را نيز شامل مى شود.

ديگر امر به سجده و استغفار در هنگام ورود است:وادخلوا الباب سجّدا و قولوا حطّة؛ زيرا اين گونه تعبير دليل بر قداست ويژه اين مكان است و اين كه مى توان از طريق شرافت آن به خدا تقرب جست و از گناهان گذشته استغفار كرد.

البته اين دو قرينه، تنها مى تواند در حد احتمال مسأله را به اثبات برساند، آن هم به اين صورت كه قريه در اين آيه بخشى از الارض المقدّسة است، نه همه آن؛ زيرا اولا، علت عدم ورود بنى اسرائيل در ابتداى امر، وجود عمالقه جبّار و عدم شهامت و جرأت بنى اسرائيل براى جنگيدن با آنان بود و در صورت بقاى عمالقه در سرزمين مقدس، ترس بنى اسرائيل نيز بايد به حال خود باقى باشد(زيرا از گناه تبديل آنها: فبدّل الذين ظلموا...به دست مى آيد كه روحيه بهانه جويى و تمرد آنها از بين نرفته بود) و در اين صورت اگر اين قريه همان سرزمين مقدس باشد، مى بايست همان بهانه ها تكرار شود.

ثانيا، ظاهر مجموع آيات اين است كه همه اين قضايا مربوط به زمان حيات حضرت موسىعليه‌السلام بوده و مطابق گفته شمارى از مفسّران و آنچه در تورات كنونى(1307) آمده، بنى اسرائيل درزمان حيات آن حضرت وارد سرزمين مقدس نشدند، بلكه پس از رحلت آن حضرت به فرماندهى وصى او يوشع وارد اريحا(از بلاد شام كنونى و در واقع بخشى از سرزمين مقدس ) شدند. از اين رو فيض كاشانى با استناد به تفسير منسوب به امام حسن عسكرىعليه‌السلام قريه را بر اريحا تطبيق مى دهد.(1308)

ثالثا: مقصود از الارض المقدّسة در سوره مائده، مجموعه اراضى مقدسه، يعنى منطقه شامات است كه به گواهى تاريخ، مهد پيامبران الهى و سرزمين ظهور اديان بزرگ است و از چنين منطقه وسيعى تعبير به هذه القرية نمى شود. ظاهر اين تعبير، شهر يا روستاى خاصى است كه بايد طبق دو قرينه مزبور هم مكان مقدس باشد و هم از نعمت هاى فراوان برخوردار باشد.

پس يا بايد مراد از قريه را خصوص شهر اريحا دانست، كه يكى از شهرهاى فلسطين امروز و بخشى از مجموعه سرزمين مقدس است و در اين صورت فرمان ادخلوا در زمان حضرت موساى كليمعليه‌السلام و به وسيله خود آن حضرت ابلاغ گرديد، اگر چه هنگام اجراى آن، حضرت موسىعليه‌السلام از دنيا رفت و پس از فتح قدس به دست يوشع، بنى اسرائيل از طريق اريحا وارد اين سرزمين شدند.(1309) يا مقصود از قريه، شهر بيت المقدس كنونى است. البته با اين قيد كه اين فرمان مربوط به زمان حضرت موسىعليه‌السلام و يوشع نيست، بلكه يكى از فرمان هايى است كه در طول تاريخ بنى اسرائيل، در زمان پيامبران ديگر آنان نازل شده، يا اگر در زمان حضرت موسىعليه‌السلام نازل گرديده، از جمله احكامى است كه ناظر به فرزندان بعدى بنى اسرائيل در زمانهاى آينده است و حضرت موسىعليه‌السلام آن را براى بنى اسرائيل قرائت مى كرد. شاهد اين سخن آن كه طبق تحقيق بلاغى رحمة الله عليه قريه اى به نام بيت المقدس در زمان موسى وجود نداشته است. او مى نويسد:

بيت المقدس قريه اى بود كه حضرت سليمان (از احفاد حضرت موسى ) آن را بنا نهاد... تورات رايج مى گويد: حضرت موسىعليه‌السلام از طريق وحى، احكام آمدن بنى اسرائيل به مكان موعود(مكانى كه خداوند بعد از خيمه مخصوص عبادت، براى آنان اختيار كرد) را برايشان بيان مى كرد؛ چنان كه در سفر تثنيه از باب 12 تا31، به طور متفرق آمده است.(1310)

بنابراين، تعيين قطعى قريه مزبور با استفاده از قرآن كريم ميسور نيست و اگر علم به آن ضرورى بود، حتما در قرآن مطرح مى شد. عمده تحليل عبرت آموز داستان بنى اسرائيل در اين باره است.

اما جهت دوم، شواهدى وجود دارد كه مراد از قريه در آيه مورد بحث شهر است، نه روستا. اين شواهد عبارت است از:

1 فرمان حضرت موسىعليه‌السلام به همه آنها كه وارد آن قريه شوند؛ زيرا يك روستا گنجايش آن همه جمعيت (مطابق بعضى از نقل ها شش صد هزار نفر(1311) ) را ندارد.

2 فراوانى نعمت و اين كه هر چه مى خواستند فراوان در آن جا يافت مى شد: فكُلُوا منها حيث شئتم رغدا.

تذكر 1 برخى از بزرگان اهل معرفت از تعيين قريه كه بيت المقدس است يا اريحا بر اثر عدم ثبوت خوددارى كردند، ليكن از مزار حضرت موساى كليمعليه‌السلام كه در نزديك اريحا در سرزمين بريصا با مشخصات خاص اقليمى است، خبر داده اند.(1312)

2 جمله فكُلوا منها حيث شئتم رغدا(1313) دليل بر اين است كه مقصود از ورود به قريه، يعنى مراد از ادخلوا هذه القرية سكنا گزيدن در قريه است؛ زيرا عيش گوارا و اكل واسع و طيّب غالبا در سايه اسكان و اقامت و استيطان تحقق مى يابد. بر اين اساس، در سوره اعراف، تعبير به( اسكنوا هذه القرية ) (1314) شده است، و مقصود از، اكل در اين آيه، همانند آيه( ولا تأكلوا أموالكم بينكم بالباطل ) (1315) مطلق تصرف است نه خصوص خوردن.

مقصود از الباب

مقصود ازالباب يا درِ مخصوص آبادى اريحاست، بنابراين كه مراد از قريه، آبادى اريحا باشد كه مطابق روايتى، بنى اسرائيل در زمان حضرت موسىعليه‌السلام وارد اين قريه شدند(1316) يا مقصود، باب قبّه اى است كه آن حضرت در بيابان، آن را براى عبادت بر پا كرد و مقدس شمرد(1317) ، يا مراد يكى از درهاى بيت المقدس (باب الحطّه ) است(1318) ، بنابراين كه آيه مزبور در مقام حكايت از ورود بنى اسرائيل به بيت المقدس پس از رحلت موسىعليه‌السلام باشد؛ زيرا مطابق تصريح برخى مفسران(1319) بنى اسرائيل در زمان حيات حضرت موسىعليه‌السلام وارد بيت المقدس نشدند.

تذكر: مقصود ازباب هر كدام از ابواب ياد شده باشد، درى است كه به باب الحطّه معروف شده است.

باب حطّه كه همان درِ انحطاط، تواضع و فروتنى است، هماره به روى سالكان كوى حقّ گشوده است و طالبان آن اندك و واردان آن واصلند. از جيلانى كه نزد گروهى از حرمت خاص برخوردار است نقل شده: به تمام درها رفتم همه را پر از ازدحام يافتم، به درِ تذلل و افتقار آمدم آن را خالى يافتم، پس وارد آن در شدم و گفتم: بياييد.(1320)

ورود خاضعانه و شاكرانه

سجّدا جمع ساجد و حال براى ضمير فاعل ادخلوا است؛ يعنى با حال خضوع و خشوع يا در حال انحنا وارد شويد(1321) يا مراد از سجده اين است كه نفس ورود شما براى سجده و عبادت و استغفار است(1322) ، و نيز گفته شده: مراد از سجده، قرار دادن پيشانى بر زمين نيست؛ زيرا چنين سجده اى با حركت و ورود به قريه سازگار نيست، بلكه مراد از آن در اين جا روح سجده است كه عبارت از خضوع و خشوع در برابر اوامر الهى است، با در نظر گرفتن عظمت و جلال خداوندى و ملاحظه نعمت هايى كه ارزانى داشت. خضوع و خشوع و توجهى كه مى تواند به منزله سجده شكرى باشد براى نجات از سرگردانى چهل ساله در بيابان، يا توفيق ورود به بيت المقدس، در حالى كه درزمان حيات حضرت موسىعليه‌السلام ازورود به آن محروم بودند(1323) ، هر چند بعيد نيست كه ظاهر آيه، به ويژه با توجه به ساير موارد كاربرد واژه سجده در قرآن، همان سجده معروف باشد و مراد اين باشد كه وقتى به در قريه رسيديد، ابتدا سجده كنيد و پيشانى بر خاك بگذاريد و سپس وارد شويد؛ چنان كه اگر گفته شوددر حال سجده داخل باب حرم شويد؛ يعنى وقتى به درگاه حرم رسيديد، ابتدا سجده كنيد و سپس وارد شويد و هيچ منافاتى با ورود و حركت عرفى ندارد، ليكن احتمال اراده خضوع و شكر از واژه سجده قوى است.

تذكر: درباره سجده مزبور آرايى ارائه شده كه جامع آنها حالت تذلّل، خضوع و مانند آن است، ليكن برخى از متأخران احتمال داده اند، منظور حالت انخفاض جاسوسى و خميدگى كارآگاهانه و خبر چينى باشد؛ زيرا سجده شكر در قبال نعمت است و يهودى ها كه از هراس عمالقه جرأت ورود به چنان قريه اى را نداشتند، نعمت غنيمت و بركت پيروزى نصيب آنان نشده بود تا شاكرانه وارد شوند(1324) ، ليكن شهادت سياق از يك سو و گواهى آيات مشابه از سوى ديگر و تأييد احاديث از سوى سوم نشان مى دهد كه سجود ياد شده صبغه جاسوسى و خبر چينى نداشت، بلكه به شكرانه برخى از نعمت هاى الهى بوده است كه نجات از تيه يكى از آنهاست.

درخواست ريزش گناهان

اثبات تعبد به لفظ خاص حطة و استفاده آن از ظاهر آيه آسانى نيست، مگر اين كه روايات معتبر عهده دار چنين اثباتى باشد. رواياتى كه از تفسير امام حسن عسكرىعليه‌السلام (1325) و از طريق عامه(1326) از رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره جمله بعدى آيه فبدّل الذين... نقل شده، مويد اين مطلب است؛ زيرا مطابق اين روايات آنان به جاى لفظ حطة كلمه اى شبيه آن را بر زبان جارى مى ساختند.

تلفظ به لفظ خاص كه نشانه اعتراف به گناه و نيازمند روح تعبد و قلب خاشع است، براى انسانهاى متكبر و متمرد، كار آسانى نيست تا صاحب المنار بگويد:آنها مكلف به تلفظ نشدند؛ از باب اين كه چيزى براى انسان آسانتر از تلفظ نيست(1327) . با توجه به اين كه در لسان شرع نيز موارد فراوانى نيز يافت مى شود كه مكلفان را مامور به تلفظ به لفظ خاص مى كند. نظير آنچه در باب نماز و تلبيه احرام عمره و حج و رد اسلام و اداى شهادت مشاهده مى شود، بلكه اساسا در شريعت اسلامى هر عملى كه بيانگر خضوع و خشوع و تذلل در مقابل پروردگار است (نظير ركوع و سجود) غالبا با لفظى كه نشانه عظمت پروردگار يا ذلّت و طاعت عبد باشد همراه است؛ نظير ذكر سبحان ربّى العظيم و بحمده در حال ركوع و سبحان ربّى اعلى و بحمده در حال سجده.

حاصل اينكه بنى اسرائيل براى بخشوده شدن خطايا و گناهانشان به سه چيز مكلّف شدند:

1 وارد شدن از در مخصوص قريه (كه مطابق آنچه در برخى از تفاسير(1328) آمده، درى كم ارتفاع و داخل شدن از آن، مستلزم خم شدن بود و روشن است كه ورود از چنين درى، غرور آدمى را مى شكند و انسان متكبر را به خضوع وا مى دارد). البته مقصود از سجده در اين حال، ركوع و انحنا نيست؛ زيرا لازم طبيعى ورود از در كوتاه، انحنا و خم شدن است.

2 وارد شدن در حال سجده با معانى متعددى كه بيان شد(كه مطابق بعضى از آنها، امر ديگرى غير از داخل شدن از در مخصوص و مطابق بعضى، عين همان است ).

3 گفتن كلمه حطة در حال ورود. ظاهر روايات اين است كه تلفظ به خصوص واژه حطه نيز جزو فرمان بوده است. مگر آن كه احراز شود مقصود استغفار و درخواست حطّ و ريزش گناهان است، نه تلفظ به لفظ خاص.

معناى جامع احسان

مراد از احسان در و سنزيد المحسنين نيكوكارى و نيكو به جا آوردن عمل است. بر اين اساس، مقصود آيه اين است: كسانى كه سه فرمان مزبور(1 ورود به قريه؛ 2 ورود باب در حال خضوع؛3 گفتن حطه ) را نيكو به جا آورن افزون بر مغفرت و بخشش گناهانشان، به آنان رحمت ثواب نيز مى دهيم؛ اولا، با وصف غفار آنان را مى آمرزيم و ثانيا، با صفت رحيم از رحمت خاص برخوردارشان مى كنيم؛ يعنى ابتدا با بخشش ‍ گناه، گردگيرى و غبارروبى كرده سپس رنگ آميزى به صبغه الهى صورت مى پذيرد.

لازم اين معنا آن است كه عنوان محسن در معناى لغوى خود، يعنى مطلق نيكو به جا آوردن عمل به كار رفته باشد؛ چنان كه در روايت عمر بن يزيد از امام صادقعليه‌السلام نقل شده است: اذا أحسن المؤ من عمله ضاعف اللّه عمله بكلّ حسنةٍ سبعماة؛ اگر مومن عملش را نيكو كند خداوند در برابر هر حسنه اى هفتصد حسنه مى نويسد. راوى در ادامه حديث، معناى احسان را از آن حضرت مى پرسد (فقلت له: و ما الاحسان ) حضرت صادقعليه‌السلام مى فرمايد:((احسان آن است كه در نماز ركوع و سجود آن را نيكو به جا آورى و در روزه همه عوامل فاسد كننده آن را ترك كنى... و هر عملى كه براى خدا انجام مى دهى از آلودگى ها پاك باشد، اذا صلّيت فأحسن ركوعك و سجودك و اذا صمت فتوقّ كل ما فيه فساد صومك... و كلّ عمل تعمله اللّه فليكن نقيّا من الدّنس(1329) .

ليكن از مجموع آيات و برخى روايات وارده درباره محسنان بر مى آيد كه وصف محسن بيانگر كمالى برتر است. محسن، تنها كسى نيست كه كار خود را نيكو انجام دهد، بلكه كسى است كه از معرفت و يقين نيكويى به خداوند نيز بهره مند باشد و به تعبير رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم احسان آن است كه آن گونه خدا را عبادت كنى كه گويا او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى دست كم، بدانى كه او تو را مى بيند: ان تعبداللّه كانك تراه فان لم تكن تراه فانه يراك.(1330)

ممكن است گفته شود اين معنا لازم خوب به جا آوردن عمل است؛ يعنى كسى مى تواند اعمالش را نيكو انجام دهد كه از چنان پشتوانه قلبى و اعتقادى برخوردار باشد، نه اين كه معناى لغوى احسان تغيير يافته باشد، ليكن در عين حال مى شود گفت كه از مجموع آيات در اين زمينه بر مى آيد كه محسن به صورت يك مصطلح عبادى و اخلاقى درآمده و مفهوم جديدى يافته كه در بخش لطايف و اشارات آيات آن خواهد آمد.

به همين لحاظ و چون آنچه در آيه مورد بحث آمده، عنوان محسن به شكل اسم فاعل است (كه ظاهرا معناى صفت مشبهه را مى فهماند)، بعضى از مفسران(1331) مقصود از محسن در آيه را، نيكو انجام دادن فرمانهاى سه گانه فوق نگرفتند، بلكه مى گويند: آنان كسانى هستند كه تا كنون به خطايى آلوده نشدند و ثابت و استوار و به دور از هر آلودگى مسير پر فراز و نشيب چهل ساله بيابان را پيمودند. از اين رو جمله نغفر لكم خطاياكم شامل آنان نمى شود، بلكه شايسته است درباره آنان گفته شود: انجام دستورهاى سه گانه مزبور سبب افزايش حسناتشان مى شود(يعنى امتثال اوامر مزبور نسبت به گنه كار توبه به حساب مى آيد، اما نسبت به نيكوكاران سبب مزيد حسنات مى شود).

نكته: براى احسان دو معنا ياد شده: يكى كار نيك كردن و ديگرى نسبت به غير نيكى كردن، و نسبت بين اين دو معنا عموم و خصوص مطلق است؛ يعنى هر جا نيكى نسبت به ديگرى است انجام كار نيك صادق است، و برخى از موارد، انجام كار نيك صادق است و عنوان نيكى نسبت به ديگرى صادق نيست مانند:

1 تهذيب نفس و تزكيه روح و ساير مسائل اخلاقى كه هر كدام از آنها در حد خود، مصداق احسان به معناى انجام كار نيك است، ولى مصداق احسان به معناى نيكى نسبت به ديگرى نيست.

2 تنبيه متجاوز و اجراى حد شرعى بر ظالم، كه چنين كارى در حد خود احسان به معناى انجام كار نيك است، ولى نسبت به آن ظالم احسان به معناى نيكى نسبت به او نيست، هر چند حكم عدل و اجراى حد الهى نسبت به همگان خير و نيكى است.

افزايش ثواب و احسان محسنان

اين كه جمله سنزيد المحسنين از صورت جواب به صورت وعده در آمده، يعنى نفرموده است: م نَزدِالمحسنين، تا در نتيجه ادامه اى باشد براى نغفر لكم و مفهوم جمله اين چنين شود: اگر محسنين، به اوامر مزبور عمل كنند ما بر احسانشان مى افزاييم يا افزون بر مغفرت گناهان، به آنان ثواب نيز مى دهيم، بلكه پس از اتمام جواب، به طور مستقل فرمود: ما بر ثواب و احسان محسنان مى افزاييم، شايد اشاره به اين باشد كه انسان محسن، حتما اوامر ياد شده را امتثال مى كند و در صدد آن است و كلمه اگر كه نشان ترديد است نسبت به او شايسته او نيست.(1332)

دشوارى تعبد بر ستمگران متمرّد

در آيه دوم درباره تمرد ظالمان سخن به ميان آمده است؛ فرمان اخير را كه انجام آن نيازمند خضوع و بندگى و استغفار بود، امتثال نكردند، بلكه آن را به كلمه اى استهزاآميز تبديل كردند. از اين رو بر ستمگران عذابى از آسمان فرو فرستاديم:فبدّل الذين ظلموا قولا غير الذى قيل لهم فانزلنا على الذين ظلموا رجزا من السمأ بما كانوا يفسقون.

برخى مفسران مراد از تبديل در فبدّل را مخالفت عملى دانسته اند(1333) ؛ نظير( يريدون ان يبدّلوا كلام اللّه ) (1334) يعنى فبدّل بدين معناست كه آنان عملا استغفار نكردند و تواضع نشان ندادند، نه اين كه لفظ مورد دستور را به لفظ ديگر تبديل كردند، ليكن ظاهر كلمه تبديل همان است كه جمهور مفسران برآنند و روايات نيز آن را تأييد مى كند؛ يعنى به جاى گفتن كلمه حطّة بدلى براى آن ساختند و واژه بديل را به جاى اصيل بر زبان جارى كردند. به همين دليل است كه عده اى خواسته اند از اين آيه لزوم محافظت بر الفاظ مأثوره و روا نبودن تغيير لفظى آن را استفاده كنند.(1335)

اگر چه ممكن است جواب داده شود كه ظاهر سياق، تبديل قول مورد دستور به قولى است كه از سر لجاجت و مخالفت گفته شود و معناى متضادّ داشته باشد و چنين تبديلى شامل نقل به معنا نمى شود؛ زيرا لفظ آيينه معناست، اگر معنا كه مقصود اصلى است محفوظ بماند، تبديل جامه زيانى وارد نمى كند.

در اين كه قول ديگرى كه آن را جايگزين حطّه ساختند چه بود، تعبيرهاى مختلفى نقل شده است؛ مرحوم بلاغى با استفاده از تورات جديد مى نويسد: شايد قول جايگزين شده اين شده باشد كه آنان گفتند: خداوند به آنها امر فرمود كه زكواتشان را بفروشند و با آن شراب و گاو و گوسفند بخرند و در بيت المقدس انفاق كنند و در پاورقى مى نويسند:كلمه اى كه به لغت عبرانى به جاى لفظ شراب، در تورات (فصل چهارم، سفر تثنيه ) آمده، صريح در معناى شراب است و قابل تأويل نيست!(1336) . تفسير صافى از تفسير منسوب به امام حسن عسكرىعليه‌السلام نقل مى كند: مخالفت و تبديل آنان اين بود كه وقتى به قريه رسيدند آن را درى مرتفع كه نيازى به خم شدن براى ورود در آن نيست يافتند. از اين رو گفتند: تا كى موسى و وصيّش يوشع ما را مسخره مى كنند... و با جسارت و لجاجت، به جاى آنكه از رو وارد قريه شوند از پشت داخل آن شدند و به جاى كلمه حطّه كلمه ديگرى به كار بردند كه معناى گندم سرخ (حنطة حمرأ) است(1337) و مطابق روايتى كه در صحيح مسلم از رسول مكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده؛ آنان از عقب، كشان كشان داخل باب شدند و حبّة فى شَعَرة (گندمى كه در پوسته زرين خود است؛ گندم سرخ ) گفتند: فدخلوا الباب يزحفون على أستاههم و قالوا حبّة فى شَعرة(1338) . در صورت صحت تاريخ و حديث مزبور ممكن است اختلاف آن مستند به تعدد گويندگان و تبديل كنندگان باشد كه هر كدام به گونه خاصى تبديل كردند.

علت تبديل كلمه حطّه اين است كه گفتن اين كلمه گر چه بر زبان آسان است، اما چون دليل بر تعبّد است، ير روح كسانى كه ديو درون را رام نكردند و در جهاد اكبر پيروز نشدند سنگينى مى كند؛ نظير نماز كه خواند آن با اين كه زحمتى ظاهرى و جسمانى ندارد در عين حال براى كسى كه نمى تواند نفس‍ خويش را بشكند و در برابر خداوند خضوع كند، بسيار سنگين است؛( و انها لكبيرة الا على الخاشعين ) .(1339)

و نظير گفتن لا اله الا اللّه كه گرچه بر زبان آسان است خفيفة على اللسان(1340) ، براى مشركان صدر اسلام سنگين بود؛ چون لازمه اش كنار گذاشتن بت پرستى و پذيرفتن الوهيت و ربوبيت راستين ذات اقدس خداوند بود و اين تبديل عقيده كار آسانى نبوده است.

تبديل ظالمانه سخن حق

قيد ظلموا در جمله فبدّل الذين ظلموا دليل بر اين است كه كسانى كه قول مورد دستور را تغيير دادند و با آن مخالفت كردند همه بنى اسرائيل نبودند و تكرار آن در جمله فانزلنا على الذين ظلموا نيز، هم مى تواند براى اخراج غير ظالمان، از استحقاق كيفر رجز آسمانى باشد؛ يعنى تنها بر آنان كه كلام خدا را تغيير دادند، عذاب فرستاديم و هم مى تواند اشاره به سبب نزول عذاب باشد و اين كه سبب نزول رجز ظلم آنان بود. در عين حال كه قبح ظلم آنان را نيز، تثبيت و تشديد مى كند و نيز اشاره دارد به اين كه حكم الهى درباره همه ظالمان يكسان جارى مى شود، خواه از آل فرعون باشند يا از بنى اسرائيل و اين كه اگر بر آل فرعون عذاب فرستاده شد نه بدان جهت بود كه آنها آل فرعون بودند، بلكه چون با مشاهده آيات الهى، دست از لجاجت بر نمى داشتند و ظلم مى كردند. بنى اسرائيل لجوج و عنود نيز از اين جهت تفاوتى با آل فرعون ندارند.

تذكر: نكته تعبير به غير الذى قيل لهم و عدم تعبير به مثل:فبدّل الذين ظلموا القول بغيره خصوصا با توجه به اين كه اساسا تبديل، بدون مغايرت نخواهد بود، ممكن است اين باشد كه تعبير مزبور دليل بر مخالفت شديد آنها با دستور الهى و اشاره به اين است كه مغايرت لفظ بدلى با اصلى، همه جانبه و از هر جهت بود، به گونه اى كه به هيچ وجه قابل توجيه نبود. گويا آنان از آغاز مأمور به گفتن مبدّل اليه بودند.(1341)

مصداق رجز نازل شده بر بنى اسرائيل

فسق مستمر و تبه كارى مستدام بنى اسرائيل زمينه نزول عذاب را فراهم كرد و سرانجام متمردان از بنى اسرائيل رجزى آسمانى بر آنان فرو فرستاده شد.(1342)

طبق روايت رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم درباره طاعون كه فرمود: انه رجز عذّب به بعض الامم قبلكم(1343) مى توان احتمال داد رجزى كه بر بنى اسرائيل نازل شد طاعون بوده است؛ چنان كه برخى تفاسير عامه نيز آن را بر طاعون تطبيق داده اند(1344) كه بر اثر آن بيست و چهار هزار نفر نابود شدند(1345) و مطابق روايتى هفتاد هزار نفر از بزرگان و شيوخ آنان از بين رفتند.(1346)

برخى مفسران مى گويند:

خداوند از بيان نوع عذاب و حقيقت آن سكوت اختيار كرده و روشن نكرده كه آيا طاعون بوده (چنان كه بعضى گفته اند) يا برف بوده است (چنان كه عده اى ديگر گفته اند) و همچنين از بيان تعداد كسانى كه با اين عذاب نابود شدند، كه آيا هفتاد هزار نفر يا بيشتر يا كمتر بوده اند و هم چنين از مدت زمان نزول اين عذاب كه آيا در يك لحظه و يك ساعت بوده يا در طول يك روز. از همه اينها نيز سكوت اختيار كرده است. ا اين رو ما نيز ساكت مى شويم و براى بيان آن به تكلف نمى افتيم، چنان كه ديگران با اعتماد بر قولى ضعيف يا روايتى متروك به تكلف افتاده اند.(1347)

البته اگر حديث معتبرى در صدد تعيين آن بر آمد كاملا مورد عنايت و حمايت خواهد بود، زيراروايت صحيح در هدايت تائهان تفسيرى سهم موثرى دارد.

نكته: تنوين رجزا براى بيان عظمت و هولناك بودن عذاب است(1348) . استنباط اين گونه از نكات گاهى از بررسى سياق آيه، و زمانى از شواهد لبّى و لفظى آيه ديگر است.

هشدارى به فاسقان

تعبير به بما كانوا يفسقون با توجه به اين كه فعل ماضى كانوا بر سر مضارع در آمده دلالت بر استمرار آنان در فسق دارد و پيامش اين است:

1 آنچه سبب نزول رجز آسمانى شد اصرار آنان بر گناه و استمرارشان در معصيت و خوددارى از توبه است.

2 هشدارى است براى هر شخص و ملّتى كه به گناه آلوده است و بر آن اصرار مى ورزد و عادت به آن كرده است كه به هوش باشيد عذاب الهى فرا مى رسد. به بيان ديگر، اگر اين تعبير نبود با توجه به على الذين ظلموا و با توجه به فأ ترتيب در فانزلنا گمان مى شد كه سبب نزول عذاب، ظلم خاص آنان در ارتباط با ورود به قريه، و خوددارى آنان از توبه در اين مورد بود، اما جمله بما كانوا يفسقون مى رساند كه نزول رجز، مرتبط به مجموعه قبايحى است كه آنها مرتكب شدند، نه خصوص اين ظلم در اين مورد خاص؛ يلكه ظلم آنان در تمرّد از ورود به قريه، مزيد بر علت شد وگرنه فسق و تبه كارى مستدام آنان زمينه نزول رجز را فراهم كرده است.

بعضى خواسته اند نفس تعبير به فسق، يفسقون بعد از تعبير به ظلم، الذين ظلموا را و به بيان ديگر تعليل نزول رجز به فسق را با آن كه على الذين ظلموا اشعار به اين داشت كه علت نزول رجز، ظلم آنان است خصوصا با توجه به فأ ترتيب در فانزلنا دليل بر غلوّ آنان در ظلم و اشاره به شدت ظلم آنها بگيرند و اين كه ظلم آنها به حد فسق و خروج از طاعت و بندگى خداوند رسيده بود(1349) . شايد به اين لحاظ كه فسق در اصل به معناى خروج از پوسته اصلى و فطرى است و فَسَقَت الرطبة عن قشرها، يعنى خرما از پوست خود بيرون جست.

ليكن اين بيان مشروط به اين است كه واژه فسق منفى تر از واژه ظلم باشد وگرنه ممكن است از قبيل تفنّن در تعبير باشد و بما كانوا يفسقون همان معنايى را افاده كند كه بما كانوا يظلمون مفيد آن است؛ به ويژه با توجه به اين كه در سوره اعراف در مورد مخصوص همين قضيه تعبير به يظلمون شده است:( فبدّل الذين ظلموا منهم قولا غير الذى قيل لهم فأرسلنا عليهم رجزا من السمأ بما كانوا يظلمون ) (1350) . پس ‍ نكته اى كه در جمله بما كانوا يفسقون قابل ذكر است، همان است كه گذشت.

لطايف و اشارات

1 سرزمين فلسطين و ناسپاسى هاى بنى اسرائيل

يكى از بزرگترين ظلم ها و ناسپاسى هاى بنى اسرائيل، رفتار ناروايى بود كه در مورد ورود به سرزمين مقدس ‍ و پر بركت بيت المقدس، از خود نشان دادند.

قرآن كريم از منطقه بيت المقدس گاهى به قريه تعبير مى كند، نظير آيه مورد بحث (بنابراين كه مراد از قريه در اين آيه و همچنين آيه 161 سوره اعراف، سرزمين بيت المقدس باشد كه بحث آن در بخش ‍ تفسير گذشت ) و گاهى به سرزمين مقدّس و گاهى نيز تعبير به سرزمين با بركت مى كند؛ زيرا اين منطقه هم از لحاظ معنوى متنعم و با بركت است، چون انبياى فراوانى از آن جا برخاستند و معبد آن به دست مبارك حضرت سليمان بنا شده است و هم از جهت ظاهرى منطقه حاصل خيز و پر بركتى است.

از اين رو از زمان حضرت ابراهيم خليل، از اين سرزمين با وصف مكان مبارك و مقدس ياد مى شود. در جريان حضرت ابراهيمعليه‌السلام چنين آمد:( و نجّيناه و لوطا الى الارض التى باركنا فيها للعالمين ) (1351) و پس از او در جريان حضرت موساى كليمعليه‌السلام نيز چنين آمده است:يا قوم ادخلوا الارض المقدسة التى كتب اللّه لكم ولا ترتدوا على أدباركم فتنقلبوا خاسرين(1352) و پس از او وقتى نوبت به سليمان نبّى و داود پيامبرعليه‌السلام مى رسد چنين آمده است:( و لسليمان الريح عاصفة تجرى بأمره الى الارض التى باركنا فيها ) (1353) . پس از آنان در زمان عيساى مسيحعليه‌السلام و سپس در زمان پيامبر خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز از امكان با وصف سرزمين مبارك ياد مى شود؛ چنان كه درباره معراج رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمايد:( سبحان الذى أسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى الذى باركنا حوله ) (1354) .

در بعضى از آيات نيز از اين سرزمين به مسكن صدق تعبير شده:( ولقد بوّانا بنى اسرائيل مبوّأ صدق ) (1355) و سرزمين صادق سرزمينى است كه همه لوازم و امكانات را داراست و هيچ كذبى در آن نيست. مسكن صدق همانند وعد صدق، لسان صدق، قدم صدق و جايگاه صدق(1356) با جامعه بشرى راست مى گويد، هم در نعمت هاى معنوى و هم در نعمت هاى مادى.(1357)

بنى اسرائيل پس از خارج شدن از مصر و نجات از دريا، مأمور مى شوند تا به چنين سرزمين مبارك و مقدسى وارد شوند، اما اين قوم بهانه گير و ناسپاس در جواب فرستاده خدا گفتند:( ان فيها قوما جبّارين و انا لن ندخلها حتى يخرجوا منها... ) (1358) ( وفاذهب انت و ربّك فقاتلا انا هيهنا قاعدون ) (1359) ، و آنگاه پس از چهل سال سرگردانى و آوارگى در صحراى سوزان سينا، دوباره مأمور به ورود به آن مى شوند(بنابراين كه قريه در آيه مورد بحث و آيه 161 سوره اعراف اشاره به بيت المقدس باشد) اما باز هم اين قوم ناسپاس تحريفگر(قومى كه هم احبار و رهبانشان دست به تحريف تورات زدند و هم توده كم فكر و ضعيف الايمان آنها كلام الهى را تبديل كردند) به شرايط ورود به اين مكان پاك (استغفار از گناهان سابق و اظهار خشوع و تواضع و بر زبان جارى ساختن كلمه حطّه عمل نكردند و كلام خدا را تبديل و تحريف كردند و در نتيجه به عذاب الهى دچار شدند.

تذكر: اثبات قداست بيت المقدس مستلزم ترجيح احتمال اراده آن از كلمه القريه نيست، بلكه چون يكى از محتملات آن است در اين جا مطرح شد.

2 رفاه گرايى بنى اسرائيل

اوامرى كه در آيه مورد بحث آمده الزامى است، مگر امر فكلوا كه براى اباحه و ترخيص است. يهوديان عصر حضرت موسىعليه‌السلام اوامر الزامى را ترك يا تبديل كردند، ولى امر ترخيصى را كه همراه رفاه و آسايش بود پذيرفتند. اما اوامر سه گانه را چنين طرد كردند كه درباره اصل دخول قريه صريحا با حضرت كليم اللّه به مجادله سيّئه پرداختند و درباره دخول ساجدانه و متواضعانه، تمرّد كرده متعنتاته و مختالانه وارد شدند و درباره قول حطّه و طلب مغفرت يا گفتن كلمه توحيد همراه با قبول ولايت... مستكبرانه و مستنكرانه برخورد كردند. اما درباره امر ترخيصى تصرف رفيهانه و آسودمندانه هيچ دريغى نورزيدند.

تبديل كه گاهى ترك بدون عوض است و زمانى با تعويض همراه است، توسط يهوديان عصر حضرت كليم اللّه نسبت به اوامر سه گانه معهود صورت پذيرفت.

3 اوصاف محسنان در قرآن كريم

چنان كه در مباحث تفسيرى گذشت، از مجموع آيات و برخى روايات بر مى آيد كه عنوان محسن و محسنين محتوايى بيش از خوب به جا آوردن عمل دارد و در آن تقواى ويژه نيز مطرح است.((محسن در فرهنگ قرآنى از مقوله احسانى است كه ويژگى آن در روايت نبوى تبيين شده و در بحث تفسيرى گذشت. ان تعبد اللّه كانك تراه فان لم تكن تراه فانه يراك.(1360)

آياتى كه عنوان محسن را تفسير مى كند، شجره طيبه اى را به تصوير مى كشد كه هم از جهت عقيده، ريشه در اعماق زمينه هاى اعتقادى و مايه هاى ايمانى دارد و هم از جهت عمل و شاخ و برگ و فروع، سر به آسمان برافراشته و سينه ملكوت را شكافته، ميوه ها و اعمال صالح درخشانى به بار آورده است:مثلا( كلمة طيّبة كشجرة طيّبة أصلها ثابت و فرعها فى السمأ ( 24 ) تؤ تى أكلها كل حين باذن ربّها ) .(1361)

بعضى از صفاتى كه آيات قرآن براى محسنان ذكر مى كند، عبارت از:

1 تا 3 كمى از شب را مى خوابند و در سحر گاهان استغفار مى كنند، مقدارى از اموالشان را(غير از حقوق واجب مالى ) به نيازمندان مى دهند:

( ...انهم كانوا قبل ذلك محسنين ( 16 ) كانوا قليلا من اليل ما يهجعون ( 17 ) وبالاحسار هم يستغفرون ( 18 ) و فى أموالهم حقُّ للسائل و المحروم ) (1362) . البته اين كرايم اخلاق لازم تقواى ويژه اى است كه در محسنان يافت مى شود.

4 از زينت هاى دنيا چشم مى پوشند و رو به جانب آخرت دارند؛ از دار غرور، پهلو تهى مى كنند و به سوى دار خلود، شتابان در حركتند و در آن جا پهلو مى گيرند:( يا أيّها النّبى قل لازواجك ان كنتنّ تردن الحيوة الدّنيا و زينتها فتعالين أمتّعكنّ و أسرّحكنّ سراحا جميلا ( 28 ) و ان كنتنّ تردن اللّه و رسوله و الدار الاخرة فان اللّه أعدّ للمحسنات منكنّ أجرا عظيما ) .(1363)

5 منادى عامل و معتقدى براى دين هستند، هم به حق معتقدند و به آن عمل مى كنند و هم حق مى گويند و آن را نشر مى دهند:( و الذى جأ بالصّدق و صدّق به أولئك هم المتّقون ( 33 ) لهم ما يشأؤون عند ربّهم و ذلك جزأ المحسنين ) .(1364)

6 تا 8 نماز به پا مى دارند، زكات مى دهند و به آخرت يقين دارند:( تلك ايات الكتاب الحكيم ( 2 ) هدىً و رحمةً للمحسنين ( 3 ) الذين يقيمون الصلوة و يؤ تون الزكوة و هم بالاخرة هم يوقنون ) .(1365)

9 مجاهدانى مخلص و فداكارانى از خود گذشته در راه خدا هستند و از معيّت ويژه الهى برخوردارند:( و الذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا و ان اللّه لمع المحسنين ) (1366) ، در احياى مآثر دينى از هيچ ايثار و نثارى دريغ ندارند و از اجر مخصوص خدا بهره مندند:( ذلك بانهم لا يصيبهم ظمأ ولا نصب ولا مخمصة فى سبيل اللّه... ان اللّه لا يضيع أجر المحسنين ) .(1367)

10 در راه خدا صبور و پايدار و با استقامتند:( انه من يتّق و يصبر فان اللّه لا يضيع أجر المحسنين ) .(1368)

11 اهل كرامت و گذشتند:( قالوا يا ايّها العزيز ان به أبا شيخا كبيرا فخذ أحدنا مكانه انا نريك من المحسنين ) (1369) ،( فاعف عنهم واصفح ان اللّه يحبّ المحسنين ) (1370) ،( و متّعوهنّ على الموسع قدره و على المقتر قدره متاعا بالمعروف حقا على المحسنين ) .(1371)

12 در حال خوف و رجا به سر مى برند و با بيم و اميد خدا را مى خوانند و رحمت خاص الهى به آنان نزديك است:( ولا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها وادعوه خوفا و طمعا ان رحمت اللّه قريب من المحسنين ) .(1372)

13 تا 16 در پذيرش حق استكبار نمى ورزند، حقيقت را دريافته اند و در پى آن نسبت به آيات الهى، عشق و شوق از خود نشان مى دهند و پيوسته ملحق شدن و رسيدن به صالحان را از خدا طلب مى كنند:...( انهم لا يستكبرون # و اذا سمعوا ما انزل الى الرّسول ترى أعينهم تفيض من الدمع ممّا عرفوا من الحقّ يقولون ربّنا امنّا فاكتبنا مع الشاهدين # و ما لنا لا نؤ من باللّه و ما جأنا من الحق و نطمع ان يدخلنا ربّنا مع القوم الصالحين # فأثابهم اللّه... و ذلك جزأ المحسنين ) .(1373)

17 با همه پايمردى ها و استقامت ها در راه خدا، پيوسته از گناهان خود اظهار عجز و شرمسارى مى كنند و از خداوند،

آمرزش گناهان، ثبات قدم و نصرت بر كافران را مى طلبند:( و كأيّن من نبىّ قاتل معه ربيّون كثير... ( 146 ) و ما كان قولهم الا ان قالوا ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى أمرنا و ثبّت أقدامنا و انصرنا على القوم الكافرين ( 147 ) فاتاهم اللّه ثواب الدنيا و حسن ثواب الاخرة واللّه يحبّ المحسنين ) .(1374)

18 و 19 حتى در حال تنگ دستى نيز اهل انفاقند و خشم خويش را فرو مى برند. از اين رو از محبوبان ويژه خدا هستند:( الّذين ينفقون فى السّرّأ و الضّرّأ و الكاظمين الغيظ... واللّه يحبّ المحسنين ) .(1375)

از مجموع صفات مزبور، اجمالا بر مى آيد كه محسن تنها به معناى نيكو به جا آورنده عمل يا نيكوكار نيست، بلكه احسان، مقامى است كه براى تحديد حدود و لوازم و آثار آن، تدبّر بيشترى لازم است.

بحث روايى

1 تطبيق آيه بر ولايت محمد و آل محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم

عن العسگرى:.. و ادخلوا الباب باب القرية سجّدا مثّل اللّه عز و جلّ على الباب مثال محمد و علىّ و أمرهم ان يسجدوا تعظيما لذلك المثال و يجددوا على انفسهم بيعتهما و ذكر موالاتهما و ليذكروا العهد و الميثاق المأخوذين عليهم لهما و قولوا حطّة أى قولوا: ان سجودنا للّه تعالى تعظيما لمثا محمد و على و اعتقادنا لو لا يتهما حطّة لذنوبنا و محو لسيئاتنا.

قال للّه تعالى: نغفر لكم بهذا الفعل خطاياكم السالفة و نزيل عنكم آثامكم الماضية و سنزيد المحسنين من كان منكم لم يقارف الذنوب التى قارفها من خالف الولاية و ثبت على ما أعطى اللّه من نفسه من عهد الولاية فانا نزيد هم بهذا الفعل زيادة درجات و مثوبات و ذلك قوله تعالى: و سنزيد المحسنين.(1376)

عن الباقر فى قولهم باب اللّه:معناه ان اللّه احتجب عن خلقه بنيّنه و لاوصيأ من بعده و فوض اليهم من العلم ما علم احتياج الخلق اليه. و لمّا استوفى النبى على علىّ العلوم و الحكمة قال: انا مدينة العلم و على بابها و قد أوجب اللّه على خلقه الاستكانه لعلّى بقوله: وادخلوا الباب سجّدوا و قولوا حطّة نغفر لكم خطاياكم و سنزيد المحسنسين أىّ الذين لا يرتابون فى فضل الباب و علّو قدره....(1377)

عن أمير المومنين و الباقر فى قوله تعالى:( و ليس البّر بان تأتوا البيوت ) (1378) الآية و قوله تعالى: و اذا قلنا ادخلوا هذه القرية: نحن البيوت التى أمر اللّه ان توتى من أبوابها الحديث.(1379)

عن أمير المومنين:هؤ لأ بنو اسرائيل نصب لهم باب حطّة و انتم معشر امة محمد نصب لكم باب حطّة، اهل بيت محمد: أمرتم باتيّاع هداهم، و لزوم طريقتهم ليغفر لكم بذلك خطاياكم و ذنوبكم و ليزداد المحسنون منكم، و باب حطّتكم أفضل من باب حطّتهم؛ لانّ ذلك كان بأخاشيب و نحن الناطقون الصادقون المومنون الهادون الفاضلون الحديث.(1380)

عن أمير المومنين: قال رسول اللّه: لكل امّة صديق و فاروق و صدّيق هذه الامة و فاروقها علىّ بن أبى طالب؛ ان عليّا سقينة نجاتها و باب حطّتها.(1381)

و عنه:فانى سمعت رسول اللّه يقول لى: مثلك فى امتّى مثل باب حطّة فى بنى اسرائيل؛ فمن دخل فى ولايتك فقد دخل الباب كما أمره اللّه عزو وجل.(1382)

عن الباقر:نحن باب حطّتكم.(1383)

عن الصادق:قال امير المومنين فى خطبة: انا باب حطّة.(1384)

عن امير المومنين فى خطبة الوسيلة:ألا و انى فيكم أيّها الناس كهارون فى آل فرعون، و كباب حطّة فى بنى اسرائيل(1385)

عن رسول اللّه:ان اللّه عزو وجل جعل أهل بيتى فى أمّتى كسفينة نوح... و مثل باب حطّة فى بنى اسرائيل، من دخله كان امنا.(1386)

اشاره الف: با اغماض از سند، آنچه به اصل ولايت اهل بيت و عصمت باز مى گردد، امرى است قطعى و كاملا ثابت شده و نيازى به بازگو كردن ندارد.

ب: تنظير باب ولايت در اسلام به باب حطّه بنى اسرائيل بى محذور است؛ چنان كه ترجيح باب ولايت بر باب حطّه از لحاظ معنوى بودن باب ولايت و مادى بودن باب حطّه كاملا مورد اذعان است و نيازمند تحليل نيست.

ج: مهم ترين مطلب اين گونه احاديث تمثّل مقام ولوى اهل بيت عصمت براى نجات يافتگان بنى اسرائيل است. آنچه از مجموع روايات متفّرق راجع به امم و اقوام و ناظر به انبيأ و اوليا از آدم و بعد از آن وارد شده اين است كه انسانهاى كامل و برين و ممتاز كه واجد قدر اول خلافت الهى هستند، كلمات تّام خدايند و حضرت آدم آنها را تلقّى كرد و ديگران نيز از آنها تنعّم يافتند. بنى اسرائيل نيز در هنگام ورود به باب حطّه در پيشگاه آنان تعظيم كردند.

2 مراد از قرية، باب و حطّة

عن العسكرى:...ادخلوا هذه القرية و هى أريحا من بلاد شام و ذلك حين خرجوا من التيه فكلوا منها من القرية حيث شئتم رغدا واسعا بلا تعب و لا نصب....(1387)

عن أبّى اسحق عمّن ذكره و قولوا حطّة مغفرة حطّ عنّا أى اغفر لنا.(1388)

عن الباقر: و ادخلوا الباب سجدا ان ذلك حين فصل موسى من أرض التيه فدخلوا العمران و كان بنو اسرائيل أخطؤ وا خطيئة فأحبّ اللّه ان ينقذهم كنها ان تابوا فقال لهم: اذا انتهيتم الى باب القرية فاسجدوا و قولوا: حطّة تنحطّ عنكم خطاياكم فأمّا المحسنون ففعلوا ما أمروا به، و امّا الذين ظلموا فزعموا حنطة حمرأ فبّدلوا فانزل اللّه تعالى رجزا.(1389)

عن ابن عباس وادخلوا الباب قال: باب ضيق سجّدا قال: ركعّا.(1390)

اشاره الف: با صرف نظر از سند و اعتراف به صعوبت اثبات مطالب علمى و غير تعبّدى با اين گونه اخبار مشابه تاريخ، اعتماد به محتواى خبرى كه قريه مزبور را اريحا مى داند آسان نيست؛ زيرا مضون آن با شواهد ديگرى كه قريه ياد شده را بيت المقدس معرفى مى كند هماهنگ نيست.

ب: انفصال حضرت موسى از سرزمين تيه معقول و. مقبول است؛ زيرا سرگردانى و تحيّر در آن وادى يك نوع تنبيه الهى بوده است و چنين توبيخى مناسب شان حضرت كليم نبوده است و تفصيل آن در ضمن آيه( يتيهون فى الارض ) (1391) خواهد آمد.

ج: اين كه معناى حطّه، درخواست مغفرت و ريزش گناه باشد كاملا با بحث تفسيرى هماهنگ است و اما اين كه معناى سجود، همان ركوع و انحناى طبيعى باشد كه به كوتاهى در ورودى استناد داشته باشد، مطابق با ظاهر آيه و مناسب با مطالب گذشته نيست.

3 مراد از تبديل و رجز

عن الباقر:نزل جبرئيل بهذه الاية على محمد هكذا:فبدّل الذين ظلموا آل محمد حقّهم قولا غير اذى قبل لهم فانزلنا على الذين ظلموا آل محمد حقّهم رجزا من السمأ بما كانوا يفسقون.(1392)

عن العسكرى:.. لم يسجدوا كما أمروا و لا قالوا ما أمروا و ظلموا ولكن دخلوها مستقبلها بأستاههم و قالوا:هطا سمقانا يعنى حنطة ء حمرأ نتقوتها أحبّ الينا من هذا الفعل و هذا القول. قال اللّه تعالى: فانزلنا على الذين ظلمونا و غيّروا و بدّلوا ما قيل لهم و لم ينقادوا لو لاية اللّه و ولاية محمد و على و آلهما الطيبين الطاهرين رجزا من السمأ بما كانوا يفسقون يخرجون من أمر اللّه و طاعته. و الرجز اذى أصابهم انه مات منهم بالطاعون فى بعض يوم مائة و عشرون ألفا و هم من علم اللّه انهم لا يومنون و لا يتوبون، و لا ينزل هذا الّجز على من علم اللّه انه يتوب او يخرج من صلبه ذرية طيبة توّحد اللّه و تومن بمحمد و تعرف مولاة على وصيّة و أخيه.(1393)

عن الحسن بن على بن ابى طالب:... ثّم أقبل رسول اللّه على اليهود و قال: احذروا ان ينالكم بخلاف أمر اللّه و خلاف كتاب اللّه ما أصاب أوائلكم الذين قال اللّه فيهم: فبدّل الذين ظلموا قولا غير الذى قيل لهم و أمروا بان يقولوه. قال اللّه تعالى: فانزلنا على الذين ظلموا رجزا من السمأ عذابا من السمأ طاعونا نزل بهم فمات منهم مائة وعشرون ألفا ثّم أخذهم بعد ذلك فمات منهم مائة وعشرون ألفا أيضا و كان خلافهم انهم لمّا ان بلغوا الباب رأوا بابا مرتفعا فقالوا: ما بالنا نحتاج ان نركع عند الدخول ههنا ظننّا انه باب متطامن لا بّد من الركوع فيه و هذا باب مرتفع الى متى يسخر بنأ هؤ لأ يعنون موسى و يوشع بن نون و يسجدونا فى الأباطيل، و جعلوا استاهم نحو الباب و قالوا بدل قولهم: حطّة الذى امروا به: همطاسمقانا، يعنون حنطّة حمرأ، فذلك تبديلهم.(1394)

عن رسول اللّه: ان هذا الطاعون رجز و بقية عذاب به اناس من قبلكم، فاذا كان بارض و انتم بها فلا تخرجوا منها و اذا بلغكم انه بأرض فلا تدخلوها.(1395)

اشاره الف: چون قرآن و همانند آفتاب و ماه در طول تاريخ مى تابد و هماره مواضع، اماكن، اشيا و اشخاص را روشن و معرفى كرده و آن را محمود يا مذموم مى داند، عناوين مأخوذ در آيه مورد بحث از قبيل تبديل حقّ به باطل، تغيير حَسَن به قبيح، تحويل معروف به منكر و مانند آن طبق آنچه در اين گونه احاديث آمده است، انطباق يافت و گرنه مضامين روايات مزبور از سنخ تفسير مفهومى آيه مورد بحث نيست.

ب: لغت نبطى هاى اسرائيلى، عبرى، سريانى و... بوده است؛ آنان هرگز به عربى تكلم نمى كردند و آنچه به عنوان قصه يهودى ها در قرآن و نيز در اين بخش وارد شده از سنخ نقل به معناست؛ يعنى تمام گفتمان حضرت كليم اللّه و هارون و يوشععليه‌السلام با بنى اسرائيل و همه قبول و نكول آنان به لغت عبرى تأديه مى شد؛ كلمه حطّه كه مورد امر قرار گرفت و واژه حنطه كه محور تبديل واقع شد، همگى از قبيل ترجمه گفته هاى عبرى يهود است، نه متن گفته هاى آنان.

ج: بيمارى طاعون مى تواند از مصاديق رجز به معناى عقوبت الهى باشد و اصل پديد آمدن آن نيز درباره برخى از اقوام گذشته محتمل است و در صورت صحت خبر مزبور مورد وثوق خواهد بود، ليكن تطبيق آن بر جريان يهودى هاى مبتلا به گناه تبديل، نيازمند دليل خاص است كه در حديث فوق به آن اشاره نشده است.

د: حكم دخول و خروج سرزمين طاعون زده از مدار بحث كنونى بيرون است.