شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

( و ءامنوا بما أنزلت مصدقا لما معكم و لاتكونواأول كافر به و لاتشتروا بايتى ثمنا قليلا و ايّى فاتقون ( 41 ) و لاتلبسوا الحقبالبطل و تكتموا الحق و أنتم تعلمون (42)

گزيده تفسير

خداى سبحان به توده بنى اسرائيل و نيز عالمان آنها فرمود: به آيات قرآن ايمان آوريد، كه قرآن، مصدق محتوا و بشارت هاى وارد در تورات و انجيل غير محرف و مشتمل بر همه مطالب و معارف موجود در اين دو و مهيمن بر آنهاست. مصدّق بودن، كه از اوصاف ممتاز قرآن كريم است و گاه براى ترغيب اهل كتاب به ايمان ذكر مى شود، نه مستلزم تساوى سطح قرآن با سطوح معارف عهدين و نه منافى نسخ و تخصيص ‍ ازمانى برخى از احكام و امور جزئى گذشته است.

اهل كتاب به مبدأ نزول وحى و نيز به اصل وحى و نبوت عام ايمان داشتند؛ از اين رو امر به ايمان فقط در محدوده رسالت خاص، و آن اعتقاد به حق بودن قرآن است. ايمان به صحت وحى و حق بودن قرآن، همراه با ايمان به خداوند نازل كننده آن و مصاحب با اعتقاد به صحت دعوى مدعى نبوت است.

كفر پس از اقامه حجت و برهان، كفر فاحش و آشكار، و به اين لحاظ اولين كفر است. بر همين اساس، اهل كتاب به اين دليل كه افزون بر مشاهده معجزه قرآن، اصل نبوت عام را پذيرفته و معجزه پيامبران پيشين را ديده اند چنانچه كافر شوند كفرشان شديدتر خواهد بود و خود، اول كافر خواهند شد، به ويژه عالمان آنها؛ زيرا كفر اينان كه صاحب نفوذ و مورد توجه و اعتماد توده عوام هستند سنتى قابل تأسى براى ساير اهل كتاب خواهد شد و آنان بر اثر پايه گذارى سنت كفر در جامعه، زمامدار كفر مى شوند.

خداى سبحان از اهل كتاب مى خواهد كه نه تنها اولين كافر، اولين دين فروش، اولين تلبيس كننده و اولين كتمان كننده حق نباشند، بلكه اولين مؤ من باشند. پس امر آنان داير بين اولين ايمان و اولين كفر است، نه بين صرف ايمان و كفر.

فروختن آيات الهى، با نقض عهد خدا و رها كردن دين و كتمان حقايق و تفسير تورات و انجيل به ميل خويش يا ديگران، حتى اگر در برابر آن همه دنيا دريافت شود، فروش متاعى گران بها به بهايى اندك است.

انسان موحد، در همه شؤ ون، واحد خو و احد جوست؛ تنها خدا را مى خواهد و تنها از او پروا دارد.

تبه كارى سران بنى اسرائيل، گذشته از كفر شخصى و كتمان حق، هم تلبيس بود و هم تسويل؛ يعنى هم حق را به لباس باطل مى پوشاندند تا كسى به آن گرايش پيدا نكند و هم باطل خود را به لباس حق مى آراستند تا توده اسرائيلى از آن نگريزند. از مصاديق اين لبس و خلط بين حق و باطل اين بود كه آنان با توجه به تحذير تورات و انجيل از گرايش به مدعيان دروغين نبوت، و بشارت عهدين به ظهور پيامبرى از فرزندان اسماعيل، با بيان علايم و ويژگيهاى وى، چنين وانمود مى كردند كه رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - معاذاللّه - از جمله همان مدعيان دروغين است.

سران اسرائيلى به حق بودن وحى نازل (قرآن )، حق بودن نبوت آورندگان آن، تطبيق آنچه در عهدين آمده بر رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم ، حق بودن قبول و باطل بودن نكول، همچنين به كيفيت كار، از قبيل لبس يا لبس يا كتمان، عالم بودند و چون با داشتن علت بازدارنده و عامل نهى كننده از تخلف از حق همچنان به باطل قيام مى كردند، قيد و أنتم تعلمون

ظاهر در خبث سريرت و رسوخ رسوبات جاهليت كهن و تصلب كفر و تعصب و كينه آنهاست.

تفسير

لاتشتروا: استعمال اشترأ به معناى فروش و آوردن حرف بأ بر سر مثمن در آيات فراوان معهود است؛ مانند آيه 77 و 187 از سوره آل عمران و آيه 44 از سوره مائده و آيه 9 از سوره توبه و آيه 95 از سوره نحل و آيه 79 از سوره بقره و...

ثمنا: ثمن غير از قيمت است؛ زيرا در ثمن تفاوت به زياده و نقص راه مى يابد، ولى قيمت آن است كه معادل كالا باشد.

لاتلبسوا: يا از ماده لبس به معناى اشتباه است: حق را به باطل مشتبه نكنيد، يا از لبس به معناى پوشاندن: حق را به باطل نپوشانيد.

بالباطل: بأ در بالباطل براى استعانت است؛ نظير آيه( جادلوا بالباطل ليدحضوا به الحق ) (129) .

تكتموا: حذف نون در تكتموا ممكن است از باب جزم بوده، در نتيجه واو در وتكتموا... عاطفه باشد؛ يعنى لاتلبسوا...و لاتكتموا.... نيز ممكن است از باب نصب باشد؛ در نتيجه واو، از قبيل واو جمع، نظير لاتأكل السمك و تشرب اللبن باشد؛ يعنى لاتجمعوا بين لبس الحق بالباطل و بين كتمانه؛ بين تدليس حق و كتمان آن جمع نكنيد.(130)

تذكر: اين كه به جاى ضمير، اسم ظاهر آمده، يعنى به جاى وتكتموه وتكتموا الحق آمده شايد از اين جهت باشد كه حق دوم غير از حق اول است؛ مراد از دومى اسم يا وصف رسول مكرم است كه آنان آن را حذف كرده و به جاى آن، اسم يا وصف ديگرى نوشته بودند، كه توضيح آن در آيه( فويل للذين يكتبون الكتاب بأيديهم ) (131) خواهد آمد و مراد از اولى حقايق ديگر، يا مطلق حقايق مربوط به دين اسلام است.(132)

اگر حق دوم همان حق اول باشد سرّ عدم اكتفا به ضمير، اهتمام به مطلب است كه بدون تصريح به اسم ظاهر تأمين نمى شود. برخى از مفسران براى حق يازده مصداق ياد كرده اند.(133)

تناسب آيات

اين دو آيه، هم خطاب به توده بنى اسرائيل است و هم به عالمان آنها؛ چنان كه پيام آن شامل همگان مى شود. به توده بنى اسرائيل مى فرمايد: به قرآنى كه نازل كردم ايمان بياورند؛ زيرا قرآن، افزون بر اين كه همه حقايق تورات را در بر دارد، مشتمل بر حقايق ديگرى نيز هست. به عالمان بنى اسرائيل (احبار و رهبان ) نيز مى فرمايد: اگر بت پرستان به وحى الهى كفر بورزند و به آن ايمان نياورند شگفت آور نيست؛ شگفتى در كفر و انكار شما، آن هم به عنوان اولين كافر و پيش گام در مخالفت و كفر است. پس به آنچه نازل كردم اولين كافر نباشد و نشانه هاى قرآن و پيامبر اسلام را كه در كتاب هاى شما آمده تحريف و پنهان نكنيد و آيات مرا به بهاى ناچيز نفروشيد: و لاتكونوا أول كافر به ولاتشاروا باياتى ثمنا قليلا.

اين دو جمله چون مربوط به تحريف كتاب آسمانى است، ناظر به اعمال بنى اسرائيل است؛ زيرا توده بنى اسرائيل از معارف كتاب هاى دينى آگاه نبودند؛ چنان كه عهده دار تفسير آنها نيز نبودند و از اين رو اهل تحريف نبودند. در حقيقت اولين خطاب از دو خطاب آيه اول: امنوا بما أنزلت... عتاب مشتركى است درباره ميثاق عمومى بنى اسرائيل كه در آيه قبل در جمله أوفوا بعهدى أوف بعهدكم به آن اشاره شده و خطاب دوم: و لاتكونوا أول كافر به ولاتشتروا... عتاب خاصى است ناظر به نقض عهد مخصوص مربوط به عالمان بنى اسرائيل كه آن نيز از مصاديق عهد در جمله أوفوا بعهدى... در آيه قبل است.

از آن جا كه ممكن است بيان حقيقت سبب قطع روزى عالمان يهود، با شورش عوام متعصب يهود بر آنان شود و آنان از چنين عاقبتى هراسناك باشند، خداوند در بخش پايانى آيه مى فرمايد: تنها از من پروا داشته باشيد؛ و ايّاى فاتقون، زيرا عزت، شوكت و روزى مادى و معنوى شما در اختيار من است و ديگران در آن نقشى ندارند.

آيه دوم توضيحى براى جمله و لاتشتروا باياتى ثمنا قليلا از آيه قبل است و در حقيقت اشترا و فروش ‍ آيات خدا به ثمن قليل و بهاى اندك را، كه چيزى جز همان كتمان حق يا آميختن آن با باطل نيست، تفسير مى كند و مى فرمايد: و حق را به باطل نياميزيد و حقيقت را با آن كه مى دانيد، كتمان نكنيد؛ و لاتلبسوا الحق بالباطل و تكتموا الحق و أنتم تعلمون.

دعوت به ايمان به قرآن

بيشتر مفسران مقصود از ما أنزلت را خصوص آيات قرآن مى دانند، ليكن بعضى آن را اعم از قرآن وشامل رسول مكرم دانسته اند؛ زيرا به حكم آيه قد أنزل اللّه اليكم ذكرا # رسولا يتلوا عليكم... آن حضرت نيز مصداق ما أنزل اللّه است؛ به بيان ديگر، فرق است بين( ما أنزلت يا ما أنزل اللّه ) (134) كه از باب افعال است و شامل نزول تدريجى و دفعى، هر دو مى شود و بين ما نزّلنا در آيه( امنوا بما نزلنا... ) (135) كه از باب تفعيل است و تنها نزول تدريجى را در بر مى گيرد(136) . تعبير اول چون تحمل شمول نزول پيامبر براى امر رسالت را كه نزولى دفعى است دارد عام بوده، شامل هر دو نزول (نزول قرآن و نزول پيامبر) مى شود، ولى ظاهر آيه همان آيات قرآنى است و اگر در موردى انزال بر ارسال تطبيق شد با قرينه همراه است؛ چنان كه مصدّقا حال شى نازل است و تصديق رسول نسبت به كتاب آسمانى قبل، به وسيله تصديق قرآن نسبت به آن است، نه ذاتا.

تذكر: تكليف مستفاد از آيات مورد بحث و آيات آينده شامل اصول و فروع است. بنابراين، وظيفه غيرمسلمان اين است كه اولا به اصول اسلامى معتقد شود و ثانيا به فروع آن متدين شده و عمل كند و چون صحت اعمال عبادى مشروط به نيت و قصد غربت است و آن بدون اعتقاد حاصل نمى شود، لازم است كه قبلا هر شرط و مقدمه اختيارى كه تحصيلى است نه حصولى، و واجب است نسبت به آن مطلق است نه مشروط، فراهم شود. بنابراين، كفار، هم مكلف به اصولند و هم موظف به فروع و تفاوت رتبى آنها در عموميت تكليف مانعى ايجاد نمى كند.

ترغيب اهل كتاب به پذيرش قرآن

آمدن مصدقا لما معكم پس از خطاب امنوا بما أنزلت مى تواند اشاره به اين نكته بكند كه قرآن مباين با تورات و انجيل نيست تا به آن ايمان نياوريد، بلكه اصول معارف و اخلاق و احكام موجود در تورات و انجيل، مانند توحيد، مكارم اخلاق، نهى از فواحش و منكرات و امر به معروف در قرآن موجود است و روحى كه قرآن را نازل كرده همان روحى است كه تورات و انجيل را نازل كرده و غرضى كه پيامبر در رسالتش دارد، همان غرضى است كه موسى و عيسى (عليهماالسلام ) داشتند. پس وجهى ندارد كه به آن ايمان نياوريد(137) .

نيز ممكن است اشاره به اين باشد كه گرويدن شما به قرآن، تأكيدى است بر ايمان شما به تورات و انجيل؛ چون قرآن حقانيت اين دو كتاب و حقانيت آورندگان آنها را تصديق مى كند، يا اشاره به اين است كه تكذيب شما نسبت به پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و قرآن، تكذيب تورات و انجيل است؛ زيرا اين دو كتاب، مشتمل بر بشارت به پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و قرآن است(138) .

تصديق كتب آسمانى پيشين

مراد از اين كه قرآن مصدق تورات و انجيل است، اولا مصدق بودن آن نسبت به تورات و انجيل غير محرّف است؛ زيرا از بعضى از آيات نظير( فأتوا بالتورية فاتلوها ان كنتم صادقين ) (139) بر مى آيد كه از ميان اهل كتاب دست كم قوم يهود، تورات اصلى و غير محرف نسبى را در اختيار داشتند و بسيارى از مسائل و احكام و حقائق در آن بود:( و عندهم التورية فيها حكم اللّه ) (140) ، ولى آنان براى مردم بازگو نمى كردند و اين نشان مى دهد كه گرچه در جريان بخت النصر، رابطه تاريخى تورات با زمان نزول آن قطع شد، اما بسيارى از مسائل مربوط به وحى و رسالت و خاتميت و مانند آن در اين كتاب وجود داشت و پس از ظهور اسلام بود كه انگيزه تحريف پيدا شد.(141)

ثانيا، لازمه اش تساوى آن دو كتاب با قرآن از جهت محتوا نيست، بلكه به دو نشانه نسبت ميان آنها، عموم و خصوص مطلق است؛ يعنى آنچه در تورات و انجيل است در قرآن نيز وجود دارد و اين گونه نيست كه همه آنچه در قرآن است در تورات و انجيل نيز آمده باشد؛ نشانه نخست اين كه، خداى سبحان در عين حال كه قرآن را مصدق كتاب هاى گذشته مى داند آن را مهيمن بر آنها نيز معرفى مى كند؛ يعنى از نظر معارف چنان بلند است كه بر تورات و انجيل و ساير كتاب هاى آسمانى سيطره دارد:( مصدّقا لما بين يديه من الكتاب و مهيمنا عليه ) (142) .

نشانه ديگر اين كه، درباره گزارش عيساى مسيحعليه‌السلام نسبت به رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم تعبير به مبشر مى كند:( و مبشرا برسول يأتى من بعدى اسمه أحمد ) (143) ؛ يعنى عيسىعليه‌السلام قومش را به آمدن پيامبرى بشارت داد كه نامش ((احمد است و بشارت، در موردى صادق است كه انتظار خبرى جديد در ميان باشد و اگر قرآن مشتمل بر مطلب تازه اى نباشد و نسبت به كتاب هاى پيشين اضافه اى نداشته باشد، بشارت مفهومى نخواهد داشت.

مرحوم كاشف الغطأ بر پايه همين وصف مصدق و مهيمن بودن قرآن مى گويد: اگر قرآن نبود، قداست تورات و انجيل و نحله مسيحيت و يهوديت نيز بقايى نداشت(144) . قرآن اديان گذشته را حفظ كرد و به آنها آبرو داد؛ زيرا تورات و انجيل محرفى كه بسيارى از اوهام و اباطيل به آن راه يافته و به دامن مطهر مريم سلام الله عليها آلودگى نسبت مى دهد قابل دوام و عرضه به جهان علم نيست.

قرآن انبياى سلفعليهم‌السلام و مريم سلام الله عليها را تطهير و تنزيه و تورات و انجيل را نور معرفى كرد، به گونه اى كه محرفين را وادار كرد تا اسرار آن را فاش، يا به از دست رفتن آن اعتراف كنند.

به هر تقدير، قرآن تصديق كننده معارف غيرمحرف تورات و انجيل است، نه ناسخ آن و مراد از نسخ در شريعت (شرعه و منهاج ) نسخ در امور جزئى است و گرنه خطوط كلى دين:( انّ الدين عند اللّه الاسلام ) (145) گرچه تكميل مى شود، ولى هرگز نسخ شدنى نيست، بلكه مى توان گفت نسخ منافاتى با تصديق ندارد؛ زيرا مراد از تصديق قرآن اين است كه آنچه تورات يا انجيل آورده، در عصر خودش حق بوده، به گونه اى كه اگر قرآن هم در آن عصر نازل مى شد چيزى جز آن نداشت(146) ؛ يعنى بازگشت نسخ به تخصيص ازمانى است، نه ابطال از اصل.

حاصل اين كه، مصدق بودن قرآن نسبت به كتاب هاى آسمانى گذشته نه مستلزم تساوى سطوح آنهاست به نحوى كه قرآن مهيمن و برتر نباشد و نه منافى نسخ برخى از احكام گذشته است.

اما اين كه مستلزم مساوات سطح قرآن با سطح معارف عهدين نيست، براى اين كه معناى تصديق بيش از اين نيست كه هر چه آنها دارند قرآن هم در بر دارد و هرگز تصديق چيزى به معناى اين نيست كه آنچه را كه آن چيز ندارد، مصدق هم نداشته باشد؛ هيچ منافاتى بين تصديق گذشته و نوآورى جديد نيست. سرّ اقدام برخى از احبار بر تلبيس و قيام بعضى از رهبان بر كتمان نيز آن است كه ارائه عهدين به طور صحيح، مردم را به پذيرش كتاب برتر هدايت مى كرد.

اما اين كه تصديق منافى نسخ برخى از احكام سلف نيست، براى اين كه بازگشت نسخ به تخصيص يا تقييد است و چنين كارى ضمن تأييد اصل محتوا و كارآمدى آن در مقطع خاص، از ادامه آن در امتداد زمان جلوگيرى مى كند و اين روش در همه رشته هاى قانونى و حقوقى مطرح است و هرگز از اين روش عنوان نقض، ابطال و مانند آن انتزاع نمى شود. آرى اگر نسخ به معناى ابطال از اصل باشد، يعنى ناسخ اعلام كند كه منسوخ از ريشه باطل بود يا ظاهر حكم و معارف آن تثبيت شده است، چنين چيزى با تصديق مخالف است.

تذكر: عنوان مصدق بودن يكى از اوصاف ممتاز قرآن كريم است كه حق متقدم را چون حق متأخر تصديق دارد، ليكن گاهى اين عنوان براى ترغيب اهل كتاب به ايمان ذكر مى شود و گاهى چنين انگيزه اى صريحا مورد عنايت نيست؛ در موردى كه انگيزه ترغيب اهل كتاب به ايمان مطمح نظر است، چنين گفته مى شود:( مصدقا لما معكم، و يكفرون بما ورائه و هو الحق مصدّقا لما معهم ) (147) ( يا أيها الذين أوتوا الكتاب امنوا بما نزلنا مصدقا لما معكم ) (148) و در موردى كه چنين هدفى صريحا تعقيب نمى شود چنين گفته مى شود:( مصدقا لما بين يديه ) (149) .

محدوده تصديق

مراد از ما معكم در مصدقا لما معكم كه قرآن مصدق آن است، يا همه محتواى تورات و انجيل غير محرف است، حتى جزئياتى از احكام كه با شريعت محمدىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نسخ شده، زيرا چنان كه گذشت، نسخ با تصديق منافاتى ندارد، يا خصوص بشارت هايى است كه در اين دو كتاب، نسبت به شريعت اسلامى وارد شده كه آن هم بر دو قسم است: نخست بشارت هايى كه درباره خصوص پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمده و ويژگيهاى ان حضرت را تبيين مى كند و آياتى از قرآن، مانند( يعرفونه كما يعرفون أبنأهم ) (150) ناظر به آن است، و ديگر بشارت هايى كه مربوط به قرآن كريم است و ويژگيهاى آن را تبيين مى كند و آياتى از قرآن،( نظير و انّه لفى زبر الاولين ) (151) به آن نظر دارد.

اولين كافران به قرآن

ايمان به صحت وحى و حق بودن قرآن، همراه با ايمان به خداوند نازل كننده وحى و نيز مصاحب با اعتقاد به صحت دعوى مدعى نبوت است؛ زيرا اگر قرآن پيام خداست پس آورنده آن پيامبر خداوند خواهد بود؛ چنان كه ايمان به صدق مدعى ذسالت مستلزم اعتقاد به خداوندى است كه او را ارسال فرمود و نيز مصاحب با ايمان به صحت پيامى است كه پيامبر معهود آن را ارائه كرده است.

اهل كتاب از آن جهت كه به مبدأ نزول وحى، يعنى خداى سبحان معتقد بودند و نيز به اصل وحى و نبوت ايمان عام داشتند، امر وارد در آيه مورد بحث فقط در محدوده رسالت خاص متوجه آنان است؛ يعنى آنان مأمور شدند كه به حق بودن قرآن معتقد باشند. اما اعتقاد به رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گرچه لازم ايمان به حق بودن قرآن است و نيز گرچه لزوم اعتقاد به آن حضرت در برخى آيات ديگر مطرح شده است، ولى در محل بحث كنونى به آن اشاره نشد. از اين رو ارجاع ضمير در أول كافر به به رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم منافى با سياق است؛ چنانكه ارجاع آن به ما معكم رچه بعيد نيست بلكه از جهت قرب و انسجام لفظى مساعد است، ليكن با اصل وحدت، سياق هماهنگ نيست. از اين رو طبرى ضميرى را به خصوص ما أنزلت ارجاع مى دهد و رجوع آن را به هر كدام از دو مرجع ياد شده بعيد مى داند.(152)

مقصود از و لاتكونوا أول كافر به اين است كه شما اهل كتاب در انكار و كفر ورزيدن به اسلام، از ديگران سبقت نگيريد. مشركان بر اثر بت پرستى، گرفتار كفرند، ولى شما كه ربوبيت خداوند و به فرشتگان و وحى و قيامت ايمان داريد، چرا به قرآن و اسلام كفر مى ورزيد؟!

مراد از اوليت در كفر اوليت رتبى است، نه زمانى؛ زيرا قرآن براى اولين بار در مكه (محل زندگى مشركان ) عرضه شد و اولين كافران از جهت زمان، همان بت پرستان و مشركان مكه بودند. از باب اينكه كفر پس از اقامه حجت و برهان، كفر فاحش و آشكار است و به چنين كفرى اولين كفر مى گويند؛ چنان كه به كسى كه زياد دروغ بگويد اول كاذب و به كسى كه داراى فسق شديدى باشد اول فاسق گفته مى شود.

توضيح اينكه، غير اهل كتاب تنها معجزه قرآن كريم را پيش رو دارند كه آنان را به اصل پذيرش دين دعوت مى كند، اما اهل كتاب افزون بر معجزه قرآن، اصل نبوت عام را پذيرفته و معجزه پيامبران پيشين، يعنى تورات و انجيل را نيز ديده اند و اگر در عين حال كافر شوند، كفرشان شديدتر خواهد بود و خود آنان اول كافر خواهند شد.

لسان ولاتكونوا أول كافر به گرچه لسان نهى است، ولى امر به سبقت در ايمان نيز دارد؛ نظير امر به استباق و سرعت در ايمان. بدين معنا كه شايسته است شما پيش از ديگران به قرآن مؤ من باشيد؛ زيرا شما دو بينه داريد و آنان يك بينه؛ شما در برابر قرآن و تورات و انجيل قرار داريد و پيامبر اسلام را مانند فرزندانتان مى شناسيد:( يعرفونه كما يعرفون أبنأهم ) (153) ؛ زيرا همه ويژگيهاى آن حضرت را در تورات و انجيل مكتوب يافته ايد:( الذين يتبعون الرسول النبى الامى الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التورية و الانجيل ) (154) ، اما ديگران فقط در برابر قرآن هستند.

وجه ديگر اوليت اهل كتاب در كفر اين است كه كفر عالمان آنان بر اثر نفوذى كه دارند و مورد توجه و اعتماد توده عوام از اهل كتاب هستند سنتى قابل تأسى و پيروى براى ساير اهل كتاب خواهد شد و در واقع آنان زمامدار كفر و در نتيجه زمامدار عذاب جهنم مى شوند؛ چنان كه درباره فرعون آمده است:( يقدم قومه يوم القيمة فأوردهم النار و بئس الورد المورود ) (155) و چون سنت كفر را در جامعه پايه گذارى كرده اند تا زمانى كه اين سنت باقى است گناهان ناشى از عمل به آن نيز، بدون آنكه ديگران برائت يابند، دامنگير برپاكنندگان سنت مزبور است: من سنّ سنّة سيئة كان عليه وزرها و وزر من عمل بها الى يوم القيامة(156) .

دعوت به اولين ايمان

نهى از كفر براى تأكيد محض نسبت به لزوم ايمان نيست، بلكه قيدى را به همراه دارد كه آن قيد، هم نهى را تثبيت مى كند و هم امر را تسجيل و آن قيد اول بودن است؛ زيرا اول بودن به هر معنايى باشد، كه برخى از آنها در ثناياى تفسير و بعضى از آنها در اثناى اشارات مطرح شده و مى شود حزازت و لغزش ‍ زايدى را به همراه دارد. از اين رو اخذ چنين قيدى قبح فراوان كفر را تبيين و حسن شامل ايمان را تثبيت مى كند.

گرچه مشركان مكه اولين كافر و مهاجم فرهنگى و اولين دشمن و مهاجم نظامى بودند:( وهمّوا باخراج الرسول و هم بدؤ وكم أول مرة ) (157) ليكن بعد از استقرار حكومت اسلامى در مدينه يهودى ها اولين كافر در بين اهل كتاب بودند.

قيد اول بودن، هم به گذشته مرتبط مى شود و هم به آينده ارتباط دارد؛ يعنى قبل از نهى از كفر، امر به ايمان و بعد از نهى از كفر نواهى متعددى ارائه شده است؛ مانند نهى از فروش آيات الهى به بهاى اندك و نهى از لبس حق به باطل و نهى از كتمان حق... بنابراين، ره آوردهاى فراوانى دارد كه از جمله قبل، يعنى صرف امر به ايمان حاصل نمى شود؛ زيرا معناى دو آيه محل بحث اين است كه نه تنها اولين كافر، اولين دين فروش، اولين تلبيس كننده و اولين كتمان كننده حق نباشيد، بلكه اولين مؤ من باشيد و پيام دقيق آن اين است كه جريان شما بنى اسرائيل تنها بين ايمان و كفر داير نيست، بلكه بين اولين ايمان و اولين كفر دور مى زند. از اين رو از جايگاه ويژه خود با خبر باشيد و خطر خانمان برانداز تحريف و كتمان در دين را به آسانى استقبال نكنيد؛ چنان كه متن كار شما بيش از يك گناه عادى آثار سوء فراوان را به همراه دارد؛ زيرا مشترى را ثمن دانستن، مبيع را با حرف بأ ادا كردن، آيات را جمع آوردن، آيات را به خداوند اضافه كردن، و ثمن را به قلت وصف كردن تا نفيس بودن كالا و خسيس بودن بها معلوم شود، همگى براى تهديد از چنين اقدام و تهويل از چنين قيامى است.

نكته: اگر مقصود از اول كافر اين باشد كه هيچ كدام شما اول كافر نباشد: لايكن كلّ واحد منكم أول كافر معناى عموم سلب را به همراه دارد و نه سلب عموم را تا تجويزى براى بعض باشد؛ نظير:( لاتطع كل حلاف مهين ) (158) كه گرچه موهم سلب عموم است، ولى طبق شاهد عقلى و نقلى منظور عموم سلب است.

خريد و فروش دين

در معناى اشترأ در جمله ولاتشتروا... سه احتمال مطرح است:

1- به معناى اصلى خود، يعنى خريدن باشد. در اين صورت اين سؤ ال مطرح مى شود كه با آن كه آيات، مشترى به و ثمن قرار گرفته (از اين رو حرف بأ بر سر آن درآمده است، نظير اشتريت بهذه الدراهم كتابى هذا) چگونه از مشترى و مثمن، كه همان منافع دنيوى است، به ثمن تعبير شده است؟

پاسخ اين است كه تعبير مزبور، تعريضى به اهل كتاب است كه آنچه (منافع مادى ) را آنان مثمن و مقصود بالذات قرار داده اند (زيرا در خريد و فروش، مثمن، مقصود بالذات، و ثمن، وسيله است ) در واقع ثمن است و بايد ابزارى براى خريد باشد، ولى آنها چيزى را كه مقصود بالذات نيست بلكه صرفا وسيله است مقصود بالذات، و چيزى را كه بايد مقصود بالذات باشد (آيات اللّه ) وسيله قرار داده اند.(159)

2- به معناى شرأ، يعنى فروختن باشد. در اين صورت نيز اين سؤ ال مطرح مى شود كه چرا حرف بأ بر سر آيات درآمده، با اين كه در اين صورت، آيات مشترى و مثمن است و حرف بأ بايد بر سر مشترى به (ثمن ) درآيد: لاتشتروا آياتى بثمن قليل؟ جواب داده مى شود: ((بأ در اين گونه موارد كه براى مقابله است، هم بر سر ثمن در مى آيد و هم بر سر مثمن. مورد اول نظير و شروه بثمن بخس(160) و مورد دوم نظير آيه محل بحث. اين قول را بعضى از مفسران از فرأ نقل كرده اند.(161)

تذكر: وقوع حرف بأ بر ثمن يا مثمن در هر مورد براى نكته اى خاص است، كه در اين مورد خصوصيت آن بازگو شد.

3- اشترأ در آيه، مجازا در معناى استبدال به كار رفته باشد(162) ؛ يعنى لاتستبدلوا بآياتى ثمنا قليلا. مطابق اين وجه نيز اين سؤ ال مطرح مى شود كه با توجه به اين كه در چنين صورتى، آيات مبدل، و ثمن بدل است و بأ بر سر بدل در مى ايد و گفته مى شود: استبدله بكذا پس چرا به عكس شده است؟

جواب اين سؤ ال نيز ممكن است نظير كلام فرأ باشد كه بأ هم بر سر بدل و هم بر سر مبدل در مى آيد؛ يعنى در مبادله هيچ كدام بالذات يا بدل بالذات نيست، بلكه هر كدام از منظرى بدل و از منظر ديگر مبدل است و دخول حرف بأ بر سر هر يك رواست؛ آيات فراوانى در قرآن وجود دارد كه در همه آنها، حرف بأ روى ثمن در آمده؛ زيرا اگر ثمن، متاع و كالا و هر چيز ديگر غير از درهم و دينار باشد همانند مثمن مى تواند مدخول حرف بأ قرار گيرد، ولى اگر ثمن درهم يا دينار بود در آن جا حرف بأ روى ثمن واقع مى شود؛ مانند: شروه بثمن بخس دراهم معدودة.

از ميان احتمال هاى سه گانه، احتمال دوم يعنى معناى شرأ و فروش راجح است؛ زيرا آنچه به طبع اول مطرح است همانا نقل آيات الهى و انتقال بهاست؛ يعنى محرفان و كاتمان چيزى را به عنوان كالا يا كار مى دهند و بها يا مزدى را در قبال آن دريافت مى كنند.

بهاى ناچيز

قيد قليلا در صورتى كه جمله ولاتشتروا... عام باشد و شامل همه اهل كتاب اعم از علما و توده مردم باشد، پيام آن نسبت به توده بنى اسرائيل اين است كه اگر شما براى دينتان عهد خدا را نقض كنيد و از دين دست برداريد، حتى اگر در برابر رها كردن دين، همه دنيا را به دست بياوريد باز هم متاع گران بهايى را به بهاى اندك فروخته ايد و پيام آن براى احبار و عالمان بنى اسرائيل نيز اين است كه شما هم اگر حقايق را كتمان كنيد و به طمع دنيا، تورات و انجيل را به ميل خود يا ديگران تفسير كنيد (با توجه به اين كه به قرينه آيه بعد: و لاتلبسوا الحق بالباطل و تكتموا الحق... جمله لاتشتروا... نسبت به علما در مورد تحريف كتاب تطبيق پيدا مى كند)، اگر همه دنيا را هم به شما بدهند كم است؛ زيرا همه دنيا در برابر دين و وحى خدا متاع قليل به حساب مى آيد.

توضيح اين كه، قيد قليل احتزارى نيست تا با تقسيم دنيا به قليل و كثير موهم باشد كه اگر ثمن، زياد بود دين فروشى رواست و تنها تجارت دين با متاع قليل ممنوع است، بلكه قيد توضيحى است و مى رساند كه اساسا همه دنيا متاع ناچيزى است:( قل متاع الدنيا قليل ) (163) ،( نظير يقتلون النبيين بغير حقّ ) (164) و نظير( و من يدع مع اللّه الها اخر لابرهان له به ) (165) كه نفى حق بودن، لازم پيامبر كشتن است؛ چنان كه برهان نداشتن، لازم قطعى شرك است، بر خلاف آنچه درباره يوسفعليه‌السلام آمده: و شروه بثمن بخس...(166) كه قيد بخس احترازى است. گرچه از منظر ديگر، يوسف نبىعليه‌السلام و نيز هر انسان كامل ديگر را كه همتاى كتاب آسمانى است به دنيا فروختن، مصداق فروش به ثمن بخس خواهد بود، ليكن از نطاق آيه سوره يوسف خارج است.

توحيد در تقوا

جمله( و ايّاى فاتقون مانند جمله و ايّاى فارهبون ) (167) از سه جهت بر لزوم پروا از خداوند تأكيد دارد:

اولا، از جهت ضمير منفصل ايّاى و مقدم شدن آن بر فعل. ثانيا، به جهت فأ روى فعل امر كه نشانه آن است كه فعل اتقون جواب شرط محذوف است؛ يعنى اگر شما اهل تقوا و پرهيز هستيد تنها از من بپرهيزيد. ثالثا، به جهت مكسور بودن نون وقايه فاتقون كه علامت حذف ياى متكلم است. همه اين امور سه گانه براى اثبات اين نكته است كه انسان در تقوا نيز، بايد موحد باشد و تنها از خداوند سبحان بپرهيزد. خاصيت توحيد اين است كه انسان موحد در همه شؤ ون علمى و عملى خود يگانه جو و يكتابين و واحد خو و احدجوست؛ نه خود را مى طلبد و نه از ديگرى پروا دارد، تنها خدا را مى خواهد و از او پروا دارد.

رابطه تقوا و رهبت

فرق بين تقوا در اين جمله و رهبت در جمله و اياى فارهبون از آيه قبل، در اين است كه رهبت مربوط به مراحل اوليه سلوك و تقوا براى مراحل متوسط و نهايى آن است.(168) انسان تا راهب نباشد و راه را پر خطر نبيند و نهراسد، از آن نمى پرهيزد و از خطر نجات نمى يابد. پس در مرحله اول بايد راه را پر خطر ببيند و راهب و هراسناك شود، آنگاه بپرهيزد و تقوا پيشه كند و خويش را از خطر برهاند. بر همين اساس، جمله و ايّاى فارهبون با آمدن در آيه قبل، بر جمله و ايّاى فاتقون مقدم شده است و نيز روشن شده است كه يكى از دو جمله، تكرار ديگرى نيست.

البته رهبت مراتبى و تقوا نيز درجاتى دارد. در ارزيابى اوصاف و كمالات نبايد مراحل ابتدايى رهبت را با درجات متوسط يا پايانى تقوا سنجيد و گرنه مى توان گفت برخى از مراحل پايانى رهبت بالاتر از درجات ابتدايى يا متوسط تقواست.

جامه باطل بر اندام حق

لاتلبسوا اگر از ماده لبس به معناى اشتباه باشد، به اين معناست كه شما حق را به باطل ملتبس و مشتبه نسازيد، تا مردم حق را به طور خالص بشناسند و اگر از ماده لبس به معناى پوشاندن باشد، معنا اين مى شود كه شما حق را با لباس باطل نپوشانيد؛ يعنى باطل را روكشى براى حق قرار ندهيد، به طورى كه مردم لباس را ديده و متلبس را كه حق باشد نبينند. معناى حرف بأ در هر كدام مناسب با همان تفسير خواهد بود.

ممكن است اشكال شود، لازم احتمال دوم اين است كه جمله وتكتموا الحق تكرار ماقبل باشد، در حالى كه ظاهرش تعدد است و در واقع جمله اول ولاتلبسوا... نهى از تدليس است و جمله دوم نهى از كتمان، و عالمان اهل كتاب مرتكب دو خلاف مى شدند: يكى آن كه امر را بر كسانى كه حق را شنيده بودند مشتبه جلوه مى دادند و ديگر اين كه حق را از كسانى كه آن را نشنيده بودند كتمان مى كردند. با اين بيان معناى اول تعين پيدا مى كند.

پاسخ اين است كه عناوين متعددى وجود دارد كه در عين اشتراك آنها در برخى از معانى جامع و انتزاعى، هر كدام اثر خاص خود را دارد:

1- عنوان لبس كه لازم آن مشتبه شدن مطلب است. در مورد اشتباه، گروهى ناشناخته آن را مى پذيرند و عده اى

شبهه ناكانه از آن مى پرهيزند و جمعى به جستجو درباره آن وادار مى شوند.

2- عنوان لبس كه لازم آن مستور ماندن حق و عشوه گر شدن باطل است؛ زيرا جامه بطلان مشهود است و جامه پوش حق مستور و در اين مورد گروهى به نكول و انكار علمى مبادرت مى كنند و عده اى به طرد و طعن و قدح و دفع بر مى خيزند؛ زيرا آن را بيّن الغىّ تلقى كرده اند و بدون شبهه آن را باطل مى بينند.

3- عنوان كتمان كه لازم آن غافل نگه داشتن جامعه و ادامه تنويم و اغفال آن و گسترش غوطه ور شدن افراد آن در كهنه پرستى پيشين است.

جامه حق بر اندام باطل

نيرنگ احبار و رهبان اسرائيلى تنها در تحذير توده مردم از اسلام نبود تا برنامه آنان در تلبيس حق به لباس ‍ باطل و در كتمان حق خلاصه شده باشد، بلكه آنها ترغيب جمهور به نحله باطل و ملت كاسد خود را بر عهده داشتند و براى آن كار به تلبيس باطل به لباس حق دست مى زدند. بنابراين، تبه كارى سران بنى اسرائيل گذشته از كفر شخصى و كتمان حق، هم تلبيس بود و هم تسويل؛ يعنى هم حق را به لباس باطل مى پوشاندند تا كسى به آن گرايش پيدا نكند و هم باطل خود را به لباس حق مى آراستند تا توده اسرائيلى از آن نگريزند.

تسويل همچون تلبيس، ظاهرى دارد مخالف باطن و اين دو لايه منافقانه و دو چهره مذبذبانه گاهى به ارائه باطل در چهره حق است و زمانى به ارائه حق در چهره باطل و جهت مشترك آنها تزوير و تدليس و خدعه و فريب است كه دامنگير سران اسرائيلى بوده و قرآن كريم از اين راز روانى و دسيسه سياسى پرده برداشت و چنين فرمود:( لاتزال تطلع على خائنة منهم ) (169) ؛ يعنى همواره به نيرنگى نو دست مى يازند و تو هماره از خدعه تازه آنان با خبر مى شوى.

تذكر: نكته اى كه نبايد از آن غفلت شود اين است كه تلبيس حق به جامه باطل غير از خلط عمل صالح به عمل طالح است؛ زيرا در خلط دو عمل هر كدام جداى از ديگر است و حكم خاص خود را دارد و از آيه و اخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صالحا و اخر سيّئا(170) چنين بر مى آيد كه گروهى گناه جداى از ثواب و اطاعت و نيز اطاعت جداى از معصيت داشتند، نه اين كه عملى داشتند كه ظاهر آن صلاح و باطن آن طلاح بوده است؛ زيرا چنين كارى از ريشه طالح و كاسد است.

نمونه اى از تلبيس اهل كتاب

يكى از مصاديق لبس و خلطى كه علماى اهل كتاب بين حق و باطل داشتند اين بود كه در كتاب هاى آنان از گرايش به مدعيان دروغين نبوت، تحذير شده و به ظهور پيامبرى از فرزندان اسماعيل با بيان علايم و ويژگيهايش بشارت داده شده بود. خلط عالمان اهل كتاب پس از ظهور اسلام اين بود كه وانمود مى كردند پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم - العياذباللّه - از جمله همان مدعيان دروغين است؛ يعنى به جاى اينكه اعلام كنند آن حضرت همان فرزند اسماعيل با ان علايم است او را از مدعيان دروغين نبوت معرفى كردند(171) . مؤ يد اين تطبيق روايتى از امام حسن عسكرىعليه‌السلام است كه مى فرمايد: خلط بين حق و باطل يهود اين بود كه مى گفتند: محمدصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و وصيش علىعليه‌السلام پانصد سال خواهند آمد(172) .

معلوم اهل كتاب

در اين كه معلوم در و أنتم تعلمون چيست؟ چند احتمال وجود دارد: 1- علم به تدليس و كتمان خودشان؛ يعنى در حالى تدليس و كتمان مى كنيد كه به آن آگاهيد. 2- علم به وصف رسول مكرم؛ يعنى در حالى اسم او را كتمان مى كنيد كه به حق بودن او عالم هستيد. 3- مطلق علم؛ يعنى در حالى كه شما از اهل علم و دانشيد. 4- علم به تشخيص حق از باطل؛ يعنى در حالى كه حق را از باطل تشخيص مى دهيد آن دو را در هم مى آميزيد، يا حق را كتمان مى كنيد.(173)

خلاصه آن كه، مطالب فراوانى در اين جا مطرح است كه شما به همه يا بسيارى از آنها دانا هستيد: 1- حق بودن وحى منزل (قرآن ). 2- حق بودن نبوت آورنده آن. 3- تطبيق آنچه در عهدين آمده بر رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم . 4- حق بودن قبول و باطل بودن نكول. 5- كيفيت كار از قبيل لبس يا لبس يا كتمان.

قيد و أنتم تعلمون ظاهر در خبث سريره و رسوخ رسوبات جاهليت كهن و تصلب كفر و تعصب كينه اسرائيلى هاست؛ زيرا علم به حق بودن يك مكتب در قلب انسان متحرّى حقيقت اثر مثبت دارد و او را به پذيرش حق رهنمون مى شود؛ چنان كه شك در آن، زمينه توقف را به همراه دارد و اگر در كسى اثر منفى داشت معلوم مى شود كه داعيه او براى ستيز با حق زياد است؛ زيرا با داشتن علت بازدارنده و عامل نهى كننده از تخلف از حق باز به نبرد عليه آن قيام مى كند. از اين جهت غير از اول كافر بودن سران اسرائيلى، كنود، لجوج، لدود، عنود و اثيم بودن آنان نيز معلوم مى شود. أعاذنا اللّه من شرور أنفسنا و سيئات أعمالنا.

لطايف و اشارات

1- گناه مشترك و گناه خاص

چنان كه در مباحث تفسيرى اشاره شد، بنى اسرائيل به دو گناه مبتلا بودند كه يكى مشترك بين عالمان يهود و مسيحى (احبار و رهبان ) و بين توده مردم و ديگرى ويژه عالمان (احبار و رهبان ) بود؛ گناه مشترك همان گروهى و كفر به آيات الهى بود و گناه خاص عبارت از گمراه كردن ديگران و وادار ساختن آنان به گمراهى بود. خداى سبحان هم خطر ضلالت را گوشزد كرده، مى فرمايد خودتان به بيراهه نرويد و هم خطر اضلال را اعلام داشته و مى فرمايد ديگران را به بيراهه نكشانيد.

آنچه در اينجا قابل ذكر است خطر حادّ و هائل گناه اضلال است؛ زيرا سبب مى شود انسان گمراه كننده در زمره سران كفر قرار گيرد و از قبيل فراعنه اى باشد كه حق را فهميدند و به آن يقين پيدا كردند و در عين حال آن را انكار، تلبيس يا كتمان كردند:( و جحدوا بها واستيقنتها أنفسهم ) (174) .

عالمان اهل كتاب با آن كه هم تورات پژوه و انجيل شناس بودند و هم قرآن و حقانيت آن را به خوبى مى شناختند:( فلمّا جاؤ هم ما عرفوا كفروا به ) (175) و هم رسول گرامى را كاملا مى شناختند:( يعرفونه كما يعرفون أبنأهم ) (176) در عين حال براى مطامع دنيوى(177) و حفظ موقعيت هاى اعتبارى دنيا، نه تنها خود گمراه شدند و به حق ايمان نياوردند، بلكه با تحريف و كتمان آن، ديگران را نيز به بيراهه و گمراهى كشاندند. از اين رو هم در دنيا از ائمه كفر و مصداق من سنّ سنة سيئة(178) قرار مى گيرند و هم در قيامت شريك در ورز و گناه همه كسانى هستند كه آنا را به بيراهه كشندند و نيز بر اثر اين كه كتاب خدا را با كتمان، پشت سر انداختند:( فنبذوه ورأ ظهورهم ) (179) نامه اعمالشان از پشت سر به آنها داده مى شود:( و أما من أوتى كتابه ورأ ظهره ) (180) كه اين گونه گرفتن نامه كه تجسمى است از پشت سر انداختن كتاب خداوند در دنيا، خود، عذابى توان فرساست.

2- تجارت خانه دنيا

خداى سبحان با استخدام تعبيرهايى چون اشترأ و ثمن ولاتشتروا باياتى ثمنا قليلا، اصل حيات دنيا را تجارت و دنيا را تجارت خانه معرفى كرده است؛ يعنى انسان هر لحظه كالايى مى دهد و در برابر آن ثمن و بهايى دريافت مى كند. عمر انسان كالايى است كه در بازر دنيا عرضه مى شود و كسى نمى تواند بگويد: با سرمايه خود تجارت نمى كنم، زيرا هر لحظه در حال از دست دادن اين سرمايه است. فقط بايد به هوش ‍ باشد بهايى كه در برابر آن به دست مى آورد آيا متاع قليل است تا تجارتش خسارت بار باشد، يا همانند بهشت و رضوان، متاع و بهاى جاويد است، تا تجارت وى سودآور و معادل با عمر و جان انسان باشد:( انّه ليس لانفسكم ثمن الاّ الجنة ) (181) .

قرآن كريم هم اصل اين حقيقت را كه انسان در هر شرايطى در حال كسب و تجارت است و دنيا پيوسته محل داد و ستد است گوشزد مى كند و هم سود و زيان اين تجارت را نشان داده، مى فرمايد: هر كس خوب تجارت كرد، به نفع خود اوست و اگر بد تجارت كرد، به زيان خودش تمام مى شود:( لها ما كسبت و عليها ما اكتسبت ) (182) و هم تجارت سودآور و كسب رهايى بخش از عذاب سخت را به بشر مى آموزد:( يا أيها الذين امنوا هل أدلكم على تجارة تنجيكم من عذاب أليم تؤ منون باللّه و رسوله و تجاهدون فى سبيل اللّه ) (183) و در مقابل تجارت خسارت بار را تشريح مى كند و در يك جا مى فرمايد:( انّ الذين... يرجون تجارة لن تبور ) (184) و در جاى ديگر( أولئك الذين اشتروا الضلالة بالهدى فما ربحت تجارتهم ) (185) و در موارد متعددى به( ... خسروا أنفسهم ) (186) تعبير مى كند و هم روى سرمايه اين تجارت انگشت مى گذارد و سرمايه را جان انسان مى داند:( و من الناس من يشرى نفسه ابتغأ مرضات اللّه ) (187) و هم خريدار آن را نشان داده، مى فرمايد: خريدار سرمايه شما خداست؛( انّ اللّه اشترى من المؤ منين أنفسهم و أموالهم ) (188) . انسان اگر عمر و مال و حيثيت اجتماعى را به خداوند نفروخت حتما در راه هوا و هوس كه مسير شيطان است هزينه خواهد كرد.

3- فرق تعليم دين با دين فروشى

اشترأ در آيه مورد بحث، چنان كه گذشت، به معناى شرأ و فروش است. كسى كه كالايى مى فروشد آن را از دست مى دهد و چيز ديگرى را فراهم مى كند، ولى اگر كسى كالاى معنوى را انفاق كرد نه تنها آن را رها نمى كند، بلكه ضمن اعطاى آن به ديگرى مايه افزونى آن متاع غيبى خواهد شد.

تعليم معارف قرآنى و تبيين مآثر آسمانى براى جامعه از سنخ انفاق غيبى و اعطاى معنوى است كه نه تنها اثر منفى فروش آيات را ندارد، بلكه اثر خاص و مثبت سخا و جود را به همراه دارد. از اين رو تعليم آيات الهى و نشر آثار وحيانى با بيان يا بنان هرگز از قبيل اشترا و فروش آيات الهى نيست. از اين رو بحث درباره حليت و حرمت اخذ اجرت در قبال آن نارواست، گرچه قرطبى(189) و ديگران نيز متحمل اعباى چنين بحث غيرمثمرى شده اند.

اگر در برخى از نصوص منقول از دريافت اجرت در برابر تعليم قرآن و مانند آن نهى شده چنين نهى و دستورى صبغه تكريم دارد، نه تحقير و تحريم؛ زيرا در همان نصوص مأثور آمده است كه صاحبان اين رشته هاى معنوى را از بيت المال تأمين كنيد تا آنان همچون اجير يا تاجر، معيشت دنياى نداشته باشند، و اگر انفاق علمى در راه خدا همانند اشترا و فروش آيات الهى بود چون چنين كارى حرام است هرگونه مالى كه در برابر آن دريافت مى شود حرام خواهد بود؛ وقتى چيزى حرام و سحت شد ثمن آن نيز سحت و حرام است؛ چون كالاى فاسد يا كار حرام مسلوب المنفعه و به منزله معدوم است و دريافت هر چيزى در برابر آن اكل مال به باطل است؛ زيرا گيرنده مال چيزى نداده تا در برابر آن مالى دريافت كند. به هر تقدير، تعليم قرآن از سنخ فروش آيات، يعنى دين فروشى نيست تا حرمت آن بر صدر اسلام حمل شود، يا گفته شود اين نهى در شريعت سابق بود.

البته بحث فقهى آن از اين جهت كه در موارد وجوب عينى ارشاد و هدايت آيا از سنخ عبادت هاى شخصى مانند نماز و روزه و حج شخصى است كه نمى توان در برابر آن مالى دريافت كرد، يا در عين وجوب عينى، چون نفع حلال آن به غير مى رسد از آن سنخ نيست، از قلمرو بحث كنونى بيرون است.

لازم است به اين نكته مهم عنايت شود كه مردان الهى معارف دينى را با چيزى معامله نمى كنند؛ حضرت اميرالمؤ منينعليه‌السلام در عهدنامه اى كه بين دو قبيله ربيعه و يمن مرقوم فرمود، چنين نوشت:( ...انهم على كتاب اللّه يدعون اليه و يأمرون به و يجيبون من دعا اليه وأمر به، لايشترون به ثمنا... ) (190) .

4- متاع قليل

قرآن كريم همه دنيا را كم و متاع دنيا را متاع قليل معرفى مى كند؛ زيرا چيزى كه گذرا و ناپايدار است اندك است، گرچه در نظر دنياپرستان زياد باشد، و چيزى كه دايمى است كثير است، گرچه در نظر دنيا زدگان كم باشد.

خداوند درباره منافقان و كافران مى فرمايد: ما آنها را مقدار كمى بهره مند مى كنيم و سپس به عذاب دردناك و سنگين مبتلا مى سازيم؛( نمتّعهم قليلا ثمّ نضطرهم الى عذاب غليظ ) (191) و نيز به كافران مى فرمايد: از كفرتان بهره اندك ببريد؛( قل تمتع بكفرك قليلا ) (192) و با آن كه درباره دارايى قارون آمده كه مخازن سرمايه قارون يا كليدهاى مخازن سرمايه او بر گروه نيرومندى سنگين مى آمد:( و اتيناه من الكنوز ما انّ مفاتحه لتنوء بالعصبة أولى القوة ) (193) در عين حال آن را قليل قلمداد كرده، مى فرمايد: سرمايه دارتر از قارون را نيز ما نابود كرديم:( أولم يعلم أنّ اللّه قدأهلك من قبله من القرون من هو أشدّ منه قوة و أكثر جمعا ) (194) و درباره سرمايه داران حجاز به پيامبر مى فرمايد: بگو ما پيش از شما سرمايه دارانى را نابود كرديم كه شما به يك دارايى آنان نيز نرسيديد؛( و ما بلغوا معشار ما اتيناهم ) (195) . بنابراين، داشتن ثروت در حد قارون يا مانند آن، همه و همه قليل است.

خلاصه آن كه، حقيقت دنيا، هم قليل نفسى است و هم قليل نسبى؛ هم در حد ذات خود كالاى كم است و هم در سنجش با آخرت بهره قليل است و كسانى كه فقط دنياى مى انديشند و انگيزه آنها نيز جز دنيا نيست به اندك بسنده كردند. از اين رو ذكر منافقانه منافقان كه جز براى دنيا نيست به قلت متصف شد:( لا يذكرون اللّه الاّ قليلا ) (196) زيرا منافق هرگز براى آخرت نام خدا را بر لب جارى نمى كند.

تذكر الف: متاع قليل بودن دنيا اختصاصى به اهل كتاب ندارد و معناى تجارت زيانبار اين نيست كه انسان همانند اهل كتاب، قبلا ايمان داشته باشد و بعد ايمانش را به دنيا بفروشد، بلكه همين كه مانند مشركان حجاز اصلا ايمان نياورد به منزله اين است كه ثروت جان خود را داده و كفر را خريده است. از اين رو قرآن كريم با همان عبارتى كه درباره اهل كتاب بيان گرديد درباره مشركان كه توحيد ربوبى و اصل قيامت و وحى و رسالت را منكرند مى فرمايد:

( اشتروا بايات اللّه ثمنا قليلا فصدوا عن سبيله انّهم سأ ما كانوا يعملون ( 9 ) لايرقبون فى مؤ من الاّ و لاذمة و اولئك هم المعتدون ( 10 ) فان تابوا و أقاموا الصلوة و اتوا الزكوة فاخوانكم فى الدين... ) (197) ، بلكه اين مسأله شامل همه كسانى مى شود كه هواى نفس را بر رضاى الهى مقدم داشتند و رضاى خداوند را با اغراض دنيوى مبادله كردند، خواه مشرك، ملحد يا كافر باشند يا مسلمان.

ب: مراد از دنيا در مباحث فوق، هر چيزى است كه انسان را از ياد خدا غافل مى كند؛ يعنى دنيايى كه دار غرور است و تنها زيبايى و سرسبزى و خرمى خود را نشان مى دهد ولى زشتى ها، بيمارى ها، و مرگ ها را نشان نمى دهد، يا انسان خام و غافل آنها را نمى نگرد و دنيايى كه جاه طلبى و من و ما دارد، و گرنه دنياى معناى آسمان و زمين، از آيات الهى و نظام احسن است؛ اين دنيا كه زشتى ها را نيز در كنار زيبايى ها نشان مى دهد مايه عبرت و توجه به آن سودآور است.

5- تقوا تنها ره توشه

قرآن كريم به انسان تذكر و هشدار مى دهد كه اولا، شما مسافريد، نه موجود جامد و راكدى چون سنگ كه بر جاى خود بمانيد:( يا أيها الانسان انّك كادح الى ربك كدحا فملاقيه ) (198) ؛ يعنى اصل سفر و عدم بقا در دنيا براى شما امرى ضرورى است. ثانيا، مسافر بدون زاد و توشه نمى تواند سفر كند. ثالثا، بهترين زاد اين سفر تقواست:( تزوّدوا فانّ خير الزّاد التقوى ) (199) . پس نه انسان مى تواند از سفر خوددارى كند و نه مى تواند بدون زاد سفر كند و نه مى شود مسافر به سوى اللّه، زادى جز تقوا برگزيند. البته دستور به تقوا مربوط به كسى است كه اهل رهبت و ترس باشد؛ چون كسى كه اهل ترس نباشد اهل پرهيز هم نيست و در نتيجه دستور به تقوا نسبت به او فايده اى ندارد، بلكه به چنين انسانى بى باكى گفته مى شود: هرگونه مى خواهى عمل كن؛( اعملوا ما شئتم ) (200) ؛ همانند بيمارى كه بر اثر ناپرهيزى و حدت مرض قابل درمان نيست و پزشك حاذق به او مى گويد: هر چه ميل دارى بخور، تا به او بفهماند كه كار وى از درمان گذشته است.

اينان همان كسانى هستند كه شعار سوأ علينا أوعظت أم لم تكن من الواعظين(201) سر مى دهند و قرآن نيز درباره آنها مى فرمايد:( سوأ عليهم ءانذرتهم أم لم تنذرهم لايؤ منون ) (202) .

6- كتمان علمى و عملى اهل كتاب

كتمان حق گاهى علمى است و گاهى عملى. كتمان علمى مانند تحريف كتاب آسمانى و كتمان عملى آن است كه انسان به گونه اى رفتار كند كه ديگران با ديدن رفتار او بپندارند كه خواسته دين نيز همين است. عالمان اهل كتاب مى توانستند به هر دو نوع كتمان مبتلا باشند؛ هم آيات تورات و انجيل را با توجه به معجزه هميشگى نبودن آن، تحريف كنند و هم در عمل به گونه اى وانمود كنند كه احكام دين همان است كه آنها ارائه مى كنند.

از آنجا كه اسلام دينى جاويدان و قرآن كريم معجزه خالده آن است كتمان علمى و تحريف، نسبت به اصل آن راه ندارد. اما تفسير به رأى آن، كه در حد خود تحريف علمى به حساب مى آيد و نيز كتمان عملى، يعنى رفتار نادرست كسانى كه مردم عمل آنان را مستند به قرآن مى دانند، امرى ممكن است.

به هر تقدير، قرآن كريم كتمان عملى عالمان اهل كتاب، يعنى احبار و رهبان را، از اين جهت كه به صورت سنت دينى براى پيروان آنها بروز مى كند زياد گوشزد كرده، نه تنها آنها را به عذاب دردناك تهديد مى كند، بلكه مى فرمايد: اگر كسى در راه تحريف دين قدمى بردارد خداوند هرگز به او نگاه نمى كند و با او سخن نمى گويد؛( ...و يقولون على اللّه الكذب و هم يعلمون... انّ الذين يشترون بعهداللّه و أيمانهم ثمنا قليلا اولئك لاخلاق لهم فى الاخرة و لايكلمهم اللّه و لاينظر اليهم يوم القيمة و لايزكيهم و لهم عذاب أليم ) (203) . نيز مى فرمايد: هنگامى كه از طرف خداوند كتابى براى آنها آمد كه موافق نشانه هايى بود كه با خود داشتند و پيش از اين به خود نويد پيروزى بر كافران مى دادند، با اين همه، هنگامى كه اين كتاب (و نيز پيامبرى كه از قبل شناخته بودند) بر آنان فرود آمد به او كافر شدند؛ لعنت خدا بر كافران؛( و لمّا جأهم كتاب من عنداللّه مصدق لما معهم و كانوا من قبل يستفتحون على الذين كفرو فلمّا جأهم ما عرفوا كفروا به لعنة اللّه على الكافرين ) (204) .

قرآن كريم درباره كتمان علمى و تحريف احبار و رهبان نيز مى فرمايد: در ميان اهل كتاب كسانى هستند كه در هنگام تلاوت كتاب خدا، زبان خود را چنان مى گردانند كه گمان كنيد آنچه مى خوانند از كتاب خداست، در حالى كه از كتاب خدا نيست و با صراحت مى گويند: آن از طرف خداست با اين كه از طرف خدا نيست و به خدا دروغ مى بندند، در حالى كه آگاهند؛( و انّ منهم لفريقا يلوون ألسنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب و ما هو من الكتاب و يقولون هو من عنداللّه و ما هو من عنداللّه و يقولون على اللّه الكذب و هم يعلمون ) (205) . نيز مى فرمايد: عده اى از آنان سخنان خدا را مى شنيدند و پس از فهميدن، آن را تحريف مى كردند، در حالى كه اطلاع داشتند؛( و قدكان فريق منهم يسمعون كلام اللّه ثمّ يحرفونه من بعد ما عقلوه و هم يعلمون ) (206) و در آيه ديگر مى فرمايد: پس واى بر آنان كه نوشته اى با دست خود مى نويسند و سپس ‍ مى گويند: اين، از طرف خداست، تا آن را به بهاى كمى بفروشند. پس واى بر آنها از آنچه با دست خود نوشتند و واى بر آنان از آنچه از اين راه به دست مى آورند؛( فويل للذين يكتبون الكتاب بأيديهم ثمّ يقولون هذا من عنداللّه ليشتروا به ثمنا قليلا فويل لهم ممّا كتبت أيديهم و ويل لهم ممّا يكسبون ) (207) .

7- سرانجام تحريف كنندگان و اهل كتمان

با توجه به اين كه تحريف كنندگان و اهل كتمان، در مقابل تحريف و كتمان و به تعبير قرآن در مقابل فروختن خود:( بئسما اشتروا به أ نفسهم ) (208) دنيا مى گرفتند و حقيقت و باطن دنيا نير جز جهنّم نيست، در واقع در اين خريدوفروش جهنّم به دست مى آورند، بلكه وجود خودشان به جهنّم مبدّل مى شود:( وَأ مّا القاسطون فكانوان لجهنّم حطباً ) (209) .

اين تجارت زيانبار، خريد و فروشى اعتبارى نظير خريدوفروش يك فرش نيست، تاكالاى مورد معامله يا ثمن آن از فروشنده يا خريدار جدا باشد؛ چون در تجارت اعتبارى، انسان چيزى را كه جداى از اوست مى دهد و چيزى را كه جداى از ديگرى است مى گيرد؛ از اين رو ملكيت او نيز اعتبارى است، بلكه تجارت و خريدوفروشى حقيقتى ايت كه در آن، خود را مى دهد و دنيا را كه باطن آن جهنّم است مى گيرد. چنين نيست كه اگر كسى دين خود را فروخت و دنيا را گرفت، در بيرون جان او آتشى افروخته شود، بكله در درون جان او آتش شعله ور است و در قيامت نيز آتش از درون جان او زبانه مى كشد:( ناراللّه الموقدة ( 6 ) التى تطلّع على الا فئدة ) (210) ؛ چنان كه معامله با خدا نيز اعتبارى نيست و مؤ من، حقيقت جان خود را به خدا مى دهد و در مقابل، رضوان خداو آزادى و خشنودى جانش را مى گيرد:( و من الناس من يشترى نفسه ابتغأ مرضات اللّه ) (211) .

به هرتقدير، تحريف كنندگان و اهل كتمان از عالمان اهل كتاب بدترين ستم را روا مى دارند؛ زيرا دوان مسيحيت و يهوديت محرّف در جهان براثر اين است كه احبار و رهبان با كتمان و تحريف مدرم ار از حقيقت و دريافت حقايق موجود در توارات و انجيل بازداشتند و براى حفظ مقام خود نگذاشتند اسلام و رسالت رسول خاتمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه به خوبى در اين دو آيه بيان شده بود:( يعرفونه كما يعرفون أبنأهم ) (212) به مردم برسد. از اين رو بيشترين لعن خداوند و لعن هر لعنت كنندهاى متوجه آنان است:( إنّ الذين يكتمون ما أ نزلنا من البينات و اهلدى من بعد ما بيّناه للنّاس فى الكتار أُولئك يلعنهم اللّه و يلعنهم اللاعنون ) (213) و اگر چه در دنيا مرفّهند و به حسب ظاهر، از انواع غذاها مى خورند، ليكن در حقيقت در همين دنيا جز آتش نمى خورند و آنچه در قيامت رخ مى دهد ظهور چيزى است كه در دنيا وجود داشت؛ يعنى در قيامت روشن مى شود كه آنها در همه مدّت زندگى خود در دنيا، فقط آتش مى خورند:( إنّ الذين يكتمون ما أنزل اللّه من الكتاب و يشترون به ثمناً قليلاً أولئك ما يأ كلون فى بطونهم إ لاّ النار ) (214) .

نكته قابل توجه در اين آيه آن است كه، اهل كتمان فقط آتش مى خورند؛ چون پيام آيه مزبور شديدتر و قوى تر است از پيامى كه درباره خوردن اموال ايتام بدون كلمه حصر وارد شده است: إ نّ الذين يأ كلون أ موال اليتامى ظلماً إ نّما يأ كلون فى بطونهم ناراً(215) .

سرّ اين اختلاف آن است كه، كسى كه مال يتيم مى خورد بخشى از درونش را در برابر جهنّم فروخته و بخش ديگر آن ممكن است براى توبه باز باشد، امّا كسى كه اصل حق را كتمان و دين خدا را تحريف كرده، چون مانع دين دارى ديگران مى شود، همه هستى خود را به دنيا كه حقيقتش جهنّم است فروخته است. از اين رو جز آتش چيزى نمى خورد و خداوند نيز در قيامت با او سخن نمى گويد:( ... أُولئك ما يأ كلون فى بطونهم إ لّا النار و لايكلّمهم اللّه يوم القيمة ) (216) . آنان از تكلّم تشريفى(217) كه خداوند در قيامت با برخى افراد دارد محروم هستند(تكلّمى كه مانند موساى كليم در دنيا از آن بهره مند بود درجه ضعيفى از آن، در قيامت براى مؤ منان به تناسب درجه ايمانى آنان خواهد بود) و نيز آنان از شفاعت و تزكيه خداوند بهره اى نمى برند:( ولايزكّيهم ) (218) و به عذابى سخت مبتلا مى شوند:( ولهم عذاب أليم ) (219) ؛ زيرا آنان به هيچ وجه قابل تزكيه و مغفرت نيستند؛ چون ضلالت را با هدايت، و مغفرت را با عذاب خريدند:( أُولئك الذين اشتروا الضّلالة بالهدى و العذاب بالمغفرة فما أ صبرهم على النار ) (220) .

آرى! چنين كسانى كه مفسران قانون الهى هستند و قدرت اجراى حدود الهى را دارند، ولى قانون را درست تبيين و حدود الهى را اجرا نمى كنند، بلكه دست به تحريف و كتمان آن مى زنند، گرفتار كفروظلم و فسق هستند؛ چنان كه درباره كفر آنان مى فرمايد:( إنّا أنزلنا التورية فيها هدى و نور يحكم بها النّبيّون الذين أسلموا للذين هادوا و الرّبّانيّون و الا حبار بما استحفظوا من كتاب اللّه و كانوا عليه شهدأفلا تخشوا الناس واخشون و لاتشتروا باياتى ثمناً قليلاًو من لم يحكم بما أنزل اللّه فأ ولئك هم الكافرون ) (221) .

تعبير به من لم يحكم از قبيل عدم ملكه است؛ يعنى اگر كسى بتواند به ما أ نزل اللّه حكم كند و به آن حكم نكند گرفتار كفر است. از اين رو نفرمودمن حكم بغير ما أ نزل اللّه فأُولئك هم الكافرون؛ زيرا لازم نيست براى كافر شدن حكم به غير ما أ نزل اللّه كند، بلكه حكم نكردن به ماأ نزل اللّه در ظرف اقتدار، براى ثبوت كفر عملى كافى است.

درباره ظلم نيز مى فرمايد:( و من لم يحكم بما أ نزل اللّه فأُولئك هم الظّالمون ) (222) و درباره فسق مى فرمايد:( و من لم يحكم بما أ نزل اللّه فأُولئك هم الفاسقون ) (223) .

8- منشأ كتمان حق

قرآن كريم در آيه كتمان شهادت:( و لاتكتموا الشّهادة و من يكتمها فإ نّه اثم قلبه ) (224) منشأ كتمان را بيمارى قلب مى داند؛ قلبى كه همان روح و حقيقت جان آدمى است و براساس( ... لِمَن كان له قلب أ و أ لقى السّمع و هو شهيد ) (225) منشأ ادراك انسان است، نه قلب صنوبرى شكل كه در هرحيوانى وجود دارد، و بى ترديد وقتى كسى كه در محكمه عدل اسلامى و در حضور قاضى عادل، حق مالى را كتمان مى كند و به آن شهادت نمى دهد بيمار دل است، كسانى كه اصل نبوت خاتم الانبيأصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را انكار مى كنند و در مقام استفهام، استعلام، استفتا و استشهاد فكرى و عقيدتى آن را تلبيس يا كتمان مى كنند به مراتب بيماردل ترند.

بحث روايى

1- جعل سنّت و بدعت

- عن النبىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم :من سنّ سنة حسنة فله أ جرها و أ جر من عمل بها إ لى يوم القيامة و من سنّ سنة كان عليه وزر من عمل بها إ لى يوم القيامة(226) .

اشاره: عناويت متعددى مطرح است كه هر كدام اثر خاص خود دارد:

الف: اسْتنان؛ يعنى پيروى از سنّت اهل بيت عصمت و طهارتعليه‌السلام كه نمونه اى از فضيلتى است كه در زيارت امين اللّه درخواست مى شود:( مستنّةً بسنن أولئك ) (227) و در ساير ادعيه نيز محور تقاضاست.

ب: اجتهاد؛ يعنى بررسى و تحقيق در متون نقلى و در ثناياى براهين عقلى و جمع بندى نهايى و ارائه فكرى نو و نظرى جديد.

ج: جعل سنّت و ابتكار و نوآورى در روش و رفتار اجتماعى و مانند آن كه خطوط كلّى علمى آن تصويب شده است و تعيين مصداق جزئى آن نيز به قصد ورود نخواهد بود؛ نظير سنّت قرار دادن حمايت مردمى در آخرين جمعه ما مبارك رمضان به عنوان روز جهانى قدس و اعلام هفته وحدت، هفته ولايت، روز جهانى حمايت از مستضعفان، هفته دفاع مقدس و...

د: جعل بدعت كه از آن به عنوان سنّت سيّئه ياد مى شود. اين رفتار مشؤ وم همانند رفتار ميمون مقابل، غير از عناوين دو گانه اول و دوم است و حكم مخصوص خود را دارد كه از تقابل سنّت حسنه معلوم مى شود. البته براى بدعت مصداق ديگرى وجود دارد كه از بحث خارج است.

2- ثمن قليل دين فروشى

- عن أ بى جعفرعليه‌السلام فى قوله ولاتشتروا باياتى ثمناً قليلاً: كان حىّ بن أ خطب و كعب بن الا شرف و آخرون من اليهود، لهم مأ كلة عن اليهود فى كلّ سنة. فكر هوا بطلانها بأ مر النّبىّصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فحرّفوا لذلك آيات من التوارة فيها صفته و ذكره. (فذلك الثمن الذى أ ريد فى الاية).(228)

اشاره الف: تطبيق آيه مورد بحث بر جريان دو يهود نامبرده نه به معناى شأن نزول انحصارى و نه مانع از جَرْى و انطباق آن بر مصاديق ديگر است. از اين گونه نصوص با غمض از سَنَد بيش از انطباق فى الجمله، نه بالجمله، برنمى آيد.

ب: مقصود از ثمن خصوص كالاى مادى نيست، بلكه هر گونه عوضى كه در برابر تحريف علمى يا عملى سنّت الهى و وحى آسمانى دريافت شود، حرام است، خواه آن عِوض، عَرَض (متاع ) باشد يا غَرَض (جاه )؛ زيرا آنچه محرَّم است لَبْس حق به باطل و كتمان حقّ در مورد لزوم افشاست و اخذ عوض در قبال چنين كار ناروايى در قبح و حرمت آن دخيل نيست.

3- اقسام تلبيس اهل كتاب

- عن العسكرىعليه‌السلام :خاطب اللّه بها قوماً من اليهود أ لبسوا بالباطل بأ ن زعموا أ نّ محمّداًصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نبىّ و أ نّ علياً و صىّ ولكنّهما يأ تيان بعد وقتنا بخمس مائة سنة(229)

اشاره: حق را جامه باطل پوشاندن اقسام گونه گون دارد؛ زيرا حقّ گرچه نظير نور واحد و شفاف است، ولى باطل انحاى متعدد دارد و از اين رو جامه هاى متنوع بطلان در دسترس باطل گرايان حق گريز است تا هركس ‍ طبق هوس خود كسوت باطل ار بر پيكر نورانى حقّ بپوشاند و آن را از محبوبّيت بيندازد و سبب گريز مردم شود؛ گروهى اصل دعوى نبوت را خُرافه و افسانه جلوه دادند، عدّه اى ادعاى رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بدون دليل و شاهد اعلام داشتند، جمعى اصل نبوّت و همچنين ادعاى رسول گرامى را پذيرفتند، ليكن آن حضرت را مبعوث براى قبيله خاص دانستند و بنى اسرائيل را از حوزه رسالت نبى مكّرم بيرون تلقى كردند، دسته اى مانند آنچه در حديث مزبور به آن اشاره شد آن را به آينده متعلق دانستند؛ يعنى عدّه اى نسبت به حاضر و بادى و گروهى نسبت به حاضر و غابر تلبيس كردند، گرچه شيخ طوسى رحمة الله عليه برخى از اقوال را تضعيف كرده، مثلا قول به اين كه علماى يهود اصل بعثت رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پذيرفتند، ليكن آن را نسبت به غير بنى اسرائيل دانستند ضعيف دانسته است.(230)