شبکه فرهنگی الحسنین (علیهما السلام)

( يَبَنِىَّ إِسْرََّئيلَ اذْكرُواْ نَعْمَتِىَ الَّتِىَّ أَنْعَمْتُ عَلَيْكُم وَ أَنّىِ فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَلَمِينَ ) (47) ( وَاتَّقُواْ يَوْماً لَّاتَجْزِى نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئاً وَ لَايُقْبَلُ مِنْهَا شَفَعَةُُ وَ لَايُؤْخَذُمِنْهَا عَدْلُُ وَ لَاهُمْ يُنصَروُنَ ) (48) .

گزيده تفسير

قرآن كريم دستور يادآورى نعمت هاى الهى را، به ويژه خطاب به ملت لدود اسرائيلى كه محتاج به تكرار موعظت بليغ بوده و هستند، مكررا بازگو مى كند. اين تكرار به دليل فراوانى اسباب غفلت و براى آن است كه زمينه هرگونه غفلت برطرف گردد. در اين آيات بين تشويق و تهويل جمع شد، تا ياد نعمت ها و صرفِ بجاى آنها بدون طغيان فراموش نشود.

از برجسته ترين نعمت هايى كه بر بنى اسرائيل ارزانى شده همانا فضيلت و برترى بر جهانيان است. خداى سبحان مجموع، نه جميع آنان را فى الجمله و در برخى امور، مانند كثر انبيا و بعث ملوك از ميان آنان، برمجموع، نه جميع جهانيان معاصر ايشان فضيلت داد، ليكن بر اثر ناسپاسى در برابر چنين نعمتى، (غيراز اوحدى آنان ) براى هميشه مسكين و ذليل جهانيان شده، به ذلت و مسكنت و اختلاف هاى داخلى مبتلا گشتند.

بنى اسرائيل مى پنداشتند كه بر اثر برترى نژادى موهوم و پيوند با خاندان وحى و حضرت يعقوبعليه‌السلام در آخرت همچون دنيا در رفاه خواهندبود و چنانچه عذاب شوند چند روزى بيش معذّب نبوده، از آن رهايى خواهند يافت. خداى سبحان براى ابطال چنين پندارهايى فرموده: قيامت مانند دنيا نيست؛ در قيات هر كس فقط مهمان عقيده و خُلق و عمل خويش است و جز آن چيزى در اختيار انسان نيست تا با آن سودى را جلب يا ضررى را دفع كند. همه راه هاى نجات، مانند خِلال (دوستى )، صَرْف، عَدْل، نصرت، ضمانت، كفالت و حتى شفاعت استقلالى منتفى است.اذن خداوند براى وساطت شافع هم مخصوص شفاعت كنندگان ويژه و شفاعت شوندگان خاص است.

دستور تقواوپروا، اگر چه در آيه مورد بحث به لحاظ پايان هستى و معاد است، ليكن چون بازگشت معاد به همان مبدأ هستى، يعنى خداست، اين عنصر محورى، در قرآن كريم همواره راجع به خداوند، و به معناى پرهيز از مخالفت دستور اوست.

هركس از هر طبقه و نژادى مسؤ ول نفس خود و عمل خويش است و كسى به جاى ديگرى و از طرف او نمى تواند حقّى را، اعم از حق اللّه يا حق الناس، اداكند، و لازم آن ناتوانى ديگرى در دفع عذاب از اوست.

قيد شيئاً كه نكره در سياق نفى داراى تنوين تحقير و تقليل و مايه تأكيد اطلاق نفى جزا و كفايت كسى از كسى است، راهنماى اين است كه نفى شفاعت، نفى معادل و نفى نصرت نيز مطلق است؛ يعنى به هيچ وجه و به هيچ اندازه و در هيچ موقعيت و موقفى شفاعت، بدل ونصرت حاصل نخواهد شد.

شفاعت، راهى براى تكميل فيض رسانى فاعل و فيض يابى قابل شفاعت است و چون مشكل مشفوع له در شفاعت تشريعى، كمبود قابليت قابل يا عدم گسترش لازم در فاعليت فاعل است، شفيع جز تكميل قابليت قابل يا به ميان آوردن وصفى از اوصاف فاعل نقشى ديگر ندارد، نه اين كه خود فاعليتى داشته باشد و راه سومى را در عرض آن دو راه اعمال كند. بنابر اين، در شفاعت تشريعى مبدأ تأثير موجود ديگرى است و شفيع رابط و واسط است تا نصاب قبول را تتميم يا نصاب گسترش فيض را تكميل كند، بر خلاف شفاعت تكوينى و استعانت از علل و استمداد از اسباب كه در آن همه علل و اسباب تكوينى، شفيع معلول است و خود آن علت و سبب عامل رفع نياز است وتأثير آن به عنوان مبدأ قابل اعتماد، سبب استمداد از آن مى شود.

حق شفاعت داشتن ونيز قدرت بر آن از كمال هاى وجودى است كه ثبوت و تحقق آن براى خداى سبحان بالذات و بالاصالة و براى موجودات ديگر بالعرض و بالتبع است، ليكن تنزل عينى آن محتاج تماميت نصاب استعداد شفاعت پذيرى است.

شفاعت نفى شده در قرآن، مربوط به شفاعت تكوينى است و به ردّ شبهه بت پرستان باز مى گردد؛ زيرا همه يا غالب ادله اى كه محقّقان از بت پرستان بر بت پرستى خود اقامه مى كردند به شفاعت تكوينى بتان باز مى گردد. مشركان بت ها را شفيعان و وسايط در ارزاق و نعمت هاى تكوينى (در دنيا) مى دانستند، نه در مسائل حقوقى و اجتماعى و قضايى و قراردادى.

آيات فراوانى نيز كه در آن شفاعت تشريعى در قيامت مطرح است ظهور آن در معاد به شفاعت تكوينى باز مى گردد؛ زيرا آخرت دار تكوين است، نه اعتبار و قرارداد، و جزاى آخرت جزايى تكوينى است، نه قراردادى.

تعارض آيه مورد بحث، در تعبير به عدم قبول شفاعت و نيز آياتى كه شفاعت را به طور مطلق نفى مى كند، با آياتى كه شفاعت را ثابت مى كنند تعارض ابتدايى و به صورت اطلاق و تقييد است. مستفاد از مجموع اين دو دسته آيات اين است كه در قيامت فى الجمله شفاعتى هست، گرچه به حال مشركان سودمند نيست.

بهترين راه حلّ تعارض متوهم بين ادّله نفى و اثبات شفاعت، از ميان وجوهى همچون لحاظ ايمان و كفر، اذن و عدم اذن، تحول و عدم تحول در ذات شفاعت شونده، موقف هاى متعدد معاد، همانا لحاظ استقلال و اذن است و آن اين كه ادلّه اثبات ناظر به شفاعت مأذون و ادلّه نفى راجع به شفاعت مستقل و بدون اذن اوست.

در آخرت، از انسان تبه كار و مجرم فديه و معادِل عذاب پذيرفته نمى شود تا عذاب از او دفع شود. در شفاعت، سقوط كيفر به صورت رايگان است، ولى عَدْل سقوط آن به صورت معاوضه و تبديل است.

اگر چه ضمانت، كفالت، شفاعت و مانند آن مشمول عنوان نصرت است، ليكن خداى سبحان به طور جداگانه و با تأكيد، هرگونه كمك و مساعدتى نسبت به تبه كاران را در معاد نفى مى كند؛ از اين رو تشنگان قيامت هيچ راهى براى سيراب شدن ندارند؛ چنان كه سوختگى معاد نه با درمان قابل رفع نه با مردن قابل رهايى است.

تفسير

شفاعة: شفاعت كه در جمله ولايقبل منها شفاعة قبول آن در قيامت نفى شده، از شَفع به معناى جُفت، در مقابل وَتْر به معناى تك است و از آن جا كه در شفاعت عرفى يا شرعى، شخص ‍ شفيع، جُفتِ انسانِ شفاعت شونده واقع مى شوند، به او شفيع و به عمل او شفاعت اطلاق مى گردد؛ چنان كه در حق الشفعه، مال بايع، شَفْع مال شريك مى شود و او مى تواند بافسخ بيع، مبيع را ضميمه ملك خود كند.

تناسب آيات

خداى سبحان در آيه 40 همين سوره به طور اجمال بنى اسرائيل را به يادآورى نعمت ها امر كرد و چون يادآورى نعمت تأثير بسزايى در شكر نعمت دارد، در دو آيه مورد بحث و آيات بعدى آن را تكرار مى كند. با اين تفاوت كه اوّلا، در اين مرتبه بسيارى از اين نعمت ها را برمى شمارد و به اين طريق آن اجمال را تفصيل مى بخشد و ثانيا، از آن جا كه اين يادآورى ها براى شكر است و ذكر نعمت، مصداق شكر نعمت است، به عاقبت كفران نعمت نيز اشاره اى دارد؛ يعنى پس از آن كه در آيه اوّل به يادآورى همه نعمت هاى ارزانى شده به بنى اسرائيل، به طور عام و به يادآورى نعمت برترى يافتن آنان برمردم جهان، به طور خاص، فرمان بشارت آميز مى دهد، در آيه دوم انذار مى كند و همانند آنچه از زبان موساى كليم در آيه( وإذ تأ ذّن ربّكم لئن شكرتم لا زيدنّكم و لئن كفرتم إ نّ عذابى لشديد ) (507) آمده و تبشير را با انذار در مى آميزد، در اين جا نيز در آيه دوم (و پس از آن لسان بشارت آميز در آيه اوّل ) مى فرمايد: از روزى بپرهيزيد كه هيچ كس از ديگرى كفايت نمى كند و شفاعت از هيچ كس پذيرفته نمى شود و از هيچ كس معادل گرفته نمى شود تا عذاب از او سلب گردد و آنان يارى نخواهند شد.

هركسى براى رهايى از عذاب، يا قدرت تكوينى براى دفاع از خود دارد يا براساس قراردادهاى مالى و اقتصادى از قبيل تجارت و غير آن از خود دفاع مى كند و در صورت فقدان قدرت طبيعى و اقتصادى بر اساس روابط انسانى و اجتماعى مانند رفاقت و دوستى خود را مى رهاند و در نهايت ممكن است از يك ياور پيش بينى نشده اى كمك بگيرد و با دستى غيبى مشكل خود را حلّ كند. پيام آيه مورد بحث اين است كه در قيات هيچ يك از اين راه ها براى رهايى مجرم وجود ندارد؛ نه خود انسان قدرت دفاع دارد و نه يكى از بستگان او به فكر اوست و نه قراردادهاى اجتماعى مى تواند مشكل وى را حل كند و نه ناصر پيش بينى نشده اى او را رهايى مى بخشد.

به بيان ديگر، در دنيا راه هاى فراوانى براى رهايى از عذاب و كيفر وجود دارد؛ هم راه عفو از اصل عذاب گشوده است و هم راه تخفيف، تا از شدّت عذاب كاسته شود و هم راه ضمانت، تا مجرم موقتا از جهت مالى فرصتى پيدا كند و دين خود را ادا كند و هم راه كفالت، تا از زندان آزاد شود و بتواند مشكل خود را حل كند و هم را ديه يا فدأ و مانند آن. آيه مورد بحث همه اين راه ها را نسبت به آخرت نفى كرده، مى فرمايد: بپرهيزيد از روزى كه هيچ كس چيزى از ديون و حقوق انسان را ادا نمى كند و كفالت يا ضمانت او را برعهده نمى گيرد: واتقوا يوماً لاتجزى نفسٌ عن نفسٍ شيئاً و شفاعتى نيز براى انسان پذيرفته نمى شود: ولايقبل منها شفاعة و عَدْل و معادلى از مال (فديه ) نيز در برابر عذاب گرفته نمى شود: ولايؤ خذ منها عدل و به هيچ گونه ديگرى نيز انسان مورد حمايت و نصرت قرار نمى گيرد: ولاهم ينصرون.

اين دو آيه، بر اثر اهميتى كه يادآورى و شكر نعمت از يك سو و كفران نعمت و عواقب بد آن از سوى ديگر دارد، در پايان اين بخش از آيات (بخشى كه هم نعمت هاى ارزانى شده بر بنى اسرائيل را بر مى شمرد و هم بسيارى از كارشكنى ها و كفران هاى آنان را به ياد مى آورد و از دو آيه فوق آغاز شده، با آيه 123 پايان مى پذيرد)، يعنى در دو آيه 122 و 123 با اندك تفاوت، تكرار مى شود.

نعمت ويژه برترى بر جهانيان

تكرار دستور يادآورى نعمت براى فراوانى اسباب غفلت است. از اين رو ذكر و فكر و شكر نعمت الهى مكررا بازگو مى شود تا زمينه هرگونه غفلت برطرف گردد، به طورى كه اگر در آستانه وقوع بود دفع شود و اگر واقع شده بود رفع گردد. نكته مزبور گذشته از آن است كه ملّت لَدُودِ اسرائيلى محتاج به تكرار موعظت بليغ بوده و هستند.

شايان ذكر است كه ياى متكلّم در نعمتى و نيز ضمير فاعلى تُ در أ نعمت نشانه آن است كه نعمت ها از جانب خداست و از عالم بالا تنزّل يافته است. از اين رو فعل أ نعمتُ با حرف عَلى متعدى شده است.

از برجسته ترين نعمت هاى فراوانى كه خداى سبحان بر بنى اسرائيل ارزانى داشت، نعمت فضيلت و برترى بر جهانيان است: وأ نّى فضّلتكم على العالمين. برترى آنان يا به نعمت هاى مادى و معنوى خود آنهاست يا به اين است كه ملوك و انبياى بسيارى از ميان آنها مبعوث شدند؛ به كسانى چون سليمان و داوود(عليهماالسلام ) مُلك و ملكوت عطا شد و معجزاتى چون شكافته شدن دريا و غرق شدن آل فرعون و سرانجام رهايى از آن همه عذاب ها و شكنجه ها، كه در امت هاى ديگر كم نظير يا بى نظير بود نصيب آنان گشت.

با اين بيان ممكن است گفته شود ذكر نعمت خاصِ برترى بر جهانيان پس از ذكر نعمت كلى و تقديم آن بر ساير مصاديق اين كلى، براى اهميت ويژه اين نعمت و برجستگى خاص آن در ميان ساير نعمت هاى ديگرى كه در آيات بعد ذكر مى شود توضيح و تفصيلى براى نعمت فضيلتى جهانى است؛ چون اگر سؤ ال شود چگونه بنى اسرائيل بر ساير جهانيان برترى يافتند؟ در جواب به نعمت ها و معجزاتى چون شكافتن دريا و شكافتن سنگ و جوشش چشمه هاى متعدد از آن و نزول منّ و سَلْوى و رهايى از چنگال آل فرعون و... اشاره مى شود. در اين صورت، نعمت فضيلت بر جهانيان نعمت در عرض ساير نعمت نيست، بلكه جامع آن نعمت ها به حساب مى آيد؛ چنان كه نسبت به نعمتى در جمله اذكروانعمتى التى... از قبيل ذكر مبيّن بعد از مجمل است.

نكته شايان توجه درباره نعمت فضيلت جهانى اين است كه، گرچه بنى اسرائيل برجهانيان برترى يافتند، ليكن به سبب ناسپاسى در برابر چنين نعمت عظيمى، براى هميشه مسكين و ذليل جهانيان شده، به ذلّت و مسكنت و اختلاف هاى داخلى مبتلا گشتند:( ضربت عليهم الذلّة و المسكنة ) (508) ،( غضب اللّه عليهم ) (509) ،( وألقينا بينهم العداوة و البغضأ إ لى يوم القيمة ) (510) .

اين نكته خود روشنگر نكته اى ديگر درباره العالمين مى شود؛ زيرا نتيجه ذليل و مسكين و مغضوب بودن آنان در ادوار و اعصار بعدى اين است كه مراد از العالمين تنها عالم و زمان حضرت موسىعليه‌السلام باشد، نه همه عوالم و زمان ها تا روز قيامت. به ويژه با توجه به آنچه قرآن خود، درباره امّت رسول مكرّم مى فرمايد:( كنتم خير أُمّة أ خرجت للنّاس ) (511) . با اين بيان معانى آيه:( ولقد اخترناهم على علم على العالمين ) (512) معلوم مى شود.

تذكّر 1- مقصود از تفضيل يهود، بيان فضيلت فى الجمله آنان است، نه بالجمله؛ يعنى در برخى از امور شما را فضيلت جهانى داديم، مانند كثرت انبيا و بعث ملوك و... نه در همه جهات و اين خصوصيت با جهانى بودن فضيلت آنها منافاتى ندارد؛ زيرا ممكن است در بين امصار يا اعصار ملّتى باشند كه در جهات ديگر نسبت به بنى اسرائيل افضل باشند ولى از جهت كثرت انبيا و ملوك ماند بنى اسرائيل نباشند.

2- معيار فضيلت و كرامت و بنى آدم خلافت الهى است و خليفه خدا كسى است كه حكم مستخلف عنه را اطاعت كند وگرنه انسان طاغى باغى به جاى نواى دل پذير كرامت، تازيانه دردناك( أولئك كالا نعام ) (513) را بايد تحمل كند. معيار فضيلت بنى اسرائيل مقاومت در برابر طغيان آل فرعون و هامان از يك سو و استقامت در قبال آل قارون از سوى ديگر است تا موحّدانه در زمين به اقامه نماز و ايتاى زكات وامربه معروف و نهى ازمنكر بپردازند و بدانند كه عاقبت امور به دست خداست وگرنه طرد و طعن و لعن الهى دامنگيرشان مى شود:( قل هل أُنبّئكم بشرٍّ من ذلك مثوبةً عنداللّه من لعنه اللّه و غضب عليه و جعل منهم القردة و الخنازير و عبد الطاغوت أ ولئك شرّ مكاناً و أ ضلّ عن سوأ السبيل ) (514) ،( لُعن الذين كفروا من بنى اسرائيل على لسان داود و عيسى بن مريم ) (515) .

3- محور فضيلتِ مذكور در آيه، برترى جميع بنى اسرائيل بر جميع اقوام و ملل حتى نسبت به معاصران خود نيست، بلكه مدار رجحانْ مجموع آنها بر مجموع ديگران است. بنابراين، اگر برخى از افراد ملت هاى

ديگر بر بعضى افراد يهود حتى در زمان نزول تورات و عصر حضور كليم خدا فضيلت داشته باشند، منافاتى با محتواى آيه ندارد.

خلاصه آن كه اولا، بنى اسرائيل از كمال هاى مادى و معنوى برخوردار بودند، از جمله اين كه داراى انبيا و ملوك فراوان بودند. ثانيا، كمال هاى بنى اسرائيل در مقطع خاص تاريخ بود؛ زيرا در مقطع ديگر به ذلت و خوارى مبتلا شدند. ثالثا، نعمت كثرت انبيا و كثرت ملوك براى بنى اسرائيل جهانى است؛ زيرا هيچ امتى قبل از آنان و هيچ ملّتى بعد از آنها از چنين كثرتى برخوردار نبوده و نيستند.

پندارهاى باطل بنى اسرائيل

چنان كه در آيات قبل گذشت، با آن كه خطاب در مثال اين آيات، متوجه بنى اسرائيل است روح آن شامل همه كسانى است كه يا اصلا درباره معاد نمى انديشتند، يا اگر انديشه اى دارند قيامت را مانند دنيا پنداشته، تصورشان اين است كه در قيامت همسان دنيا در رفاه به سرمى برند يا اگر عذاب شوند چند صباحى بيش ‍ نخواهد بود.

قرآن كريم با نقل قصه شخصى ثروتمند اين طرز تفكّر را باطل مى كند؛ آن جا كه مى فرمايد: مردى متمكّن و غيرمعتقد به معاد، وارد باغ خود شد و گفت: هرگز اين باغ از بين نمى رود؛( و دخل جنّته و هو ظالم لنفسه قال ما أظنّ أن تبيد هذه أبداً ) (516) . سپس افزود: گمان نمى كنم قيامتى هم باشد وبر فرض وجود قيامت، من در آن روز، بيش از دنيا به نعمت مى رسم؛ چون مورد عنايت خدايم؛( و ماأ ظنّ السّاعة قائمة ولئن رددت إ لى ربّى لا جدنّ خيراً منها منقلباً ) (517) .

سپس قرآن كريم طرز تفكّر مقابل آن را از زبان مؤ من به معاد مطرح مى كند و پس از اشاره به نابودى باغ و زراعت ثروتمند مزبور مى فرمايد: او براثر از دست دادن آنچه در باغ خود هزينه كرده بود، پيوسته دست هاى خود را برهم مى ساييد، در حالى كه دار بست هاى آن فرو ريخته بود و به حسرت مى گفت: اى كاش هيچ كس ‍ را همتاى پروردگارم قرار نداده بودم؛( فأصبح يقلّب كفّيه على ما أنفق فيها و هى خاوية على عروشها و يقول ياليتنى لم أشرك بربّى أ حداً ) (518) . آنگاه مى فرمايد: كسى را نداشتتا او را در برابر عذاب خداوند يارى دهد و از خودش نيز توانى نداشت تا خود را يارى كند:( ولم تكن له فئة ينصرونه من دون اللّه و ماكان منتصرا ) ً(519) ودر پايان مى فرمايد: در آن جا آشكار شد ولايت و قدرت از آن خداوند است؛( هنالك الولاية للّه الحق ) (520) .

همچنين در ارتباط با بنى اسرائيل كه مى پنداشتند از نژادى برترند و بر اثر پيوند با خاندان وحى و نسل حضرت اسرائيل (يعقوبعليه‌السلام ) از عذاب مى رهند و بيش از چند روزى معذّب نخواهند بود:( و قالوا لن تمسّنا النّار إلّا أيّاماً معدودة ) (521) خداوند در آياتى مانند آيه محل بحث چنين پندارهايى را باطل مى كند و مى فرمايد: چنين نيست كه قيامت مانند دنيا باشد، يقينا در قيامت هيچ يك از شفاعت، فديه پذيرى و نصرت نيست؛... ولايقبل منها شفاعة و لايؤ خذ منها عدل و لاهم ينصرون و در سوره صافات نيز مى گويد: اگر در دنيا ستمكاران به كمك يكديگر مى روند در قيامت، بازداشت و متوقف شده، از آنها سؤ ال مى شود: چرا امروز به فكر يكديگر نيستيد؛( وقفوهم إ نّهم مسئولون ( 24 ) مالكم لاتناصرون ) (522) .

معناى پروا از خدا

دستور تقوا و پروا در قرآن كريم يا به لحاظ مبدأ هستى است يا به لحاظ منتهاى آن؛ يعنى غالب آيات قرآنى كه ناظر به دستور پرهيزكارى است يا راجع به خداوند است، مانند: اتقوااللّه، يا راجع به معاد؛ مانند آيه مورد بحث و چون بازگشت معاد به همان مبدأ است، عنصر محورى تقوا در قرآن كريم راجع به خداوند است. معناى پرواى از خدا نيز با انى معيّت او قطعى و ملاقات او بعد از مرگ ضرورى است، همانا پرهيز از مخالفت دستور او خواهد بود. كلمه يوماً در آيه مورد بحث مفعولٌ به است، نه ظرف. در مواردى كه يوم به معناى ظرف متعلق تقوا قرار مى گيرد مرجع آن پرهيز از مظروف آن ظرف است، نه خود ظرف؛ چنان كه مرجع پرهيز از خداوند، پروا داشتن از اسماى جلال و قهر اوست، نه به طور اطلاق؛ زيرا اسماى جمال و مهر او مورد پروا نيست.

تذكّر: همان طور كه در آيه چهلم همين سوره بين ترغيب و ترهيب جمع شده در اين بخش نيز بين تشويق و تهويل جمع شده تا ياد نعمت ها و صَرفِ بجاى آن ها بدون طغيان فراموش نشود؛ زيرا غالب افراد يا از راه تشويث به وظيفه خود توجه دارند يا از راه تخويف.البته جمع هر دو جهت ممكن است. از اين رو انفصال آن به نحو مانعة الخلو است، نه مانعة الجمع. اگر كسى بالاتر از شوقِ به نعمت يا هراسِ از نقمت مى انديشد، چنين انسانى كاملى هماره به ياد و نام الهى مسرور است و اگر پايين تر از آن دو جهت مزبور است، تازيانه بوزينه وگراز شدن برپيكر آنها فرود مى آيد.

هركس مسؤول خويش است

چنان كه جمعى از مفسّران(523) تصريح كرده اند لاتجزى به معناى لاتقضى است؛ يعنى كسى به جاى ديگرى و از طرف او نمى تواند حقّى را ادا كند؛ خواه حق اللّه باشد يا حق الناس. البته لازمه اش اين است كه كسى نتواند عذاب پايمال كردن حق را از وى دفع كند. پس اگر در ترجمه آيه گفته شود: هيچ كس ‍ چيزى (از عذاب خدا) را از كسى دفع نمى كند ترجمه به معناىِ لازم محتواست، نه متن اصلى آن.

پيام اين جمله اين است كه هركس از هر طبقه و نژادى، مسؤ ول نَفْس و عمل خويش است؛ نه خود مى تواندبه جاى كسى بنشيند و نه ديگرى مى تواند به جاى او قرار گيرد. اين نكته صرف نظر از اين كه نشان عدل مطلق الهى است و اين كه ذرّه اى ظلم و بى عدالتى و جابه جايى حقوقِ اشخاص، در حريم كبريايى او راه نداد، دلالت بر شخصيت و كرامت انسانى نيز دارد؛ شخصيت و كرامتى كه پيوسته مى تواند عامل بيدارى انسان باشد و ضميرى آگاه به او ببخشد و از اساسى ترين اصول تربيت انسانى به حساب مى آيد.

ماهيّت شفاعت و اقسام آن

چنان كه در تفسير مفردات آيه گذشت، شفاعت ازشفع به معناى جُفت است و شفيع كسى است كه جفت شفاعت شونده واقع مىشود

توضيح اين كه، اگر بنا شود كارى براى شفاعت شونده انجام گيرد ولى مشكلى در بين باشد كه يا قابليلت او كمبود دارد و به حدّ نصاب لازم نرسيده يا فاعليّت فاعل، گسترش لازم را ندارد و لازم است بعضى از اوصاف ديگر فاعل وارد عمل شود و فاعليّتش گسترش يابد، در چنين مواردى نقش شفيع اين است كه يا قابليت قابل را تكميل مى كند و مثلا عجز و مسكنت او را به ميان مى كشد و به اين صورت سبب انعطاف فاعل مى شود، يا فاعليت فاعل را وسيع تر مى كند و مثلا احسان و كرم او را ضميمه عدلش مى سازد تا به عنوان محسن و به شيوه فضل، با متهم و مجرم رفتار كند، نه به عنوان عادل و در كسوت عدل، و ممكن است شفيع هر دو كار را با هم انجام دهد.

يكى از شفيعان توبه است:لاشفيع أ نجح من التوبة(524) و اين كه در هنگام توبه گفته مى شود: خدايا تو عفوّ و غفور و رؤ وفى، اهل فضل و احسان و جودى، اهل گذشت و صفحى، از بنده ات در گذر، از قبيل قسم دوم است و اين كه گاهى اوصاف بنده ذكر مى شود و مثلا گفته مى شود:عبيدك بفنائك، مسكينك بفنائك، فقيرك بفنائك(525) ، از قبيل قسم اوّل است و جمع بين هر دو نظير آن است كه عرض مى شود: أ نت المالك و أ نا المملوك و أ نت الرب و أ نا العبد و أ نت الرازق و أ نا المرزوق و أ نت المعطى و أ نا السائل و أ نت الجواد و أ نا البخيل و...(526) .

اگر عبد به تنهايى به محكمه خدا دعوت شود محكوم است؛ چنان كه اگر خداى عادل با صفت عدِل تنها، بخواهد حكومت كند باز هم عبد محكوم است. اما اگر عبد به ضميمه صفت ذلّت و مسكنت در محكمه حضور يابد، يا حاكم عادلْ به ضميمه فضل و احسان خود داورى كند هم راه فيض رسانى فاعل تكميل مى شود و هم راه فيض يابى قابل.

از اين بيان روشن مى شود كه شفيع جز تكميل قابليت قابل يا به ميان آوردن وصفى از اوصاف فاعل، نقش ‍ ديگرى ندارد؛ يعنى چنين نيست كه خود شفيع فاعليّتى داشته باشد تا راه سومى در عرض دو راه قبلى مطرح گردد و اگر بعضا شفيع حق خود را مطرح مى كند و حيثيّت خود را به رخ مى كشد صرفا از باب زمينه سازى براى يكى از دو راه مزبور است، نه اِعمال راهى سوم در عرض آن دو راه. به بيان ديگر، شفيع نمى گويد: چون پيش تو آبرو دارم فلان مشكل را حل كن، بلكه مقرّب بودن او نزد مولا و وجيه عنداللّه بودن او سبب مى شود كه از يكى از آن دو راه (به نحو منع خلوّ) استفاده ببرد. آنچه گفته شد مربوط به شفاعت تشريعى است. امّا شفاعت تكوينى گذشته از معناى قبلى ممكن است ويژگى خود را داشته باشد. در عالم تكوين همه كارها بر عهده خداى سبحان و مُلك اوست:( تبارك الذى بيده الملك ) (527) . در عين حال عالمى كه ما در آن به سرمى بريم عالم حركت، برخورد، تغييرو تبديل است.از اين رو ممكن است فيض ‍ خاصّى واسطه شود و جفت قابل گرديده قابليتش را تكميل كند و در نتيجه سبب بالا آمدن و آمادگى او براى فيض يابى شود يا وصفى از اوصاف فاعل، ضميمه و جُفت وصف ديگر او شده، باعث افاضه فيض جديدى از جانب او گردد. يا اگر وساطت فيض را شفيع بدانيم همه علل و اسباب تكوينى شفيع معلول است و معناى شفع و جُفْت شدن نيز به همان تقريبى كه گفته شد محفوظ است و توضيح آن خواهد آمد.

تذكّر:قدرت بر شفاعت و همچنين حقّ آن از كمال هاى وجودى است و هر كمال كه ذاتا ممكن باشد و وقوع آن محذورى نداشته باشد، يعنى واجد امكان ذاتى و وقوعى باشد، امكان آن به معناى عام است كه با ضرورت و تحقق بالفعل آن همراه است، نه امكان خاص. بنابراين، ثبوت و تحقق آن براى خداى سبحان كه فوق تمام است، بالذّات و بالأصاله حتمى است و براى موجودهاى مجرد تام، مانند انسان هاى كامل و فرشتگان تام و حقيقت قرآن و امور ديگرى كه از تجرّد تام برخوردارند بالعرض و بالتّبع قطعى است، ليكن تنزّل عينى اين كمال و اين حقّ وجودى گرچه از طرف خودش حالت منتظرى ندارد، ولى چون رسيدن قابل به حدّ نصابِ قبول لازم است، از اين جهت نيازمند تماميّت نصاب استعداد شفاعت پذيرى است و تا شخص ‍ مشفوع له قابل شفاعت نباشد يا نشود، شفاعت اولياى الهى درباره او نافذ نخواهد بود.

شفاعت فقهى و كلامى

شفاعت در قرآن گاهى به صورت فقهى مطرح شده است و زمانى به صورت كلامى. شفاعت فقهى آن است كه كسى در دنيا، رابط و واسط بين دو نفر قرار گيرد تا كارى براى مشفوع له انجام دهد؛ خواه آن كار دفع ضرر باشد يا جلب منفعت. چنين شفاعتى كه محور آن فعل اختيارى مكلف است،يا حسنه است يا سيّئه؛ زيرا اگر براى انجام واجب، ترك حرام و مانند آن يا نظير ايصال نفع به فرد يا جامعه يا دفع ضرر از آنان بود از حُسن برخوردار و واجب يا مستحب است و اگر براى ترك واجب يا فعل حرام يا ايصال ضرر به مسلمان يا سبب تبليغ سوء، تعطيل حدّ الهى، اخفاى حكم خدا و صدّ از سبيل الهى و سدِّ مقابلِ كوثر جارى دين خدا بود حرام و اگر در مورد ضَرارتِ ضعيف بود و به نصاب هاى ياد شده نرسيده مكروه است و آيه كريمه( مَن يَشْفع شفاعةً حسنةً يكن له نصيب منها و مَنْ يَشْفع شفاعةً سيّئةً يكن له كفلٌ منها و كان اللّه على كلّ شى ء مقيتاً ) (528) ناظر به آن است.

وجوه فراوانى كه براى شفاعت مزبور ارائه شد همگى تحت جامعِفعل مكلّف در دنيا واقع است وحكم چنين چيزى فقهى است و دليل آن، گذشته از وضوحِ بعد از تدبّر تامّ مبادى تصورى مسأله، و صرف نظر از آيه مزبور كه مى تواند بخشى از آن را اثبات كند، احاديث مأثور است كه سبب افتاى فقها قرار گرفت.

حضرت رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: (أفضل صدقة اللسان الشفاعة، تفكّ بها الا سير و تحقنُ بها الدّمن و تجرّ بها المعروف و الا حسان إ لى أ خيك و تدفع عنه الكريهة)(529) ، من أفضل الشفاعة أن تشفع بين اثنين فى النكاح(530) . از اين گونه احاديث رجحان شفاعت حَسَنه اعمّ از واجب و مستحب استفاده مى شود؛ چنان كه از حديث أ يّما رجل حالت شفاعته دون حدّ من حدوداللّه تعالى لم يَزل فى سخطاللّه حتى ينزع(531) و مانند آن مرجوح بودن شفاعت سيّئه، اعمّ از حرام و مكروه استظهار مى شود، گرچه شفاعت در تعطيل حدود الهى حرام است.(532)

قسم ديگر از شفاعت، شفاعت كلامى است كه بخش مهمّ آن در آخرت مطرح است و بحث كنونى عهده دار آن است و جامع آن اين است: كارى كه موضوع بايد و نبايد اعتبارى قرار نمى گيرد مى تواند تحت عنوان تحت عنوان كلامىِ شفاعت طرح شود؛ مانند فعل ملائكه الهى چه در دنيا و چه در آخرت و مانند فعل همه انسان ها در آخرت كه ظرف اعتبار و بايدونبايد نيست. آيات فراوان قرآن كريم واحاديث مستفيض اهل بيت عصمتعليه‌السلام ناظر به اين قسم از شفاعت است.

شفاعت تكوينى و تشريعى

شفاعت از منظر ديگر بر دونوع است: تكوينى و تشريعى (قراردادى )؛ آنچه در عرف مطرح است از قبيل دوم و آنچه در قرآن به عنوان شفاعت مورد بحث واقع شده، عمدتا از قبيل اوّل و بخشى از آن از قبيل دوم است.

توضيح اين كه، در فرهنگ عمومى، شفاعت در كارهاى تكوينى مطرح نمى شود؛ يعنى مثلا اگر كسى نيازمند به طبيب بود با استمداد از علل عادى، بيماريش را درمان مى كند و اگر كسى گرسنه بود با استمداد از وسايل طبيعى گرسنگى خود را برطرف مى كند؛ يعنى در مشكلات طبيعى و تكوينى به سراغ علل تكوينى و قراردادى كه كار به دست مردم بوده، سخن از قانون گذار و قانون و تخلّف و مراعات قانون و عفو و انتقام به دست يك شخص حقيقى يا حقوقى است، براى حل مشكلات خويش به شفاعت روى مى آورند و واسطه را مطرح مى سازند؛ خواه آن قانون از طرف خداى سبحان باشد يا از قوانين بشرى.

فرق اساسى شفاعت با رجوع به اسباب و علل اين است كه در استعانت از علل و استمداد از اسباب خود آن علت و سبب به عنوان عامل رفع نياز مطرح است و تأثير آن به عنوان مبدأ قابل اعتماد سبب استمداد از آن مى شود، ولى در شفاعت، بنابر اين است كه مبدأ تأثير موجود ديگر است و شفيع رابط و واسط است تانصاب قبول را تتميم يانصاب گسترش فيض را تكميل كند.

هرگز در فرهنگ عمومى مردم رجوع تشنه به آب و گرسنه به نان از سنخ استشفاع نيست. البته اگر كسى توجه كند كه شافى و ساقى و مطعم اصيل خداوند است:( يطعمنى و يسقين ( 79 ) وإ ذا مرضت فهو يشفينِ ) (533) ودر اين حال به وليّى از اولياى الهى به اذن خدا تقرب جويد تا فكر طبيب به تشخيص بيمارى و داروى معالج آن هدايت شود و نيز ساير وسايل و اسباب فراهم گردد، در چنين موردى معناى شفاعت تكوينى صادق است. در لسان قرآن، بخش عمده شفاعت ناظر به مسائل تكوين است؛ زيرا بخش مهمّى از شفاعت نفى شده در قرآن، به ردّ شبهه بت پرست ها باز مى گردد كه مربوط به شفاعت تكوينى است. توضيح اين كه، اگر چه توده بت پرستان براساس سنت و عادت جاهلى خود، كوركورانه مى گفتند:( إنّا وجدنا ابأنا على أُمّة و إنّا على اثارهم مقتدون ) (534) ، ليكن محقّقان آنها چند دليل براى بت پرستى خود اقامه مى كردند كه همه يا غالب آنها به شفاعت تكوينى بت ها بازمى گردد و قرآن كريم برخى از آن ادّله را نقل و نقد كرده است.

يكى از ادّله وثنى ها اين است كه چون خداى سبحان حقيقتى نامحدود است و ما به او شناخت و دسترسى نداريم، نمى توانيم او را بپرستيم و از اين رو بايد بين ما و خدا وسايطى باشد تا فيض را از او گرفته، به مابرسند. آن وسايط كه نزد خدا مقرّبند و شفعاى ما در نزد خدايند:( هؤ لأ شفعاؤ نا عنداللّه ) (535) وتدبير ما برعهده آنهاست، يا فرشتگانند يا ستارگان يا برزگان بشر و مانند آن. البته همين وسايط، معبودهاى آنان بودند، اما بت هايى كه مى ساختند صرفا مجسّمه و تمثالى براى آن معبودها بود، نه اين كه خود بت ها را بپرستند، گرچه به تدريج جاهلان از وثنى ها به بت ها با نگاه استقلال نگريستند و خود آنها را پرستيدند.

قرآن كريم، هم عصاره انديشه جاهلان رانقل و نقد مى كند و آنها را ملامت كرده، مى فرمايد:( ألهم أرجل يمشون بها أم لهم أيدٍ يبطشون بها أم لهم أعين يبصرون بها ) (536) ، ضعف الطالب و المطلوب(537) ؛ اگر كسى چيزى از بت ها برُ بايد كارى از آنها استرداد ربوده شده ساخته نيست، يا مى فرمايد: چرا در مسائل دين اهل تحقيق نبوده، تقليد مى كنيد؟ چرا بر سنّت باطل پيشينيان تكيه مى كنيد و... و هم با آراى انديشمندان گمراهى كه در واقع به ربوبيت خدا نسبت به كلّ جهان اعتقاد داشتند، اما در امور جزئى، قايل به ارباب جزئى چون فرشتگا بودند، مبارزه فرهنگى كرده، مى فرمايد: شفيع بايد از طرف خدا مأذون باشد؛ زيرا خدا به هركسى از رگ حيات او نزديك تر است. او دور نيست تا واسطه بخواهد، بلكه هم ربّ العالمين و خداى كلّ جهان است و هم ربّ كلّ شى ء يعنى پروردگار همه امور، اعم از كلى و جزئى است.

چگونه مى شود غير از خدا را ربّ اتّخاذ كرد، در حالى كه خداوند هم ربّ كل شى ء است:( أغيراللّه أبغى ربّاً و هو ربّ كلّ شى ء ) (538) وهم به همگان نزديك است:( و إذا سأ لك عبادى عنّى فإنّى قريب ) (539) و هم از ديگران به ما نزديك تر است:( نحن أ قرب إ ليه منكم ولكن لاتبصرون ) (540) وهم از خود ما به ما نزديك تر است: و لقد خلقنا الا نسان و نعلم ما توسوس به نفسه( و نحن أ قرب إ ليه من حبل الوريد ) (541) ،( و اعلموا أ نّ اللّه يحول بين المرء و قلبه ) (542) و هم پيش از آن كه خود بفهميم چه مى خواهيم، او مى داند كه ما چه مى خواهيم؛ يعنى نه تنها از مستور دل ها آگاه است، بلكه قبل از خود صاحب دل از راز مستور او مطلع است:و يعلم ضمير الصامتين(543) .

قرآن كريم در پاسخ مشركان مى گويد: از ديگران كارى ساخته نيست، مگر به اذن خدا،آن هم در مورد كسانى كه مقرّب عنداللّه هستند و آنچه شما آنها را واسطه قرار داده ايد و مى پرستيد يا مقرّب نيستند، نظير بت ها، يا اگر مانند فرشتگان مقرّبند قدرت ندارند مستقل عمل كنند و تا خدا اذن ندهد سخنى نمى گويند و كارى نمى كنند:( لايسبقونه بالقول و هم بأ مره يعملون ) (544) و خدا براى شفاعت شما مشركان و وثنيان به آنان اذن نخواهد داد:( إنّ اللّه لايغفر أ ن يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشأ ) (545) . شرح اين مطلب در مبحث لطايف و اشارات ضمن بيان شرايط شفاعت شونده خواهد آمد.

روشن است كه چنين شفاعتى، تكوينى است؛ چون مشركان بت ها را شفيعان و وسايط در ارزاق و نعمت هاى تكوينى مى دانستند، نه در مسائل حقوقى و اجتماعى و قضايى، مخصوصا با توجه به اين كه آنان منكر معاد بودند. حاصل اين كه، همه آياتى كه در زمينه شفاعت بت ها و نفى آن نازل شده، مربوط به شفاعت تكوينى است.

آيات فراوانى نيز شفاعت تشريعى را مطرح مى كند و درباره قيامت، نجات از جهنّم و ترفيع درجات در بهشت سخن مى گويد كه ريشه آن مربوط به تشريع است، ليكن ممكن است گفته شود ظهور آن در معاد به شفاعت تكوينى باز مى گردد؛ زيرا آخرت دار تكوين است، نه اعتبار و قرارداد و جزاى آخرت جزايى تكوينى است، نه قراردادى؛ چون جزايى همانند جزاى سرقت:( السارق و السارقة فاقطعوا أ يديهما ) (546) اگر چه در دنيا، به صورت جزاى قراردادى قطع دست هاست، ليكن جزاى آن در قيامت چيزى جز تجسّم آن سرقت به صورت آتش نيست؛ نظير آنچه درباره تصرف ظالمانه مال يتيم وارد شده است:( الذين يأكلون أموال اليتامى ظلماً إنّما يأكلون فى بطونهم ناراً ) (547) .

با اين بيان ممكن است گفته شود شفاعتى كه در قرآن راجع به معاد مطرح شده تنها شفاعتى است تكوينى و چنين شفاعتى چنان كه در آخرت راه دارد در دنيا نيز جارى است؛ زيرا آيه( ثمّ استوى على العرش يدبّر الا مر ما من شفيع إ لّا شفعاؤ نا عنداللّه ) (548) مطرح شده، روشن است كه مربوط به شفاعت تكوينى در دنياست، چون وثنى هاى مورد نظر اين آيه، اعتقادى به آخرت نداشتند تا قائل به هؤ لأ شفعاؤ نا در آخرت شوند.

تذكّر: به قرينه جمله ولاتنفعها شفاعة در آيه 123 سوره بقره (كه با تفاوتى اندك شبيه آيه مورد بحث است ) كه قطعا ضمير تنفعها به نفس دوم (يعنى نفس شفاعت شونده ) باز مى گردد، ضمير در منها كه دوبار در اين آيه آمده است نيز به نفس دوم بازمى گردد؛ يعنى دو جمله لايقبل منها شفاعة و لايؤ خد منها عَدْل بدين معناست: نفس دوم كه گرفتار عذاب است اگر بخواهد كسى را شفيع قرار دهد از او پذيرفته نمى شود و اگر بخواهد عدْل و فديه اى هم بياورد باز هم از او گرفته نمى شود و مشكل او را حل نمى كند. پس اين احتمال كه ضميرمنهاى اوّل به نفس اوّل باز گردد و معناى آيه چنين باشد: آن جازى و اداكننده حقوق نمى تواند شفيع و اگر شفاعت كند شفاعتش مسموع نيست، با اين قرينه ضعيف خواهد بود و بدون آن قرينه خارجى احتمال مزبور چندان مطرود نيست، گرچه رجوع ضمير به نفسِ دوم اظهر است.

اطلاق و تقييد در آيات شفاعت

تعبير به عدم قبول در جمله ولايقبل منها شفاعة (و اين كه شفاعت در قيامت مقبول نيست، نظير تعبير به عدم نفع در آيه 123 سوره بقره ) به جاى تعبير به نفى شفاعت به طور مطلق، اگر چه منافاتى با اثبات شفاعت ندارد و در نتيجه بين اين آيه و آياتى كه شفاعت را ثابت مى كند تعارضى نيست، ليكن با آيات بين اين آيه و آياتى كه شفاعت را ثابت مى كند تعارضى نيست، ليكن با آيات نافى شفاعت به طور مطلق، نظير آيه( ياأيها الذين امنوا أنفقوا ممّا رزقناكم من قبل أن يأتى يوم لابيع فيه و لاخلة و لاشفاعة ) (549) تعارض دارد و از آن جا كه تعارض مزبور به صورت اطلاق و تقييد است، تعارض آنها ابتدايى است، نه تعارض مستقر، و علاج تعارض ابتدايى آن است كه جمله ولاشفاعة توسّط ولايقبل منها شفاعة تقييد مى شود؛ چنان كه با جمله( من ذاالذى يشفع عنده إ لّا بإ ذنه ) (550) نيز مقيّد شده است؛ چون اين جمله نيز دلالت دارد كه فى الجمله در قيامت شفاعتى هست، گرچه به حال مشركان سودمند نيست.

فرق عدل و شفاعت

عدْل به معناى معادل و از سنخ تشريع است، نه تكوين. فرق آن با شفاعت مصطلح نيز اين است كه در شفاعت،سقوط كيفر به صورت رايگانى است ولى در عدل، سقوط آن به صورت معاوضه و تبديل است، نه مجّانى. نفى عدل بدين معناست كه در آخرت از انسان مجرم و متّهم، معادل عذاب، نظير مالى كه به عنوان فديه براى دفع عذاب پرداخت مى گردد، پذيرفته نمى شود، بر خلاف دنيا كه برخى تكاليف شرعى داراى عدل و معادل است؛ مانند كفّاره صيد در حال احرام كه عَدْل آن براى شخص عاجز مقدارى معين از روزه است؛ قرآن مى فرمايد:( يا يها الذين امنوا لاتقتلوا الصيد و أنتم حرم و من قتله منكم متعمداً فجزأٌ مثل ما قتل من النعم يحكم به ذوا عَدْل منكم هدياً بالغ الكعبة أ و كفّارة طعام مسكين أو عدل ذلك صياماً ليذوق و بال أ مره... ) (551) ؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد در حال احرام حيوان شكارى (خشكى ) را نكشيد و هر كس از شما عمدا آن را بكشد بايد به عنوان كفّاره معادل آن از چهارپايان بدهد؛ كفّاره اى كه دونفر عادل از شما، معادل بودن آن را تصديق كنند، و به صورت قربانى به (حريم ) كعبه برسد، يا (به جاى قربانى ) اطعام مستمندان كند، يا معادل آن، روزه بگيرد تا كيفر كار خود را بچشد...

درباره قصاص نيز به دليل روايت معتبر حكم اين است كه گرچه قاتل بايد قصاص شود اما اولياى دم مى توانند با گرفتن معادل، يعنى ديه حكم قصاص را به خون بها تبديل كنند:( يا أيها الذين امنوا كتب عليكم القصاص فى القتلى الحرّ بالحرّ و العبد بالعبد و الاُنثى بالاُنثى فمن عفى له من أخيه شى ء فاتباع بالمعروف وأ دأ إ ليه بإحسان ) (552) . در اين آيه شريفه حكم قتل عمد كه قصاص يا عفو است بازگو شده و تبديل آن به ديه به مقدار تراضى طرفين در نصوص اهل بيتعليه‌السلام آمده است.

در هر حال، اين گونه از فدأ و گرفتن عَدْل و معادل كه در نشئه دنيا مقرر است در آخرت وجود ندارد، بلكه قرآن كريم درباره آخرت مى فرمايد: اگر زمين مالامال از طلا باشد و كسى بخواهد با پرداخت همه آن از عذاب قيامت برهد از او پذيرفته نمى شود: (إنّ الذين كفروا و ماتوا و هم كفّار فلن يقبل من أحدهم مِلْءُ الا رض ذهباً و لو افتدى به ) (553) . نفى فديه به نفى يك حكم تشريعى بازمى گردد، ولى فديه اصطلاحا با شفاعت مصطلاح كه سقوط رايگان در آن مطرح است فرق دارد. شرح اين نكته در مبحث لطايف و اشارات خواهد آمد.

تذكّر1- امور چهارگانه اى كه در دومين آيه مورد بحث مطرح شد گرچه قابل تداخل است، ولى از آن جهت كه تفصيل قاطع شركت است، مقصود از هر كدام مطلبى است كه مقابل مطالب ديگر است.

2- در بين امور چهارگانه مزبور فقط عنوان شفاعت است كه استثنا شده است وگرنه عناوين سه گانه ديگر همچنان در نفى مطلق مانده است؛ مثلا عنوانِ عدل به معناى فديه به هيچ وجه استثنا نشده و هرگز در قيامت از مجرم فديه پذيرفته نمى شود، هرچند مجرم مالى ندارد تا با آن افتدا كند؛ چنان كه نصرتى در معاد براى مجرم نخواهد بود.

3- امور چهارگانه اى كه در دومين آيه مورد بحث نفى شده، سه امر آنها مطلق و يكى از آنها مقيد است كه قيد آن براى مزيد اطلاق است. توضيح اين كه، نفى شفاعت، نفى عَدْل و نفى نصرتْ مطلق است و از اطلاق نفى مى توان استظهار كرد كه به هيچ وجه مجالى براى يكى از عناوين سه گانه نيست، ليكن يكى از آن امور چهارگانه جزا و كفايت كسى از ديگرى است كه به قيد شيئا مقيّد شده است. اين قيد كه نكره در سياق نفى و داراى تنوين تحقير و تقليل است بدين معناست كه به هيچ وجه و به هيچ اندازه و در هيچ موقعيت و موقفى جزا و كفايت حاصل نخواهد شد. اين قيد كه مايه تأكيد اطلاق نفى است، چون در اولين جمله آيه محل بحث واقع شده زمينه سرايت آن را به جمله هاى سه گانه بعد فراهم مى كند. گذشته از آن كه تناسب حكم و موضوع نيز همين محتوا را تثبيت مى كند. البته همه اطلاق هاى چهارگانه به ادّله معتبر ديگر تقييد شده است.

4- محقق پژوهشگر دينى آگاه است كه خرافه اى كه ممكن است از برخى مكتب هاى منسوخ به اسلام سرايت كرده باشد تا سودپرستانِ به ظاهر آشنا آن را در جامه سُنّتْ عرضه كنند از معارف عريق و مآثر اصيل اسلامى بيگانه است و آنچه در برخى از تفاسير متأخّر نقل شده كه پولى به غسّال مى دهند تا كرايه حمل متوفا به بهشت محسوب گردد يا اجرت اسكان او در بهشت به حساب آيد و مانند آن(554) ، هم از قرآن و عترت بيگانه است و هم مسلمانان آگاه اعم از شيعه و سنّى از آن منزّهند؛ چنان كه برخى از كارهاى اقوام و ملل كهن كه اشيا يا اشخاصى را به همراه مرده دفن مى كردند كه وى از آن در دفع خطر يا جذب منفعت بهره مند شود دور از خردورزى عاقل و تعبّدِ متشرّع است.

گسيختگى روابط اجتماعى در قيامت

نظام آخرت فردى است و روابط اجتماعى اعم از خانواده يا جامعه در آن جا حاكم نيست. از اين رو قرآن كريم گسيختگى روابط اجتماعى را به ترتيب در چند مرحله چنين اعلام مى دارد:

1- نافع نبودن اعضاى اُسره و افراد خاندان براى يكديگر:( لن تنفعكم أ رحامكم و لاأ ولادكم ) (555) .

2- فرار افراد خانواده از همديگر:( يوم يفرّ المرء من أ خيه ( 34 ) وأ مّه و أ بيه ) (556) . فرار مزبور يا براى آن است كه از او استمداد نشود، زيرا هركس گرفتار كار خويش و به جدالِ به نفع خود سرگرم است:( الا خلّأ يومئذٍ بعضهم لبعض عدوّ إ لّا المتّقين ) (557) ، يا براى رهايى از شرمندگى است يا نظير فرار مديون از داين است.

3- نافع نبودن هيچ كس براى هيچ كس، كه هرگونه روابط خانوادگى، محلّى، منطقه اى و بين المللى را شامل مى شود. آيه مورد بحث و مانند آن براى نفى هرگونه نفع رسانى سَنَد تام است. آنچه از آيه مزبور مى توان استظهار كرد اين است كه انسان گرفتار براى رهايى از بند خود ابتدا مقاومت مى كند، بعد ملايمت نشان مى دهد و در مرحله سوم به معاملت مى پردازد و در نهايت از مساعدت و معاضدت سخن به ميان مى آورد. مطالب چهارگانه آيه مورد بحث ناظر به نفى همه آن امور اربعه است كه معناى هر كدام و ترتّب آنها روشن است.

تذكّر1- سرّ تقديم شفاعت برعَدل و فديه در آيه مورد بحث و تقديم عَدْل بر شفاعت در آيه 123 از بقره محتمل است تفاوت موقف معاد يا اختلاف همّت مجرم باشد؛ يعنى برخى از مجرمان منّت شفيع را تحمّل مى كنند، ولى از بذل عَدل و فِديه دريغ دارند و برخى برعكس. البته در معاد، ظهور ملكات دنيا مطرح است وگرنه در معاد مال در اختيار كسى نيست.

2- گرچه اقسام ياد شده از قبيل ضمانت، كفالت، شفاعت و مانند آن مشمول عنوان نصرت است، ليكن چون تفصيل قاطع شركت است، مقصود از نصرت در اين مورد كمك جداگانه اى است كه با عناوين قبلى و از جمله شفاعت فرق دارد.

3- براى تأكيد نفى هرگونه مساعدت و كمك، ضمير جمع، يعنى كلمه؛ هُمْ قبل از فعل جمع ذكر شد، در حالى كه ذكر آن لازم نبود.

4- تعبير به جمع در ضمير و در فعل براى آن است كه كلمه نفس كه قبلا ذكر شده گرچه مفرد است، ولى چون در سياق نفى است و قرينه مقامى هم آن را تأييد مى كند دليل برعموم است. 5- معناى نصرت همان اغاثه و فريادرسى است. از اين رو باران را كه به فرياد مزرع و مرتع تشنه مى رسد و زمين را سرسبز و زنده مى كندنَصْر و غَيْث گويند و زمين ممطور را منصور خوانند. ارض منصوره همان ارض ممطوره است. بنابراين، تشنگان قيامت هيچ راهى براى سيرابى ندارند.

توجه به اين نكته فاخره مهم است كه تبه كاران معاد، سوخته اند، نه تشنه، و سوختگى آنان قابل علاج نيست؛ زيرا در صورت سوختنِ خانه يا جامه مى شود از آن بيرون آمد يا آن را بيرون كرد و آزاد شد و در صورت سوختن تن، با مردن رهايى حاصل مى شود، ليكن سوختگى معاد طورى است كه با مردن قابل رهايى نيست؛ زيرا خود مرگ در آن روز مرده است و هيچ گونه مردنى در آن جا وجود ندارد. از اين رو هربار بدن مى سوزد مجدّدا پوست تازه مى رويد و روح هم قابل مردن نيست.( لذا از يك سو حكم كلّما نضجت جلودهم ) (558) جارى است و از سوى ديگر،( فرمانِ ناراللّه الموقدة ( 6 ) الّتى تطّلع على الا فئدة ) (559) نافذ است.

لطايف و اشارات

1- تفضيل و فضيلت

فرق تفضيل و فضيلت همان فرق ايجاد و وجوداست؛ بنى اسرائيل فضيلت خود را مى ديد هرچند از ناحيه خدا بود، ولى امّت اسلامى فضيلت الهى را مى نگرد كه در مظاهر خاصّ ظهور يافته است. از اين رو در قرآن كريم راجع به مؤ منان آمده است: مؤ منان به فضل خدا و رحمت او مسرور شوند؛( قُل بفضل اللّه و برحمته فبذلك فليفرحوا هو خيرٌ مما يجمعون ) (560) . در اين آيه، فضل به خداوند اسناد داده شده، نه به ملّت و در حقيقت تفضيل كه اعطاى فضيلت به ملّت است ديده شده، نه خود فضيلت كه عطيّه است؛ نظير آنچه درباره نعمت و نَعمتْ گفته شده كه نِعمت نظير اِنعام است:( وتلك نعمةٌ تمنّها علىّ أ ن عبّدت بنى إ سرائيل ) (561) ،( و نعمت شبيه تَنَعّم است: ونعمةٍ كانوا فيها فاكهين ) (562) . آنچه مشهود امّت اسلامى است، نِعْمت است و آنچه مايه مباهات بنى اسرائيل واقع شده، نعمت است.

2- نقد توهّم فخررازى

فخر رازى بر مبناى انكار قاعده لطف و عدم وجوب رعايت اصلح بر خدا در دنيا و آخرت چنين گفته است:

تفضيل مزبور يا واجب ود يا واجب نبود. اگر واجب بود جايز نيست كه خداوند آن را منّت بر بنى اسرائيل قرار دهد؛ زيرا انجام كار واجب منّت ندارد و اگر واجب نبود با اين كه خداوند چنين تفضيلى را نسبت به بعضى روا داشت و نسبت به ديگران روانداشت، برعدم وجوب رعايت اصح در دنيا و آخرت دلالت دارد(563) .

اين مطلب هم از جهت مبنا و هم از لحاظ بنا قابل نقد است؛ نقد مبنايى اين كلامِ ناصواب آن است كه گرچه رعايت اصلح برخداوند واجب نيست، زيرا هيچ امرى حاكم بر خدانبوده و بر ذات اقدس وى تحميل نمى شود، ليكن صدرو اصلح يا ظهور آن از خداوند واجب خواهد بود و چنين وجوبى مسبوق به ايجاب الهى است. و نقد بنايى اين مطلب نامطلوب اين است كه وظيفه منعِم چيزى است و وظيفه مُتَنِعّم چيز ديگر. آيا متنعّم موظّف نيست در برابر انعام ولىّ نعمت سپاسگزارى كند، هرچند اِنعا بر ولىّ نعمت لازم باشد؟ و سرّ سخن اين است كه متنّمْ دَيْنى برعهده منعم نداشت و ولىّ نعمت غريمِ او نبود تا با تأديه دَيْن حق حمد نداشته باشد.

3- ويژگى هاى عذاب در قيامت

توجه دادن انسان ها به قيامت و عذاب آن، بهترين عامل انذار است. آيه كريمه مورد بحث مانند بسيارى از آيات ديگر، راه نجات از كيفر الهى در آخرت را مسدود دانسته، مى فرمايد: در قيامت كسى به فكر ديگرى نيست. هم عذاب آن قطعى است وهم راه نجات بسته است. كسى ياورى ديگرى را برعهده ندارد. قيامت روزى نيست كه شفاعت از مجرمان پذيرفته شود. نه فدأ در آن روز مطرح است نه ضمانت و نه كفالت، برخلاف دنيا كه در آن برخى مسائل اجتماعى و روانى در تخفيف عذاب، نقش مؤ ثرى دارد، گرچه اصل عذاب را برطرف نسازد؛ نظير عيادت از بيمار و پرس وجو از حال رفيقى كه گرفتار شده، كه نفس آن عيادت و اين پرسش مايه دل جويى و تسلّى روانى آنها مى شود. در قيامت، حتى همين مقدار از تخفيف و تسلّى نيز وجود ندارد. آيات زيادى به نفى شفاعت، فديه، تسليت و... مى پردازد كه به تعدادى از آنها در اين بحث اشاره مى شود:

الف:اگر همه آنچه در روى زمين است و همچنين معادلِ آن از آنِ كافران باشد، يعنى اگر دو چندانِ محتواى زمين در اختيار اهل جهنّم قرار گيرد و بخواهند آن را براى دفع عذاب فديه دهند از آن پذيرفته نمى شود:( إنّ الذين كفروا لو أنّ لهم ما فى الارض جميعاً و مثله معه ليفتدوا به من عذاب يوم القيمة ما تقبّل منهم و لهم عذاب أليم ) (564) .

ب: آنها را متذكّر كن. مبدا بر اثر اعمالشان در قيامت به ابسال و سراسيمگى در عذاب مبتلا شوند:( أخذنهم بغتةً فإ ذا هم مبلسون ) (565) . روزى كه احدى جز خدا نمى توان ولىّ يا شفيع وى شود و اگر او بخواهد عَدْل و عوضى بپردازد از او پذيرفته نخواهد شد:( وذكّر به أ ن تبسل نفس بما كسبت ليس لها من دون اللّه ولىّ ولاشفيع وإ ن تعدل كلّ عدل لايؤ خذ منها ) (566) ؛ يعنى نه ولىّ دارند تا آن ولىّ بدون واسطه عذاب را دفع كند و نه شفيع دارند كه آن شفيع به نحو رايگان عذاب را دفع كند و نه معادل پذيرفته مى شود تا آن معادل عذاب را در قبال عوض برطرف كند.

ج: اگر ستمكار در قيامت مالك همه زمين و آنچه در زمين است باشد، حاضراست بر اثر شدّت عذاب، همه آن را فديه بدهد و نجات يابد، ليكن فديه از او پذيرفته نمى شود و با قسط و عدل نسبت به او قضا مى شود:( ولو أن لكل نفسٍ ظلمت ما فى الا رض لافتدت به وأسرّوا الندامة لمّا رأ وا العذاب وقضى بينهم بالقسط و هم لايظلمون ) (567) .

د: كسانى كه نداى حق را اجابت كردند عاقبت خوبى در انتظارشان است، اما آنان كه اجابت نكردند اگر زمين و آنچه در زمين است و نيز همانند آن را در اختيار داشته باشند، حاضرند آن را بدهند و از عذاب برهند:( للذين استجابوا لربّهم الحسنى و الذين لم يستجيبوا لو أ نّ لهم ما فى الا رض جميعاً و مثله معه لافتدوا به ) (568) و نظير همين است آيه( ولو أنّ للذين ظلموا ما فى الا رض جميعاً و مثله معه لافتدوا به من سوء العذاب... ) (569) .

ه‍: به بت پرستها مى فرمايد: بت ها در قيامت شما را تكذيب كرده، مى گويند: ما حق معبوديت نداشتيم و شما نيز حق پرستش ما را نداشتيد. از اين رو به هيچ نحوى در آن روز استطاعت منصرف ساختن عذاب از خود را نداريد و كسى هم نيست كه به نصرت شما برخيزد:( فقد كذّبوكم بما تقولون فما تستطيعون صرفاً ولانصرا ) ً(570) .

و: آنچه گذشت، به ضمنان مالى، مانند بيع، خلّت، فديه و عدل و مانند آن براى رفع مطلق عذاب نظر داشت، ليكن برخى آيات، تخفيفى در عذاب نيز نفى كرده، مى فرمايد: دوزخيان به مأموران و خازنان جهنّم مى گويند: از پروردگارتان بخواهيد يك روز(مقدارى ) عذاب را از ما بردارد؛( و قال الذين فى النار لخزنة جهنّم ادعوا ربّكم يخفّف عنّا يوماً من العذاب ) (571) خازنان دوزخ در جواب مى گويند: آيا پيامبر شما دلايل روشن برايتان نياوردند؟! مى گويند: آرى! آنها مى گويند: پس هرچه مى خواهيد بخوانيد ولى دعاى كافران جز در بيراهه نيست:( قالوا أولم تك تأ تيكم رسلكم بالبيّنات قالوا بلى قالوا فادعوا و ما دعأ الكافرين إلّا فى ضلال ) (572) و اين همان است كه در آيات متعددى به آن تصريح شده است:( فلايخفّف عنهم العذاب و لاهم ينصرون ) (573) .

ز: در سوره معارج، تخفيف عذاب را حتى در حدّ احوال پرسى و تسلّى روانى نيز منتفى دانسته، مى فرمايد: هيچ دوست گرم و صميمىِ دنيا از دوست صميمى دنياى خود، در معاد احوال نپرسد؛( ولايسئل حميم حميماً ) (574) . در آيه بعد مى گويد: نپرسيدن احوال از اين جهت نيست كه يكديگر را نمى بينند، بلكه مى بينند ولى درعين حال نمى پرسند؛ چون همه گرفتار عذابند؛( يبصّرونهم يودّ المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذٍ ببنيه ( 11 ) و صاحبته و أ خيه... ) (575) .

نكته شايان توجه اين كه، سؤ ال منفى در آيه لايسئل...، سؤ ال به معناى احوال پرسى براى تشفّى و تسلّى است، نه سؤ ال به معناى درخواست؛ زيرا در برخى آيات تصريح شده كه منافقان از مؤ منان استدعا و التماس ‍ دارند و مى گويند: نظرى به مابيفكنيد تا اندكى از نور شما بهره مند شويم و پاسخ مى شنوند: به پشت سر خود باز گرديد و كسب نور كنيد! در اين هنگام ديوارى ميان آنها زده مى شود كه درى دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب؛( يوم يقول المنافقون و المنافقات للذين امنوا انظرونا نقتبس من نوركم قيل ارجعوا ورائكم فالتمسوا نوراً فضرب بينهم بسورٍ له باب باطنه فيه الرحمة و ظاهره من قبله العذاب ) (576) .

نكته ديگر اين كه، آنچه در آيه بعد آمده:( يبصرونهم يودّ المجرم... ) (577) نفى كفالت در قيامت است.(578) . مى فرمايد: مجرم در قيامت حاضر است فرزندان و همسر و برادر و عشيره اى كه در دنيا به آنها پناه مى برد و بلكه همه مردم روى زمين را(اگر در اختيار او باشند) به عنوان كفيل بدهد و از زندان جهنّم برهد ولى سودى نمى بخشد؛( يودّ المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذٍ ببنيه ( 11 ) و صاحبته و أخيه ( 12 ) . فصيلته التى تؤ ويه ( 13 ) و من فى الا رض جميعاً ثمّ ينجيه ( 14 ) كلّا إنّا لظى... ) (579) .

ح: از ديگر آياتى كه راه نجات را در قيامت، مسدود بيان مى دارد آياتى از سوره قيامت است كه مى فرمايد: آن روز انسان رنج ديده در پى فرار است و مى گويد: راه فرار كجاست. جواب مى شنود ملجأ و چاره اى جز رفتن زير پوشش حكم خدا نيست؛( يقول الا نسان يومئذٍ أ ين المفرّ # كلّا لاوزر# إ لى ربّك يومئذٍ المتسقرّ ) (580) .

ط: در سوره مبارك فاطر نيز مى فرمايد: هيچ وازره اى (نفس گناه كارى كه گرفتار بار سنگين گناه خويش و حامل وِزْر و ثقل خود است ) وزر نفس ديگر را برنمى دارد و اگر كسى زير بار گناه خويش خسته شد و احساس سنگينى كرد استمداد از ديگر نتيجه اى ندارد، هرچند طرف استمداد خويشاوند و ارحام و بستگان او باشند؛( ولاتزر وازرةٌ وزر أ خرى وإ ن تدع مثقلة إ لى حملها لايحمل منه شى ء و لوكان ذا قربى ) (581) .

2 لازم به ذكر است كه، اين آيه با آياتى چون( ليحملن أثقالهم و أثقالاً مع أثقالهم ) (582) كه درباره انسان هاى گمراه كننده و مضاعف بودن اَوزار آنان است، مقيّد نمى شود؛ زيرا چنين نيست كه انسان گمراه كننده، بار انسان گمراه شده را بردوش خود بكشد، بلكه مراد اين است كه انسان گمراه كننده، گذشته از بار گناه گمراهى خود،بار افزونترى نيز بر اثر گناه ديگر كه اضلال و گمراه كردن ديگران باشد حمل مى كند، بدون آن كه چيزى از بار گمراه شونده كاسته شود. از اين رو در اين آيه، به جاى أ ثقالهم مع أ ثقالهم تعبير به أ ثقالاً مع أ ثقالهم شده است.

ى: هنگامى كه صداى مهيب آغاز معاد بيايد فريادرسى براى انسان نيست. روزى است كه انسان از برادر، مادر، پدر، همسر و فرزندش مى گريزد:( فإذا جأت الصاخة ( 33 ) يوم يفرّ المرء من أ خيه ( 34 ) وأ مّه و أ بيه ( 35 ) و صاحبته و بنيه ) (583) . در آن روز هر كسى كارى مخصوص به خود دارد كه وى را سرگرم مى كند و به ياد ديگرى نيست:( لكلّ امرى ءٍ منهم يومئذٍ شأن يغنيه ) (584) .

در آن هنگام نيكان (درغيرمورد شفاعت ) به فكر بدان نيستند:( وجوهٌ يومئذٍ مسفرة ( 38 ) ضاحكة مستبشرة ) (585) ؛ چون در آن روز به فكر انسان رنج كش بودن جرم است؛ زيرا كسى در آن روز رنج نمى كشد، مگر اين كه در محكمه عدل الهى ظالم شناخته شود و به فكر ظالم بودن نقص وظلم است. بَدان نيز به فكر ديگران نيستند؛ چون گرفتار عذاب بوده و غبارآلودند و دودِ تاريكى، آنها را پوشانده است:( و وجوهٌ يومئذٍ عليها غبرة ( 40 ) ترهقها قترةٌ ) (586) . افزون بر اين كه قيامت، روزى است كه احدى بدون اذن خدا نمى تواند سخن گويد:( يوم يأت لاتكلم نفس إلّا بإ ذنه ) (587) . به ويژه درباره ظالمان كه حتى در دنيا به حضرت نوح گفته شده: درباره ظالمان با من سخن نگو؛( ولاتخاطبنى فى الذين ظلموا ) (588) . آنها كسانى نيستند كه شما مجاز باشى درباره آنان با من تكلّم كنى؛ زيرا ما همه مهلت ها را به آنها داديم، ولى متنبّه نشدند و همه حجّت ها برآنان تمام شد.

ك: شما نمى دانيد قيامت چيست؛ روزى كه هيچ كس مالك چيزى براى ديگرى نيست و همه كارها از آنِ خداست:( و ما أ دريك ما يوم الدين ( 17 ) ثمّ ما أ دريك ما يوم الدين ( 18 ) يوم لاتملك نفسٌ لنفسٍ والا مر يومئذٍللّه ) (589) .

ل: قيامت روزى نيست كه روابط اجتماعى در آن جارى باشد؛ نه دادوستد در آن است و نه دوستى و نه شفاعت:( يا أ يها الذين امنوا إ نفقوا ممّا رزقناكم من قبل أن يأ تى يوم لابيع فيه و لاخلّة و لاشفاعة و الكافرون هم الظالمون ) (590) . همان طور كه قبلا اشاره شد انسان در دنيا مشكلات خود را يا با علل و اسباب طبيعى برطرف مى كند، يا با روابط و انساب؛ يعنى يا خودش كار مى كند و مشكل را حل مى كند، يا اگر خود توان كار نداشت به وسيله پدر و مادر يا برادر و فرزند و قوم و قبيله مشكل خود را مرتفع مى سازد، اما در قيامت نه كسى مى تواند از راه سبب طبيعى مشكلى را حل كند:( تقطّعت بهم الا سباب ) (591) ونه از راه نسب:( فلاأ نساب بينهم ) (592) . وقتى همه از خاك برخاستند و كسى از ديگرى متولّد نشد ديگر سخن از پدرو پسر و برادر و مادر يانسبت ديگر نيست؛ زيرا اين گونه عناوين مربوط به نظام توالد و تناسل است و اگر درباره قيامت تعبير به اب يا اخ يا ابن و... شده، به علاقه ماكان وبه اعتبار دنياست.

م: كسى كه در دنيا ايمان نياورد يا ايمان آورد ولى طبق آن عمل نكند و از ايمانش نفعى نبرد در قيامت سودى ندارد؛( يوم يأتى بعض ايات ربّك لاينفع نفساً إيمانها لم تكن امنت من قبل أ و كسبت فى إيمانها خيرا ) ً(593) .

ن: قيامت روزى است كه نه مالى به حال انسان نافع است و نه پسران (فرزندان ):( يوم لاينفع مال و لابنون ) (594) .البته از باب سالبه به انتفاى موضوع است؛ يعنى در معاد مال و پسرانى نيستند تا به حال انسان نافع باشند. تنها چيزى كه نفع دارد قلب سليم است:( إلّا من أتى اللّه بقلب سليم ) (595) .

س: بپرهيزيد از روزى كه نه پدر به داد فرزند مى رسد و نه فرزند به داد پدر و طبعا از بيگانه نيز كارى ساخته نيست:( يا أيها الناس اتّقوا ربّكم و اخشوا يوماً لايجزى والد عن ولده و لامولود هو جاز عن والده شيئاً ) (596) ؛ يعنى روابط خانوادگى در آن روز اصلا مطرح نيست.

ع: روابط و قراردادهاى اجتماعى نيز نيست. هيچ ولايى اعم از ولاى عتق، ولاى ضمان جريزه يا انواع ديگر ولأ در آن روز وجود ندارد و هيچ مولايى از مولّى عليه خود حمايت نمى كند:( يوم لايغنى مولىّ عن مولى شيئاً و لاهم ينصرون ) (597) ، مگر كسى كه مورد رحمت خداوند واقع شود كه ناظر به بحث شفاعت است و بحث آن خواهد آمد:( إلّا من رحم اللّه إنّه هو العزيز الرحيم ) (598) .

ف:در قيامت هر كس به جدال به نفع خود سرگرم است و كسى به ياد ديگرى نيست:( يوم تأ تى كلّ نفس تجادل عن نفسها و توفّى كلّ نفس ما عملت و هم لايظلمون ) (599) .

ص: هيچ گونه دادوستدى در آن روز نيست؛ چنان كه هيچ گونه خليل و حبيب و رفيق نيز در آن روز نيست تا بار رفيق خود را بردوش كشد:( قل لعبادى الذين امنوا يقيموا الصلوة و ينفقوا مما رزقناهم سرا و علانية من قبل أ ن يأتى يوم لابيع فيه و لاخلال ) (600) .

تاكنون به اين نتيجه رسيديم كه در قيامت چيزى در اختياز انسان نيست تا بتواند با آن سودى را جلب يا ضررى را دفع كند، بلكه هركس فقط در كنار سفره عقيده و خُلق و عمل خويش نشسته است. به طور مطلق و به صورت نفى جنس، همه راه هاى نجات، مانند خِلال (دوستى )، صَرْف، عَدْل، نصرت، ضمانت، كفالت و احوال پرسى در قيامت منتفى است. تنها راهى كه باقى مى ماند شفاعت است كه آن نيز در آيه مورد بحث نفى شده است، ليكن حاصل جمع همه آياتِ مربوط به شفاعت اين است كه آنچه در قيامت منتفى است شفاعت استقلالى است، به گونه اى كه شافع بخواهد مستقلا و بدون اذن خدا وساطت كند، نه اصل شفاعت، گرچه به اذن خدا باشد. اذن خداوند هم مخصوص شفاعت كنندگان خاص و شفاعت شوندگان مخصوص است.

از آنچه گفته شد عظمت و سنگينى عذاب قيامت به دست مى آيد. بر همين اساس، قرآن كريم در شمارى از آيات و با تعبيرها و تمثيل هاى گوناگون به اين سنگينى و عظمت اشاره مى كند كه مناسب است به بعضى از اين آيات نيز اشاره شود:

الف: روزى كه در طليعه آن مى بينى چنان وحشت سرا پاى همه را فرامى گيرد كه هر مادر شيردهى كودك شيرخوار خود را فراموش مى كند و هر باردارى بار خود را فرومى نهد و مردم را مست مى بينى و حال آن كه مست نيستند، ولى عذاب خدا شديد است:( يوم ترونها تذهل كلّ مرضعة عمّا أ رضعت و تضع كل ذات حمل حلمها وترى النّاس سكارى و ما هو بسكارى ولكنّ عذاب اللّه شديد ) (601) .

ب: درصورتى كه كافر شويد چگونه خود را از عذاب الهى بركنار مى داريد، در آن روز كه كودكان را پير مى كند:( فكيف تتقون إن كفرتم يوماً يجعل الولدان شيباً ) (602) .

ج: عذاب قيامت قابل تشبيه به عذاب هاى دنيا نيست:( فيومئذٍ لايعذّب عذابه أحد ( 25 ) و لايوثق و ثاقه أحد ) (603) . اساسا فرض ندارد انسان در دنيا عذابى بيافريند كه مانند عذاب قيامت باشد؛ چون حتى آنها كه در اُخدود و كانال عذاب سوزانده شدند خود را در همان حال در پيشگاه خداوند مرضىّ و موجّه مى يافتند و در برابر عقل و وجدانشان احساس نشاط مى كردند و با اين كه جسمشان مى سوخت اميد پاداش الهى داشتند و در نتيجه عذاب براى آنها قابل تحمّل مى شد، اما عذاب در قيامت اوّلا، از قهرى نشأت مى گيرد كه مانند آن قهرى نيست. ثانيا، براى عذاب شونده در آن، حقانيت پيامبران و باطل بودن خودش روشن مى شود. ثالثا، عذابى مى كشد كه تمام شدنى و سبب خزى و رسوايى اوست و هيچ اميد نجاتى در آن وجود ندارد و مجالى براى تشفّى، تسلّى، تبرئه شدن، اميد به آينده و مانند آن نخواهد بود.

4- تنها راه نجات از عذاب قيامت

گرچه در آيه كريمه مورد بحث، راه شفاعت نيز همانند بعضى ديگر از راه هاى نجات، مسدود دانسته شده، ليكن آيات فراوانى اصل شفاعت در قيامت را اثبات مى كند؛ چنان كه روايات زيادى نيز برآن تأكيد دارد. برهمين اساس، لازم است اوّلا، طوايف گوناگون آيات شفاعت بررسى شود تا حقّ بودن اصل شفاعت و حدود آن روشن گردد(چنان كه در مباحث تفسيرىِ آيه به اجمال از آن ياد شد و نيز تعريف و ماهيّت شفاعت تفصيلا بيان شد) و ثانيا، به صفات شفاع و مشفوع له پرداخته شود و ثالثا، به شبهات و اشكالات بحث شفاعت پاسخ داده شود.

آيات شفاعت سه دسته است:

دسته اوّل شفاعت را به طور مطلق نفى مى كند؛ مانند:( يا أيها الذين امنوا انفقوا مما رزقناكم من قبل أن يأ تى يوم لابيع فيه و لاخلّة و لاشفاعة ) (604) .

دسته دوّم منفعت شفاعت براى مجرمان را نفى مى كند؛ نظير آيه مورد بحث:( ولايقبل منها شفاعة و آيات ماسلككم فى سقر ( 42 ) قالوا لم نك من المصلّين ( 43 ) و لم نك نطعم المسكين ( 44 ) و كنّا نخوض مع الخائضين ( 45 ) و كنّا نكذّب بيوم الدين ( 46 ) حتى أ تانا اليقين ( 47 ) فما تنفعهم شفاعة الشافعين ) (605) .

دسته سوّم تحقّق شفاعت را منوط به اذن خداوند دانسته، در واقع صورت اذن را مستثنا مى داند؛ نظير:( من ذا الذى يشفع عنده إلّا بإذنه ) (606) ،( مامن شفيع إلّا من بعد إذنه ) (607) و آيه اى كه در معرفى ملائكه مى فرمايد:( يعلم ما بين أيديهم و ماخلفهم و لايشفعون إلّا لمن ارتضى ) (608) .

قائلين به نفى شفاعت مى گويند: روشن است كه از دسته اوّل و دوم كه نفى اصل شفاعت يا نفى سودمندى آن را برعهده دارد نمى شود حقّ بودن اصل شفاعت را اثبا كرد و به دسته سوم نيز نمى توان استدلال كرد؛ زيرا استدلال به آن مبتنى بر اين است كه استثنا در آن حقيقتا استثنا باشد تا در اين صورت اطلاقات دسته اول و دوم را مقيد سازد، در حالى كه احتمال مى رود استثناى مزبور از قبيل تأكيد نفى باشد؛ نظير آنچه در آياتى چون:( سنقرئك فلاتنسى ( 6 ) إ لّا ما شأ اللّه ) (609) و( و أ مّا الذين سعدوا ففى الجنّة خالدين فيها مادامت السموات و الا رض إ لّا ما شأ ربّك ) (610) گفته مى شود كه در آيه اوّل نه تنها مصونيت پيامبر از نسيان استثنا نمى شود، بلكه بر مصونيّت آن حضرت تأكيد مى شود و در آيه دوم نه تنها خلود بهشتيان در بهشت خدشه اى برنمى دارد، بلكه برآن تأكيد شده است؛ زيرا آيه بدين معناست كه هيچ راهى براى خروج بهشتيان از بهشت نيست، مگر اين كه خدا بخواهد و خدا هم كه به خلود آنان وعده داده، خلف وعده نمى كند، و نظير آن در محاورات عرفى اين است كه متولى متشرع و متعبدى بگويد:در اين مسجد براى ناپاكان جايى نيست، مگر اين كه خودم بخواهم كه مقصود اين است: تنها من قادرم ناپاكان را راه دهم و من هم جز پاكان احدى را راه نمى دهم و استثناى در آن تأكيد مستثنى منه است، نه تقطيع و اخراج چيزى از آن.

آيات دسته سوم نيز احتمال دارد از همين قبيل باشد؛ يعنى در مقام تأكيد نفى شفاعت باشد و در اين صورت نه تنها اطلاقات دسته اول و دوم را تقييد نمى زند، بلكه مؤ يّد و مؤ كّد آن است.

ممكن است از احتمال مزبور اين گونه جواب داده شود كه اين در صورتى تام است كه دسته دوم در حكم دسته اول بوده، به طور مطلق شفاعت رانفى كند، در حالى كه چنين نيست؛ زيرا آياتى كه سودمندى شفاعت را نفى مى كند، چنان كه گذشت، منحصر در آياتى چون لاتنفعها شفاعة يا لايقبل منها شفاعة نيست، بلكه از جمله اين دسته، آيات سوره مدثّر است كه تعبير به فما تنفعهم شفاعة الشافعين دارد و چنين تعبيرى بيانگر وجود شافعين در قيامت است كه شفاعت آنان به فعليت رسيده، شافع بالفعل هستند، چنان كه بيانگر آن است كه شفاعت اين گروه نفعى به حال كافران و مجرمان مخصوص ندارد. طبعا اين سؤ ال مطرح مى شود كه پس شفاعت آنان به حال چه كسانى نافع است. پاسخ آن را دسته سوم مى دهد كه شفاعت آنان به حال چه كسانى نافع است. پاسخ آن را دسته سوم مى دهد كه شفاعت آنان به حال كسى نافع است كه خود مرتضاى الهى يا مأذون از طرف او و دينش مرضىّ خدا باشد و به بيان ديگر، كسى كه شفاعت در حق او از جانب خداوند مرضىّ خدا باشد و به بيان ديگر، كسى كه شفاعت در حق او از جانب خداوند مأذون و سخن شفيع درباره او مرضىّ خدا باشد و به بيان ديگر، كسى كه شفاعت در حق او از جانب خداوند مأذون و سخن شفيع درباره او مرضىّ باشد و به بيان ديگر، كسى كه شفاعت در حق او از جانب خداوند مأذون و سخن شفيع درباره او مرضىّ خداوند باشد:( لايشفعون إ لّا لمن ارتضى ) (611) ،( يومئذٍ لاتنفع الشفاعة إ لّا من أ ذن له الرحمن و رضى له قولاً ) (612) .

با اين بيان نسبت بين سه دسته، تغيير مى يابد؛ به اين صورت كه دسته دوم از نفى مطلق مى كاهد و رابط ميان دسته اول و سوم خواهد بود؛ يعنى پس از آن كه دسته اول با شدّت اصل شفاعت را نفى كرد، دسته دوم از اين شدت مى كاهد و مى گويد: فى الجمله شفاعت و شافعانى هستند، ليكن مجرمانى كه مكذّب قيامتند از شفاعت آنان بهره مند نمى شوند و دسته سوم شرايط شافعان و شرايط استفاده كننده از شفاعت رابيان مى كند.

تذكّر: وجوهى براى حلّ تعارضِ متوهّمَ بين ادّله شفاعت ارائه شده كه به آراى مهم آن اشاره مى شود:

1- از لحاظ ايمان و كفر؛ يعنى ادّله اثبات شفاعت ناظر به ثبوت آن در حقّ مؤ من تبه كار است و ادلّه نفى آن در حقّ غيرمؤ من، اعمّ از ملحد، مشرك، كافر، منافق، ناصبى و...

2- از لحاظ اذن و عدم اذن؛ يعنى ادّله اثبات ناظر به شفاعت مأذون و ادلّه نفى راجع به شفاعت مستقل و بدون اذن است.

3- از جهت تحوّل درونى و عدم آن؛ يعنى ادله اثبات ناظر به موردى است كه تحوّلى در درون ذات شفاعت شونده حاصل شده باشد، هرچند به افاضه اولياى الهى باشد و ادّله نفى ناظر به موردى است كه چنين حالتى در درون ذاتِ مشفوع له پديد نيامده باشد.

4- از لحاظ موقف هاى متعدّد معاد؛ يعنى ادّله اثبات ناظر به برخى از مواقف معاد است و ادلّه نفى راجع به بعض ديگر از مواقف آن.

5- از جهت وقت مرگ و جريان معاد؛ يعنى ادّله اثبات ناظر به صحنه معاد است و ادلّه نفى راجع به هنگام مردن است؛ چنان كه در بحث روايى به آن اشاره مى شود.

جميع بين نفى و اثبات از لحاظ استقلال و مأذون بودن بهترين راه جمع است، ولى منافاتى با اختصاص ‍ شفاعت به تحول درونى مشفوعٌله ندارد، بلكه مناسب با آن است، گرچه اين تحوّل از راه كسب اختيارى به دست نمى آيد.

5- شافعان دنيا و آخرت

براساس تقسيم شفاعت به تكوينى و تشريعى، شفعيان نيز به اين دو قسم تقسيم مى شوند:

در شفاعت تكوينى همه اسباب و علل وجودى واسطه بين خدا و موجودات امكانى، خواه در دنيا و خواه در آخرت شفيع تكوينى در نزد خدا محسوب مى شوند؛ زيرا واسطه فيض بين خدا و مخلوق هاى او هستند.

شفاعت تشريعى به شفاعت در دنيا و آخرت تقسيم شده، و شفيعان متعددى هستند كه شفاعت آنان مقبول است.

الف: شافعان شفاعت تشريعى در دنيا

1- فرشتگان:كه شفاعتشان چيزى جز استغفار آنان نيست؛ چون استغفار، خود نحوه اى از شفاعت است؛ زيرا با مغفرت الهى همراه است:( و الملائكة يسبّحون بحمد ربّهم و يستغفرون لمن فى الا رش أ لا إ نّ اللّه هو الغغور الرحيم ) (613) .

نكته قابل توجه در اين آيه اطلاق استغفار و شمول آن نسبت به همه ساكنان زمين اعم از مشرك و مؤ من است، ليكن به قرينهئ برخى آيات، مقيد به مؤ منان مى شود: يكى آيه اى كه مى گويد: فرشتگان بدون اذن خدا سخن نمى گويند؛( بل عباد مكرمون ( 26 ) لايسبقونه بالقول و هم بأمره يعملون ) (614) و ديگر آيه اى كه دلالت دارد خداوند به بخشيده شدن مشركات رضايت نمى دهد:( إنّ اللّه لايغفر أ ن يشرك به ) (615) . پس كار فرشتگان متأخر از اذن خداست و چيزى را كه خدا نخواهد آنان نمى خواهند. قرينه سوم آيه( ولايشفعون إ لا لمن ارتضى ) (616) است كه تصريح مى كند فرشتگان تنها براى كسانى شفاعت مى كنند كه دينشان مرتضاى خدا باشد.

ممكن است آيه( الذين يحملون العرش و من حوله يسبحون بحمد ربّهم و يؤ منون به و يستغفرون للذين امنوا ) (617) نيز مقيّد اين اطلاق باشد، گرچه دو آيه از قبيل مُثْبِتَيْن است و يكى نمى تواند مقيّد ديگرى باشد.

از برخى روايات نيز نكته اى استفاده مى شود و آن اين كه، فرشتگان براى هر كه در زمين مى بينند طلب مغفرت مى كنند و چون ديدن آنها مبتنى بر اين است كه شى ء مرئى، نور داشته باشد و غيرمؤ من نور ندارد، استغفار آنان شامل مشركان نمى شود؛ چون آنها مرئى ملائك قرار نمى گيرند، و اين كه در روايت آمده: نوّروا بيوتكم بتلاوة القرآن... فإ ن البيت اذا كثر فيه تلاوة القرآن كثر خيره و أ متع اهله و اضاه لاهل السما كما تضى نجوم السمأ لاهل الدنيا(618) ناظر به همين نكته است. فرشتگان آسمان بر اثر نورانى شدن منزل به نور قرآن و نظير آن، اهل منزل را مى بينند و براى آنان استغفار مى كنند.

تذكّر:گرچه سخن از استغفار است ولى نه اصل استغفار منحصر در مغفرت گانه است تا تشريعى باشد و نه كار فرشتگان در محدوده شريعت است؛ زيرا آنان نظير انسان مشمول برنامه هاى تشريعى نيستند. البته مجرم بودن انسان كه مشفوع له فرشتگان است در محدوده شريعت و احتياج وى به مغفرت به نظام تشريع وابسته است و در نتيجه شفاعت فرشتگان مربوط به جرم تشريعى نيز خواهد شد، ولى كار ملائكه تشريعى نيست.

2- پيامبران:ظاهر بعضى آيات اين است كه انبياى الهى گاه در صدد درخواست مغفرت براى تبه كاران خاص ‍ بوده اند و چنين درخواستى امضا شده است. نظير آنچه درباره حضرت عيسى وارد شده كه به خداى سبحان عرضه داشت: پروردگارا اگر تبه كاران را عذاب كنى حق توست؛ چون تو مولايى و آنها عبد تو اند و از حقوق مولا بر عبد فرارى آن است كه او را تعقيب كند و به مجازات برساند و امّا اگر تبه كاران را عذاب كنى حق توست؛ چون تو مولايى و آنها عبد تو اند و از حقوق مولا بر عبد فرارى آن است كه او را تعقيب كند و به مجازات برساند و امّا اگر آنان را بيامرزى تو عزيز حكيمى؛( إن تعذّبهم فانّهم عبادك و ان تغفر لهم فانك انت العزيز الحكيم ) (619) و نظير آنچه درباره ابراهيم خليل آمده كه عرض كرد: پروردگارا هر كس ‍ از من پيروى كند بى گمان او از من است و هر كه مرا نافرمانى كند، به يقين، تو غفور رحيمى:( فمن تبعنى فانه منى و من عصانى فانك غفور رحيم ) (620) و آنچه درباره يعقوب وارد شده كه فرزندانش به وى عرض كردند:( يا ابانا استغفرلنا ذنوبنا انّا كنّا خاطئين ) (621) و او چنين پاسخ داد:( سوف استغفر لكم ربى انه هو الغفور الرحيم ) (622) .

نيز مانند آنچه درباره خصوص رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمده كه اگر مؤ منان، پس از گناه، توبه كرده، به سوى تو آيند و تو براى آنان طلب مغفرت كنى خواهند فهميد كه خدواند توّاب رحيم است:( و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤ وك فاستغفرا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوااللّه توابارحيما ) (623) .

تذكّر: آياتى كه شؤ ون هدايت، تبشير و انذار پيامبرانصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را بيان مى كند از آيات شفاعت تشريعى آنان در دنيا محسوب مى شود.

3- توبه: مؤ ثرترين شفيع در دنيا توبه است؛ زيرا نفوذ شفاعت شفيعانى چون انبيا و فرشتگان تنها در غير شرك و كفر و نفاق است و فقط شامل موحّدان و مسلمانان آلوده به گناه مى شود. قرآن كريم در اين زمينه مى فرمايد:( ان اللّه لايغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشأ ) (624) و نيز مى فرمايد:( استغفر لهم او لاتستغفر لهم ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفراللّه لهم ) (625) و نيز درباره آنها كه صريحا مى گفتند:( سوأ علينا او عظت ام لم تكن من الواعظين ) (626) مى فرمايد:( سوأ عليهم أنذرتهم ام لم تنذرهم لايؤ منون ) (627) و در موردى ديگر آمده است:( ماكان للنبى و الذين امنوا ان يستغفروا للمشركين و لو كانوا اولى قربى من بعد ما تبين لهم انهم اصحاب الجحيم ) (628) راز بى فايده بودن استغفار ديگران براى آنان نيز اين است كه آنها به خدا و رسولش كافر شدند و خداوند و فاسقان را به مقصد نمى رساند:( ذلك بانهم كفروا باللّه و رسوله لايهدى القولم الفاسقين ) (629) . در حالى كه اگر آنها توبه كنند و دست از شرك و نفاق خود بردارند نجات پيدا مى كنند. از اين رو اميرمؤ منانعليه‌السلام مى فرمايد،( لاشفيع انجح من التوبة ) (630) و قرآن نيز به طور عام مى گويد:( قل ياعبادى الذين اسرفوا على انفسهم لاتقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه يغفر الذنوب جمعيا ) (631) و نيز مى فرمايد:( و انيبوا الى ربكم و اسلموا له ) (632) و از مسلّمات فقه ماست كه الاسلام يجب ما قبله(633) .

البته نقطه امتياز شفيعانى چون پيامبران و فرشتگان نسبت به توبه اين است كه شفاعت آنان در قيامت نيز مؤ ثر است، در حالى كه توبه، اختصاص به دنيا دارد. از اين رو قرآن مى فرمايد:( و لاالذين يموتون و هم كفّار ) (634) ؛ چون توبه عمل است و جايگاه عمل دنياست، نه آخرت:( اليوم عمل و لاحساب و غدا حساب و لاعمل ) (635) . خلاصه آن كه، در معاد علم هست و شكوفا مى گردد و از حصولى به حضورى تبديل مى شود و... ليكن ايمان، توبه و مانند آن كه عمل اختيارى است مقدور كسى نيست.

4- مؤ منان:برخى آيات دلالت دارد كه مؤ منان نيز جزو شفيعانند، آن جا كه خداوند دعا و طلب مغفرت آنان براى يكديگر را نقل مى كند:( والذين جاووا من بعدهم يقولون ربنا اغفرلنا و لاخواننا الذين سبقونا بالايمان و لاتجعل فى قلوبنا غلا للذين امنوا ربنا انك رئوف رحيم ) (636) .

5- قرآن: خداوند درباره شفاعت قرآن كريم چنين مى فرمايد: كسى كه تابع قرآن شود خداوند بدين وسيله راه هاى نجات را به او نشان مى دهد؛( يهدى به اللّه من اتبع رضوانه سبل السلام ) (637) . روايات اهل بيت نيز مبسوطا شفاعت قرآن در دنيا، مى فرمايد: واعلموا ان هذا القرآن هو الناصح الذى لايغشّ و الهادى الذى لايضلّ و المحدث الذى لاتكذب و ما جالس هذا القرآن احد الّا قام عنه بزيادة او نقصان؛ زيادة فى هدى و نقصان من عمى...(638) ؛ آگاه باشيد؛ اين قرآن پند دهنده اى است كه كسى را نمى فريبد، هدايت كننده اى است كه گمراه نمى سازد و سخن گويى است كه هرگز دروغ نمى گويد. هركس با قرآن مجالست كند از كنار آن با زياده يانقصانى برمى خيزد، زياده اى در هدايت يا نقصانى از كوردلى و جهالت.

6- ايمان: علامه طباطبايى رحمة الله عليه براى شفاعت ايمان، آيه( يا ايها الذين امنوا اتقوا اللّه و امنوا برسوله يؤ تكم كفلين من رحمته... و يغفر لكم و اللّه غفور رحيم ) (639) را مطرح كرده است. البته با توجه به جمله اتقوا در اين آيه مقصود، ايمان همراه با تقواست (كه شايد از شؤ ون عمل صالح به حساب آيد). در اين زمينه آيه 31 سوره احقاف مناسب است: يا قومنا اجيبوا داعى اللّه و امنوا به يغفرلكم من ذنوبكم و يجركم من عذاب اليم كه اجابت دعوت الهى و ايمان به آن، وسيله مغفرت قرار گرفت.

7- عمل صالح:آيات زيادى دلالت بر شفاعت عمل صالح دارد؛ مانند:( ان تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانا و يكفر عنكم سيئاتكم و يغفرلكم واللّه ذوالفضل العظيم ) (640) ؛( قل يا عباد الذين امنوا اتقوا ربكم للذين احسنوا فى هذه الدنيا حسنة... ) (641) ؛( قل ان كنتم تحبون اللّه فاتبعونى يحببكم اللّه و يغفرلكم ذنوبكم و اللّه غفور رحيم ) (642) ؛( ان تقرضوا اللّه قرضا حسنا يضاعفه لكم و يغفرلكم ) (643) . البته آيات فراوانى رانيز مى شود مطرح ساخت كه دلالت بر شفاعت عمل صالح به ضميمه ايمان دارد؛ مانند:( يا ايها الذين امنوا اتقواللّه و قولوا قولا سديدا ( 70 ) يصلح لكم اعمالكم و يغفرلكم ذنوبكم و من يطع اللّه و رسوله فقد فار فوزا عظيما ) (644) ،( يا ايها الذين امنوا هل ادلكم على تجارة تنجيم من عذاب اليم ( 10 ) تومنون باللّه و رسوله و تجاهدون فى سبيل اللّه... ( 11 ) و يغفرلكم ذنوبكم... ) (645) ( و قال يا قوم انى لكم نذير مبين ( 2 ) ان اعبدوااللّه و اتقوه و اطيعون ( 3 ) يغفرلكم من ذنوبكم.... ) (646) .

از روايات اهل بيت عصمتعليه‌السلام نيز شفاعت عمل صالح به دست مى آيد؛ مثلا درباره نماز از امام صادقعليه‌السلام از اجداد طاهرينش از رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نقل شده كه فرموده: وقت هيچ نمازى فرانمى رسد مگر اين كه فرشته اى در پيشاپيش مردم ندا مى دهد:( قوموا الى نيرانكم التى اوقدتموها على ظهوركم فاطفئوها بصلاتكم ) (647) ؛ برخيزيد و آتش هايى را كه برپشت خويش روشن كرده ايد با نماز خاموش كنيد. از اين روايت معلوم مى شود كه گناه آتشى است كه اگر خاموش نشود زندگى گنه كار را فراگرفته، ممكن است كار را به جايى برساند كه ديگر زمينه اى براى توبه يا شفاعت در آينده باقى نماند و نماز كه از مصاديق بارز عمل صالح است سبب خاموش شدن اين آتش است.

تذكّر1- از برخى روايات بر مى آيد كه ظرف مكانى يا زمانى عمل صالح نيز شفاعت مى كند؛ نظير مساجد و مشاهد مشرّفه و ساير مكان هاى متبّرك و همچنين بعضى از شب ها يا روزهاى مقدّس(648) .

آنچه گفته شد مربوط به شفيعان شفاعت تشريعى در دنيا بود، گرچه در تشريعى بودن شفاعت ملائكه مطلبى بود كه اجمالا به آن اشاره شد و همچنين تشريعى بودن شفاعت زمان و زمين.

2- اخلاق كه عمل صالح قلب محسوب مى شود، سهم بسزايى در استعداد و استحقاق مشفوع له دارد.

ب: شافعان تشريعى درآخرت

1- فرشتگان:( الذين يحملون العرش و من حوله... و يستغفرون للذين امنوا... وقهم عذاب الجحيم ( 7 ) ربنا و ادخلهم جنات عدن... ( 8 ) و قهم السيئات و من تق السيئات يومئذ فقد رحمته... ) (649) . اگر چه احتمال دارد مراد از يومئذ، دنيا و مراد از سيئات، معاصى باشد و فرشتگان از خدا طلب كنند كه مؤ منان را در دنيا از معاصى حفظ فرمايد، ولى با توجه به جمله وقهم عذاب الجحيم و جمله و ادخلهم جنات عدن و آنچه بعد از اين آيات آمده:( ان الذين كفروا ينادون لمقت اللّه اكبر من مقتكم... ) (650) ، كه مربوط به قيامت است، مى توان گفت مقصود از قيامت است، نه دنيا و مراد از سيئات، حوادث سهمگين قيامت و عذاب آن است، از باب( جزأ سيئة سيئة مثلها ) (651) كه سيئه دوم، در مطلق آنچه انسان را متأثّر كرده و خوشانيد او نيست به كار رفته است، گرچه نسبت به حاكم الهى، عدل و حسنه است. قبلا اشاره شد كه كار فرشتگان تشريعى نيست، هرچند راجع به جرم تشريعى شفاعت شوندگان باشد.

2- اصحاب اعراف: آنان گروه خاصىّ از مؤ منان هستند و براعراف مشرفند و به دستور و شفاعت آنان گروه ديگرى از اصحاب اعراف كه در اعراف سرگردانند وارد بهشت مى شوند:( و نادى اصحاب الاعراف رجالا يعرفونهم بسيماهم... ( 48 ) اهؤ لأ الذين اقسمتم لاينالهم اللّه برحمة ادخلوا الجنة لاخوف عليكم و لاانتم تحزنون ) (652) . تعبير به رجالا دلالت دارد كه اين گونه خاصّ، از فرشتگان نيستند؛ چنان كه شفاعتشان دليل آن است كه با افراد عادى تفاوت دارند؛ چون در آن روز، هيچ كس بدون اذن خدا سخن نمى گويد؛ نه تشريعا حقّ سخن گفتن دارد، چون بساط تشريع با انقراض دنيا پرچيده مى شود و نه تكوينا؛ زيرا همه در آن روز در مقابل خداى حاكم عزيز، محكوم و ذليلند:( يوم يات لاتكلم نفس الّا باذنه ) (653) . از اين رو در روايات اهل بيتعليه‌السلام رجال بر ائمهعليه‌السلام تطبيق يافته است.

3- قرآن: از برخى روايات برمى آيد كه يكى از شفيعان قيامت، قرآن است. اميرمؤ منان علىعليه‌السلام در ادامه آنچه در بحث شفاعت قرآن در دنيا از آن حضرت نقل شد مى فرمايد: واعلموا انّه شافع مشفّع و قائل (ماحل ) مصدق وانه من شفع له القرآن يوم القيامة شفع فيه و من محل به القرآن يوم القيامة صدق عليه(654) ؛ بدانيد كه قرآن شفاعت مى كند و شفاعتش مقبول است و گوينده اى است كه سخنش تصديق مى گردد. آن كس كه قرآن در قيامت از وى شفاعت كند شفاعت قرآن درباره وى پذيرفته مى شود و هر كس ‍ قرآن از او شكايت كند گواهيش برضد او پذيرفته مى شود.

برپايه برخى احاديث قرآن در قيامت با چهره اى نورانى متمثّل شده، از صفوف مسلمانان، شهيدان، پيامبران و فرشتگان مى گذرد و به هر صف كه مى رسد اهل آن صف با شگفتى مى گويند: اين كيست كه از نور و جمالى بهره مند است كه نصيب ما نشده است! تا اين كه به آستان ربّ العزّه مى رسد و تحت العرش به سجده مى افتد. پس خداوند تبارك و تعالى ندامى دهد: ياحجّتى فى الارض و كلامى الصادق الناطق ارفع راسك و سل تعط و اشفع تشفع...(655) . از اين روايت و مانند آن مهيمن بودن حقيقت قرآن بر انبياى سلف نيز به دست مى آيد؛ زيرا اگر بپذيريم كه مقام هر پيامبرى به اندازه كتاب اوست از آن جا كه قرآن مهيمن بر كتاب هاى انبياى سلف است، چنان كه درباره مهيمن بودن آن بر كتاب هاى پيشين آمده است:( و مهيمنا عليه ) (656) ، پس برخود آن بزرگواران كه مساوى با حقيقت آن كتاب ها بودند نيز مهيمن خواهد بود.

اين نكته قابل ذكر است كه شفاعت قرآن چون شفاعت ساير شفيعان به معناى جبران كمبودهاست، نه آنچه را كه بعضى از شارحان نهج البلاغة در ذيل عبارتى كه از نهج البلاغة نقل شد گفته اند:( والمراد بشفاعة القرآن انه يشهد بلسان الحال ان هذا المؤ من قدائتمر بامره و انتهى بنهيه ) (657) ؛ مراد از آن شفاعت قرآن اين است كه با زبان حال گواهى مى دهد اين مؤ من به اوامر من عمل كرده و از نواهيم دورى گزيده است؛ زيرا چنين چيزى شهادت قرآن است، نه شفاعت آن.

4- شاهدان: بر اساس آيه( ولايملك الذين يدعون من دونه الشفاعة الا من شهد بالحق و هم يعلمون ) (658) از جمله شفيعان روز قيامت كسانى هستند كه در دنيا به حق شهادت دادند و گواه براعمال بودند.

5- مؤ منان:از انضمام آيه( والذين امنوا باللّه و رسله اول ءك هم الصديقون و الشهدأ عند ربهم لهم اجرهم و نورهم ) (659) به آيه( ولايملك... الشفاعة الا من شهد بالحق ) (660) نتيجه گرفته مى شود كه مؤ منان نيز از شفعيان روز قيامت هستند؛ گرچه با اين بيان، مؤ منان، شفيعانى در عرض شاهدان نيستند؛ يعنى مؤ من از اين باب كه شاهد حقّ است شفاعت مى كند، نه از باب صرف ايمان. پس براى اثبات شفاعت مؤ من بما هو مؤ من لازم است به آيات ديگرى استدلال شود.

6- پيامبران: در صورتى كه آيات( وقالوا اتّخذ الرحمن ولدا سبحانه بل عباد مكرمون ( 26 ) ... ولايشفعون الا لمن ارتضى... ) (661) شامل انبياى عظام هم بشود از باب اين كه يكى از كسانى كه ولد الرحمن شمرده شده، عيساى پيامبر است ( چنان كه علاّمه طباطبايى (قدس ) گفته اند)(662) چنين نتيجه گرفته مى شود كه انبياى سلف نيز، با قطع نظر از شفاعتى كه از باب شهيد بودن دارند، از جهت عبادت و كرامتى كه دارند: بل عباد مكرمون از شفعاى روز قيامتند.

7- پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم : از وعده اى كه خداى سبحان به رسول مكّرم داده است كه او را به مقام محمود مى رساند،( و من الليل فتهجد به نافلة لك عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا ) (663) بدون آن كه قيد و خصوصيتى براى آن مقام ذكر كند، برمى آية كه آن حضرت از عالى ترين درجه شفاعت برخوردار است؛ به گونه اى كه همه كس حتّى شفيعان ديگر نيز از آن بهره مند مى شوند. به بيان ديگر، تنهاقيدى كه در آيه مزبور، براى مقام ذكر شده محمود است، بدون آن كه حامدى براى آن ذكر شود؛ يعنى قيد مقام، محمود مطلق است. پس همگان حامد آنند. اين نحو ثناگويى نشان آن است كه همگان از چنين مقامى بهره مى برند و لازمه اش اين است كه صاحب اين مقام، رحمة للعالمين و شفيع همگان باشد. از اين رو ذيل اين كريمه وارد شده كه مقام محمود مقام شفاعت است و همه كس حتى انبيا به شفاعت حضرت ختمى مرتبت اميد دارند. به بيان سوم، اگر شفاعت آن حضرت ويژه گنه كاران بود او محمود خصوص گنه كاران بود، نه محمود مطلق.

برهمين اساس، مطابق بيان امام باقرعليه‌السلام ، آيه( ولسوف يعطيك ربّك فترضى ) (664) اميد بخش ترين آيه نزد اهل بيتعليه‌السلام (665) ؛ زيرا اين آيه دلالت دارد كه خداى سبحان آن قدر به پيامبر عطا مى كند كه آن حضرت راضى شود و مسلم است رسولى كه( رحمة للعالمين ) (666) ( و بالمؤ منين رؤوف رحيم ) (667) است در حالى كه عده اى از مؤ منان گنه كار جهنّم مى سوزند راضى نمى شود، مگر اين كه به شفاعت او همه آنان نجات يابند.

تذكّر: انسان كامل مخصوصا حضرت ختمى مرتبتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم گذشته از قدرت بر شفاعت و حقّ آن، مظهر رأفت الهى است. چنين انسان كامل شفيع رؤ وفى حاضر نيستند كه برخى از امّت وى در دوزخ بگذارد واستغاثه كند و آن حضرت او را اغاثه نكند. اين مطلب عريق عاطفى را در كتاب قيّم الميزان، با تفاوت اندك در تحرير و تقرير مى توان يافت(668) .

نكته مهم در اين استغاثه و اغاثه آن است كه نصاب لازم براى رسيدن صداى اغاثه به سمع مبارك انسان مغيث همان است كه در متون مقدس دينى آمده است وگرنه ممكن است برخى تبه كاران تيره دل آن چنان از لياقت دريافت رحمت به دورد باشند كه نام و ياد و ناله و لابه آنان از صحنه حضور و اطّلاع انسان كامل مستور باشد و آن انسان كامل هيچ گاه به ياد چنين تبه كارانى نباشد؛ چنان كه حضرت نوحعليه‌السلام هرگز به ياد فرزند كافر خود نيست و از اين رو،متأثّر هم نخواهد شد. اين معناى دقيق را مى توان از حديثى كه در اين زمينه نقل شده استفاده كرد.

طبرسى رحمة الله عليه در احتجاج نقل مى كند: از حضرت امام صادقعليه‌السلام سؤ ال شد: چگونه اهل بهشت متنعّم مى شوند، در حالى كه هر كدام از آنان يكى از بستگان خود را در بهشت نمى بيند و با نديدن او در بهشت، شك ندارد كه وى در دوزخ است. چگونه كسى كه بستگان او در حال سوختنند از نعمت بهشت بهره مى برد. امامعليه‌السلام دو جواب فرمودند: يكى آن كه اهل علم گفته اند: بهشتيان ياد دوزخيان را فراموش مى كنند؛ يعنى مؤ من بهشتى يادش نيست كه فرزند كافر يا برادر منافق يا دوست ملحد داشت و ديگر آن كه بعض از اهل عمل گفته اند: صرف نيافتن در بهشت دليل دوزخى بودن آن مفقودان نيست؛ زيرا اميد است در اعراف باشند و بعدا وارد بهشت شوند(669) .

غرض آن كه، رأفت حضرت ختمى مرتبتصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در صورتى اجازه سوختن شخص تبه كار از امّت را نمى دهد كه آن شخص در حدّى از گناه نباشد كه منسىّ رسول گرامىصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم باشد و گرنه سعه رحمت آن حضرت شامل چنين گنه كارى نمى شود.

8- خداوند سبحان: از روايت آخر من يشفع ارحم الراحمين(670) برمى آيد كه آخرين و بالاترين شفيع خود خداى ارحم الراحمين است.

تذكّر الف: معناى آخر بودن ذات اقدس خداوند اين است كه اگر عفويا تخفيف عذاب در مقاطى و وارد كردن به بهشت يا ترفيع آن در مواردى، مقدور كسى نبود آخرين قدرت و بالاترى مرجع تصميم گيرى، خداى سبحان است.

ب: گرچه منشأ نيازمندى به شفاعت عدم امتثال احكام تشريعى است، ليكن نمى توان شفاعت خداوند را در محدوده تشريع محسوب داشت؛ زيرا هر چه خداوند انجام مى دهد، چه در دنيا و چه در آخرت از سنخ تكوين است، نه تشريع. حتى اراده تشريعى او به اراده تشريع باز مى گردد، كه خود عين تكوين است.

ج: شفاعت خداوند محدود به هيچ حدّى از خارج نيست؛ زيرا بيرون از مشيئت الهى چيزى نيست تا در تحديد اختيار و اراده خداى سبحان سهمى داشته باشد. تنها چيزى كه از درون، يعنى اراده خود خداوند آن را محدود كرده است اصل ايمان مشفوع له است؛ زيرا خداوند چنين فرمود:( ان اللّه لايغفر ان يشرك به و يغفر مادون ذلك لمن يشأ ) (671) . بنابراين، آن قيودى كه در شفاعت غيرخداست در شفاعت الهى مطرح نيست؛ مانند مأذون بودن شفيع و نظير مرضىّ الدين بودن مشفوع له؛ يعنى اگر مشفوع له داراى اصل ايمان بود ولى به هيچ وجه داراى عمل صالح نبود ممكن است مورد مغفرت خدا واقع شود، هرچند چنين مسلمان فاسقى مرضىّالدين نباشد.

آنچه گفته شد مربوط به شفيعان شفاعت تشريعى در دنيا بود، گرچه در تشريعى بودن شفاعت ملائكه مطلبى بود كه اجمالا به آن اشاره شد و همچنين تشريعى بودن شفاعت زمان و زمين.

2- اخلاق كه عمل صالح قلب محسوب مى شود، سهم بسزايى در استعداد و استحقاق مشفوع له دارد.

6- شفاعت شوندگان

بنى اسرائيل مدّعى بودند جز چيزى روزى هرگز آتش به مانخواهد رسيد. خداوند به آنان مى فرمايد: مگر پيمانى از خدا گرفته ايد، كه خدا هرگز پيمان خود را خلاف نخواهد كرد، يا آنچه را نمى دانيد به دروغ به خدا نسبت مى دهيد؛( قالوا لن تمسّنا الا اياما معدودة قل اتخذتم عنداللّه عهدا فلن يخلف اللّه عهده ام تقولون على اللّه ما لاتعلمون ) (672) و براساس افترا پندار خود و چيزى را كه نمى دانيد مغرورانه به خداوند نسبت مى دهيد؛( وغرهم فى دينهم ما كانوا يفترون ) (673) . از اين باب برمى آيد كه مجرّد ارتباط نَسَبى با پيامبرى چون اسرائيلعليه‌السلام سبب نجات در قيامت و بهره مندى از شفاعت نمى شود، بلكه از آيه( ولايشفعون الا لمن ارتضى ) (674) استفاده مى شود كه فقط كسى مشمول شفاعت قرار مى گيرد كه مرتضى و مورد رضايت باشد.

البته بايد توجه داشت كه گرچه عمل در تتميم پيمان دخيل است، ليكن مراد از رضايت در مبحث شفاعت آن است كه اصل دين و اعتقاد كسى مورد پسند خداباشد، نه در تمام عمل؛ زيرا مستفاد از آيات و روايات اين است كه مرتكبان گناه بزرگ نيز ممكن است مشمول شفاعت قرار گيرند و كسى كه داراى گناه بزرگ است قطعا مرتضاى در عمل نخواهد بود؛ زيرا شكّى نيست كه هرگناه بزرگى مكروه و مغضوب خداست، نه مرضىّ او. از اين رو خداى سبحان در سوره اسرأ پس از شمارش برخى گناهان بزرگ چنين مى فرمايد:( كل ذلك كان سيّئه عند ربك مكروها ) (675) كه مسلما شمارش اين گناهان از باب تمثيل است، نه تعيين و هرچه سيّئه و گناه است مكروه نزد خداست؛ چنان كه مقصود از كراهت، مبغوض بودن است، نه كراهت فقهى.

اين نكته وقتى ضميمه شود به آيه اى كه مفاد آن اين است: اگر از گناهان بزرگ دورى گزنييد خدواند از گناهان كوچك شما مى گذرد؛( ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم ) (676) نتيجه اين مى شود كه تنها مرتكبان گناه بزرگ مشمول شفاعتند؛ چنان كه رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در روايتى از شيعه و سنّى نقل شده فرموده است: ادخرت شفاعتى لاهل الكبائر من امتى؛ شفاعت را براى اهل كباير از امّتم ذخيره كرده ام(677) . قابل توجه است كه، تعبير من امتى ناظر به همان نكته موحّد بودن و مرضىّ بودن دردين است و تنها همين معيار است وگرنه مى فرمود:...لاهل الكبائر من مؤ منى امّتى و نظير آن.

به هرحال، مقصود از رضايت كه معيار شفاعت واقع شده، رضايت در دين است، نه رضايت در همه اعمال؛ چون اگر همه اعمال كسى مورد رضايت خدا باشد ديگر نيازى به شفاعت ذنبى (در مقابل شفاعت ترفيعى ) ندارد.

براساس آيه( اليوم اكملت لكم دينكم... و رضيت لكم الاسلام دينا ) (678) نيز چنين است و هرآنچه در مقابل اسلام است، يعنى همه اعتقادهاى الحادى كه عنوان كفر دارد، مطابق آيه( لايرضى لعباده الكفر ) (679) هيچ كدام از آنها مورد رضاى خدا نيست و مقتضاى جمع بين اين نكته (مرضىّ نبودن كفر نزد خدا) و آيه لايشفعون الا لمن ارتضى اين است كه هرگز كافران در قيامت مشمول شفاعت هيچ شفيعى واقع نمى شوند، بلكه تنها كسانى ممكن است مشمول شفاعت واقع شوند كه بادين مرضىّ، يعنى اسلام بميرند، اگر چه گناهان بزرگ نيز داشته باشند.

البته لسان آيه لايشفعون الا لمن ارتضى و مانند آن اين نيست كه هر كس دينش مرضىّ بود و مسلمان مرد به نحو ايجاب كلى، مشمول شفاعت قرار مى گيرد، بلكه بدين معناست كه شفاعت شوندگان كسانى هستند كه داراى دين مرضىّ باشند؛ يعنى كسانى كه داراى دين مرضى نبوده و مرتضى نيستند به نحو سالبه كليّه مشمول شفاعت قرار نمى گيرند. امّااين بدان معنا نيست كه آنان كه مرضىّ هستند به نحو موجبه كليه از شفاعت بهره مند هستند، گرچه امكان شفاعت به نحو ايجاب كلى است. غرض آن كه، وعده ضمنى مستفاد از اين گونه آيات به نحو ايجاب جزئى است، گرچه امكان شفاعت به نحو ايجاب كلى قابل انطباق بر همه است.

دومين گروه از مشمولان شفاعت اصحاب يمين هستند (گرچه اندراج گروه اول تحت عنوان اصحاب يمين بعيد نيست )، چنان كه در سوره مدثّر آمده است: هركسى در گرو كار خويش ‍ است، مگر اصحاب يمين كه فكّ رهن كرده، آزاد شده اند؛( كل نفس بما كسبت رهينة ( 38 ) الّا اصحاب اليمين ) (680) ، نه اين كه هيچ گاه در رهن نبودند؛ چون آنها كه اساسا در رهن نبوده و مرهون نيستند (چون بدهكار نبودند) مقرّبان اند. اما اصحاب يمين، در رهن (به معناى خاص ) هستند، جز اين كه به بركت شفاعت در مرحله بقا، از رهن استثنا و آزاد مى گردند، برخلاف اصحاب شمال كه براى هميشه در رهن باقى مى مانند.

از آياتى كه پس از اين آمده، به قرينه مقابله، خصوصيات اصحاب يمين به دست مى آيد؛ چون در آيات بعد آمده كه اصحاب يمين، در بهشت، با اِشراف بر مجرمان و اهل جهنّم، از آنان مى پرسند: چه چيزى شما را به جهنّم وارد كرد:ما سلككم فى سقر

و چگونه شما مشمول شفاعت قرار نگرفته، از رهن آزاد نشده ايد؟ آنها در جواب امورى را مطرح مى كنند كه به همان نكته قبلى، يعنى مرتضاى در دين نبودند بازگشت مى كند؛ مى گويند: چون ما تا آخر عمر تارك نماز و اطعام به مسكين بوده و اهل مجالس لهو و خوض در دنيا و نيز منكر روز جزا بوديم. آنگاه درباره اينان در پايان آيه آمده است: شفاعت شافعان به حال آنها سودى نمى بخشد؛( قالوا لم نك من المصلّين ( 42 ) ولم نم نطعم المسكين ( 43 ) و كنّا نخوض مع الخائضين ( 44 ) و كنا نكذب بيوم الدين ( 45 ) حتى اتينا اليقين ( 46 ) فما تنفعهم شفاعة الشافعين ) (681) .

با توجه به اين كه سوره مدّثر از عتايق سور و از سوره هايى است كه در اوايل بعثت در مكّه نازل شده و تا زمان نزول اين سوره، هنوز زكات به شكل فقهى جعل نشده بود، و اصل نماز هم آن چنان شهرت فقهى نداشت و كيفيت آن قبل از معراج معلوم نبود، پس نماز در اين آيات كنايه از خضوع و بندگى در برابر حق و برخوردارى از روح تسليم است و اطعام نيز كنايه از مطلق انفاق و سعى و تلاش براى رفع نيازهاى اقتصادى مردم تهى دست است و معلوم مى شود اساس اسلام چند چيز است: 1- توجه به خدا،2- رسيدگى به مسكينان، 3- عدم خوض در دنيا با اهل باطل، 4- ايمان به قيامت.

نتيجه اين كه، كسانى كه شفاعت مى شوند از اين صفات چهارگانه كه روح و حقيقت دين را تشكيل مى دهد برخوردارند و بازگشت آن اوصاف به اين است كه دين آنها مرتضى و مرضىّ خداست.

از آنچه گذشت به دست مى آيد: اوّلا، مرضىّ عنداللّه بودن به معناى معصوم يا عادل بودن نيست، بلكه به اين معناست كه آن شخص مرضىّ، از دين خداپسندانه، يعنى اسلام و ايمان برخوردار و از اصحاب يمين است (كسانى كه كارشان بر اثر داشتن ديانت و برخى اعمال صالح يا يُمْن و بركت آميخته است و نامه اعمال خويش را در قيامت با دست راست مى گيرند، گرچه محتمل است كه از مؤ منان آلوده به گناه باشد:( خلطوا عملا صالحا و اخر سيّئا ) (682) ، نه از اصحاب شمال و مشئمه كه به عذاب دردناك گرفتارند و نه از مقرّبان كه به گناه آلوده نشده، در روح و ريحان به سرمى برند.

ثانيا، شفاعتى كه قرآن براى برخى تبه كاران اثبات مى كند سبب تجرّى انسان ها نمى شود؛ زيرا نه از شخص ‍ يا گروهى كه مشمول شفاعت واقع مى شوند نامى برده شده و نه گناهى كه با شفاعت عفو مى شود تعيين شده است، بلكه تنها با عناوين كلّى چون اصحاب يمين يا من ارتضى وعده اى اميد بخض ‍ داده شده و براثر كلّى و مبهم بودن اصل خوف را از بين نمى برد و غرورى نمى آورد كه در اشاره آينده ضمن پاسخ از شبهات شفاعت، توضيح بيشتر آن خواهد آمد.

به بيان ديگر، كسى نمى تواند ادّعا كند از اصحاب يمين يا از كسانى است كه با دين مرضىّ از دنيا مى رود و نمى تواند مدّعى شود كه تا هنگام مرگ به گناه بزرگى مبتلا نمى شود و اگر گناه كوچكى داشته باشد، براساس( ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم ) (683) بخشوده مى شود و به اين صورت، مغرور گشته، نسبت به گناهان كوچك متجرّى شود. مفاد اين آيه چنين است: اگر كسى در قيامت بدون گناهان بزرگ آمد گناهان كوچك وى را مى بخشيم و هيچ فرد عادى اطمينان ندارد كه تا پايان عمر به گناهان بزرگ مبتلا نمى شود. در نتيجه نمى تواند هم اكنون نسبت به گناهان كوچك جرأت پيدا كند؛ زيرا اين احتمال هست كه تا پايان عمر به گناه بزرگ آلوده شود و با آن گناه وارد محشر شود كه در اين صورت گناه كوچك او بخشوده نخواهد شد. بنابراين، بدون غرور مى تواند به شفاعت اميدوار باشد و چون به نحو موجبه كليّه اين وعده نيز داده نشده كه همه كسانى كه به گناهان بزرگ جز شرك مبتلا شده اند شفاعت مى شوند، بلكه فقط گفته شده شفاعت شوندگان از صاحبان گناهان بزرگند، بدون تعيين نوع گناه و بدون مشخص شدن گنه كاران، چنين وعده اى سبب غرور و تجرّى نمى شود و تنها انسان هاى معصيت كار را اميدوار مى كند كه نااميدنشده، راه نجات را هماره باز بدانند و در پى اصلاح خويش و ملح شدن به كاروان مفلحان و فائزان برآيند.

7- شبهات شفاعت

منكران شفاعت، كه گروهى از اهل سنتند، به ويژه پس از ابن تيميّه كه سخنان وافكارش زمينه پيدايش ‍ وهّابيّت شد، با طرح برخى شبهات عقلى، مى گويند: پس از اثبات استحاله عقلى و با توجه به متشابه بودن آيات در اين زمينه، لازم است رواياتى كه دلالت بر شفاعت دارد توجيه شود؛ به بيان ديگر، چون دليل عقلى برخلاف شفاعت قائم شده، لازم است از روايات صرف نظر شده، عملش را به اهلش واگذاشت؛ چنان كه براثر ناهماهنگى آيات با يكديگر و در نهايت، متشابه بودن آن، بايد علم آيات را نيز به اهلش واگذاشت.

از اين رو لازم است براى دفع شبهه اوّلا، آيات را از تشابه ظاهرى خارج ساخت و ثانيا، به شبهات عقلى پاسخ داد. با توجه به كفايت آنچه درباره دلالت آيات و عدم تشابه آن در مباحث تفسيرى گذشت، طرح بخش اوّل از بحث لازم نيست.

در بخش دوم، يعنى پاسخ به شبهات عقلى شفاعت، لازم است ابتدا اصل شفاعت و ماهيت آن روشن گردد و سپس شبهات و اشكالات آن نقل و پاسخ داده شود. پس از دفع شبهات متوهم و اثبات امكان عقلى، براى اثبات وقوع آن لازم است از نقل استمداد كنيم؛ چون شفاعت مانند معاد نيست تا ضرورت وقوع آن نيز با عقل ثابت شود، بلكه از طريق عقل، تنها مى شود امكان آن را ثابت كرد.

ماهيت شفاعت، چنان كه در مباحث تفسيرى گذشت، در حقيقت، تتميم قابليّت قابل است؛ يعنى شفيع كارى مى كند كه قابل از نقص برهد و به كمال نصاب قبول برسد. عقل اقتضا دارد كه اگر موجودى فاقد كمالى بود، بايد آن كمال را از مبدئى كه عين كمال است دريافت كند و اگر نصاب لازم را براى كمال يابى ندارد بايد استمداد از وسايط و وسايلى قابليت خود را به حدّ نصاب برساند و چنين چيزى نه تنها قانونى را نقض ‍ نمى كند، بلكه مقتضاى قوانين عقلى است.به بيان ديگر، شفاعت درباره يك شخص بدين معنا نيست كه در عين حال كه او ناقص و فاقد شرايط قبول است شفاعت درباره او پذيرفته شود يا در شفاعت تشريعى به معناى ابطال قانون مجازات و عدم جريان آن درباره شخص مجرم با بقاى استحقاق او براى مجازات نيست، بلكه شفاعت به معناى ايجاد تغيير و تحوّلى در مجرم است؛ به گونه اى كه استحقاق كيفر را از او سلب كرده، تخصّصا او را از قانون جزا و شمول آن خارج سازد؛ چنان كه توبه انسان گنه كار را از استحقاق كيفر بيرون مى آورد و مستحق عفو خداوند مى كند:لاشفيع انجح من التوبة؛ مثلا پس از نماز استسقأ، چنين نيست كه بدون هيچ تغييرى در جوّ، باران ببارد، بلكه از باب انه تعالى اذا اراد امرا هيا اسبابه)(684) خداى سبحان براثر نماز باران، اسباب ريزش باران را فراهم مى سازد؛ مانند اين كه به باد فرمان مى دهد تا ابر را به سرزمين سوزان برساند:( واللّه الذى ارسل الرياح فتثير سحابا فسقناه الى بلد ميّت ) (685) و اگر ابر باشد ولى نياز به متراكم شدن داشته باشد به باد فرمان تراكم و جابه جايى مى دهد:( اللّه الذى يرسل الرياح فتثير سحابا فيبسطه فى السمأ و يجعله كسفا ) (686) . به هرحال، همان طور كه نماز استسقأ سبب مى شود كه شرايط ريزش باران فراهم شود، توبه و مانند آن از اسباب شفاعت باعث تحوّل حال گنه كار مى شود تا به نصاب قبول عفو يا تخفيف يا ترفيع برسد.

با اين توضيح كوتاه درباره ماهيت شفاعت، به سراغ شبهات آن مى رويم تا پس از پاسخ به آن و اثبات امكان عقلى شفاعت روشن شود كه آنچه را قرآنِ صادقِ مصدَّق و عترت طاهرينعليه‌السلام از آن خبر داده اند حق و ايمان به آن واجب است.