اشاره

پس از بیان اهمیّت روش شناسی، انواع پرسشها و آداب پرسشگری در شماره های قبل، اکنون مطالبی را در باب قواعد پاسخ دهی بررسی می کنیم.

قواعد پاسخ دهی

قواعد پاسخ دهی را می توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد: 1. مراحل تهیه پاسخ؛ 2. اصول و روشهای پاسخ دهی. با توجه به مراحل، اصول و روشها می توان به شیوة مناسب برای پاسخ دهی دست یافت؛ از اینرو ما نیز ابتدا در این شماره، مراحل تهیة پاسخ را از نظر می گذرانیم و سپس در شمارة بعد به مهم ترین اصول و روشهای پاسخ دهی اشاره می کنیم.

مراحل تهیه پاسخ

پاسخ دهی حداقل دارای چهار گام و مرحله است:

1. موضوع شناسی
در این مرحله پاسخگو موظف است اقدامات زیر را انجام دهد:
الف) شناسایی درست موضوع پرسش:
یکی از لغزشگاههای مهم پاسخگویان، این مرحله است. برخی از آنان به موضوع پرسش عنایت نمی کنند؛ مثلاً به پرسش کلامی، پاسخ فقهی می دهند و بالعکس و... و یا سعی می کنند به جای پرداختن به روش موضوع پرسش از روشهای دیگری استفاده کنند؛ مثلاً در پاسخ دهی به پرسشهای فلسفی به روشی غیر عقلی و در پاسخ دهی به پرسشهای حدیثی از روش عقلی محض استفاده می کنند، یا در پرسشهای فقهی به جای نقل فتاوای فقها، خود به استدلال فقهی می پردازند.
ب) تبیین درست موضوع پرسش:
یکی دیگر از وظایف پاسخگو این است که موضوع پرسش را خوب تلقی و سپس به خوبی تبیین کند و آن گاه در پی پاسخگویی بر اید؛ تا مثلاً اگر پرسش از چگونگی است، به چرایی پاسخ داده نشود و بالعکس.
ج) تعریف موضوع پرسش:
پاسخگو باید قبل از پاسخگویی، موضوع پرسش را دقیقاً بداند و تعریف آن برای خودش واضح باشد. در غیر این صورت به جای پاسخگویی به آنچه از او پرسیده اند، پاسخی ارائه می کند که با پرسش مناسبتی ندارد.
به پرسش و پاسخ زیر توجه فرمایید:
پرسش: موضوع تفکر چیست؟
پاسخ: تفکر را به معنای اندیشیدن یا فکر را به معنای تجزیه و تحلیل مسائل مختلف برای راهیابی به عمق آنها و طریقی برای فهم بهتر و بیش تر دانسته اند. [1] تفکر عمیق؛ یعنی بررسی همة حیثیات و لایه های یک مطلب؛ البته چنین تفکری نتیجه بخش خواهد بود؛ زیرا جایی را برای سؤال و ابهام باقی نمی گذارد؛ امّا در تفکر سطحی که اندیشیدن از یک بُعد و یک جنبه است، پر واضح است که نقاط کور فراوانی باز هم باقی خواهد ماند.
به خاطر اهمیتی که فکر و اندیشه در شکوفایی کمالات انسان دارد، قرآن 47 بار روی کلمة عقل، 18 بار روی ماده فکر، 16 بار روی واژه لُبّ و چهار بار روی لفظ تدبر تکیه کرده و لفظ نُهی که با عقل مترادف و هم معنا است نیز دو بار آمده و علم و دانش که محصول به کار گرفتن فکر و اندیشه است، 779 بار با تمام مشتقاتش در قرآن وارد شده است. [2]
آیات بسیاری از قرآن مجید همة انسانها را برای شناخت و معرفت به تفکر و اندیشه دعوت می کند. تعبیراتی که در قرآن برای این منبع مهم معرفت به کار رفته، بسیار است که از مجموع آیات این نتایج به دست می آید:
1. قرآن، عقل و خرد انسان را به عنوان یکی از منابع اصیل معرفت شناخته و اهمیت فوق العاده ای برای آن قائل شده است.
2. قرآن، همگان را به تعقل و تفکر بیش تر در همة مسائل دعوت می کند.
3. قرآن، به ابعاد گوناگون روح آدمی، توجه خاصی کرده و روی هر یک از آنها تأکید می کند.
4. قرآن، فعالیتهای روح را در زمینة ادراک واقعیات با تعبیرات مختلفی ذکر کرده است و روی هر یک در جای خود تکیه می کند؛ ولی با این حال، موانع متعددی را برای ادراک صحیح عقلی بر شمرده است [3].
شاید در نگاه اول، این پاسخ نیز برای پرسش فوق پاسخی مناسب باشد؛ ولی حقیقت این است که اصولاً به سؤال پاسخ داده نشده. وقتی پرسشگر پاسخ ما را مطالعه کند، ممکن است با خودش فکر کند که پاسخ دهنده اصولاً به موضوع سؤال عنایت نکرده است؛ زیرا پرسش از معنی تفکر و اهمیت آن و مترادفات آن در قرآن کریم و... نبوده است، او در واقع پرسیده است: اگر بخواهیم تفکر کنیم، در چه موضوعاتی باید تفکر کنیم؟ و اینکه در احادیث آمده است یک ساعت فکر کردن ازشصت یا هفتاد سال عبادت کردن بهتر است [4] ما درباره چه چیزهایی باید فکر کنیم؟ که در پاسخ باید به مواردی چون عجایب آفرینش الهی انسان، [5] مرگ و حیات او، رابطة او با طبیعت، اعمال و رفتار آدمی و...، تاریخ (سرنوشت پیشینیان) [6]، تفکر در اوامر الهی [7]و... اشاره شود؛ چنانکه مناسب است گفته شود: مشابه همین پرسش و اینکه موضوع تفکر چه چیزی می تواند باشد، از امام صادق (ع) پرسیده شد که آن حضرت یکی از موضوعات تفکر را عبور از خرابه ها و تأمل در سرنوشت ساکنان و بانیان آنها دانسته است. [8]
د) تحدید موضوع پرسش:
پاسخ دهنده در این مرحله باید حدود موضوع را دقیقاً مشخص کند که پاسخ مطابق با پرسش باشد. اگر موضوع پرسش تحدید نشود، پاسخ یا استدلالی که در جواب آمده، اعم یا اخص از پرسش شده و نتیجة مطلوب به دست نخواهد آمد. شاید یکی از بهترین نمونه های تحدید موضوع، مناظرة امام جواد (ع) با «یحیی بن اکثم» باشد. در این مناظره یحیی از امام پرسید: «نظر شما دربارة فردی که در حال احرام شکاری را بکشد چیست؟»
حضرت جواد (ع) برای آنکه موضوع پرسش دقیقاً محدود و مشخص شود، فرمود: «آیا در خارج از حرم کشته است یا در داخل حرم؟ دانا به مسئله و حکم بوده یا جاهل؟ عمداً کشته یا به خطا؟ آن فرد آزاد بوده یا برده؟ اوّلین بار بوده که چنین کاری کرده یا پیش از آن نیز انجام داده؟ شکار از پرندگان بوده یا غیر آن؟ شکار کوچک بوده یا بزرگ؟ اصرار بر چنین کاری دارد یا نادم و پشیمان است؟ شکار در شب اتّفاق افتاده یا در روز؟ در احرام عمره بوده یا احرام حجّ؟!» [9]
روشن است که اهمیت تحدید موضوع، در مناظره بیش از پاسخ دهی به سؤالات است؛ ولی در پرسشهای تعنتی، اگر موضوع محدود نشود، ممکن است پرسشگر متعنت، پس از دریافت پاسخ با این بهانه که مقصود او قسم دیگری از اقسام محتمل پرسش است، پاسخ را غلط قلمداد کند؛ چنانکه در پرسشهای تفقهی نیز همین گونه است. چه بسا مقصود پرسشگر قسم دیگری از اقسام محتمل پرسش بوده؛ ولی پاسخگو بدون توجه به تحدید موضوع، به قسمی دیگر پاسخ داده باشد.
ه‍ ) تشخیص ارتباط موضوع با موضوعات اعم و اخص و مشابه:
در این مرحله پاسخ دهنده به بررسی ارتباط موضوعی که از آن پرسش شده با موضوعات اصلی و فرعی و سرعنوانهای بحث می پردازد، تا علاوه بر مشخص شدن اصول موضوعه و مباحث وابسته، ارتباط بحث با مباحثی که به نوعی با موضوع پرسش ارتباط دارند، مشخص شود. پاسخگو با مشخص کردن اصول موضوعه می تواند مبانی پاسخ خود را مستحکم کند و پاسخ خود را بر مبانی استواری بنیان نهد و پرسشگر را از فرو افتادن در ورطة مغالطه حفظ کند. حتی الامکان از پرداختن به مباحثی که وابستگی بعیدی به پرسش دارند، خود داری کند.

2. طرح پاسخ و چارچوب اصلی
مرحلة دوم و در واقع مهم ترین گام در پاسخ دهی، سازمان دهی پاسخ است. محقق پس از عبور از مرحلة اول و شناخت دقیق موضوع به گونه ای که گذشت ، در این گام باید چند نکتة مهم را بررسی کند:
- مهندسی اصلی پاسخ:
او در این مرحله بررسی می کند که برای رسیدن به نتیجة مطلوب از چه مقدمه ای و چگونه استفاده کند، مقدار مقدمه، براهینی که در پاسخ باید به آنها اشاره شود، تقدم و تأخر براهین، فصول و بندهای پاسخ و نتیجه ای که باید گرفته شود، از مهم ترین اقداماتی است که در مهندسی اصلی پاسخ باید بدان توجه شود.
- بررسی روشها و تکنیکها:
محقق با توجه به نوع سؤال، موضوع آن، مشخصات پرسشگر (سن، جنسیت، تحصیلات، شهر و کشور، ملیت و زبان، منطقة جغرافیایی) مقتضیات زمانه و... بررسی می کند که برای این پرسش و پرسشگر چه پاسخی و با استفاده از چه تکنیکهایی مناسب است. چه بسا ممکن است به سؤالی نباید پاسخ داد و پاسخی که به یک پرسشگر داده می شود، با پاسخی که به پرسشگر دیگری داده می شود، بسیار متفاوت است. در پاسخگویی حضوری از تکنیکهایی بهره گیری می شود، که در پاسخ دهی کتبی نمی توان از آن بهره گرفت. پاسخی که به کاربران اینترنت ارائه می شود، با جوابی که به دانش آموزانی که با اینترنت سر و کار ندارند داده می شود، متفاوت است و... محقق در این مرحله با بررسی دقیق به این نتیجه می رسد که از چه تکنیکهایی استفاده کند تا بهتر و سریع تر به مقصود برسد.
محقق و پاسخ دهنده با توجه به آنچه گذشت چارچوب و فهرست مطالبی را که در پاسخ باید بدان پرداخته شود تهیه می کند تا راه برای مرحلة بعدی هموار شود. در این مرحله محقق به جای جستجو باید طراحی دقیق کرده و سعی کند هر کدام از اجزای پاسخ را در جای خودش قرار دهد. او همانند مهندسی است که قبل از شروع به ساخت، نقشة ساختمان را با دقت طراحی می کند. اگر به این مرحله عنایت نشود، همانند ساختمانی که بدون نقشه ساخته می شود، پس از صرف وقت و هزینة فراوان ممکن است بارها تخریب و بازسازی شود و باز هم نتیجة مورد نظر به دست نیاید.
این مرحله نیز از لغزشگاههایی است که بسیاری از پاسخ دهندگان ممکن است مرتکب اشتباه شوند. آنان چون قبل از شروع به پاسخ، چارچوب پاسخ را ندیده اند، گاه آن قدر در مقدمه می مانند که ذی المقدمه فدای مقدمه می شود، و گاه بدون ارائه مقدمة لازم مستقیماً به سراغ اصل پاسخی می روند که فهم آن برای پرسشگر بسیار دشوار است. گاه با آنکه می توانند با ارائة یک مثال، مطلب را بسیار قابل فهم کنند، از ارائة مثال سر باز می زنند و یا مثالهایی ذکر می کنند که ربطی به پرسش ندارد. به زبان روز سخن نمی گویند و برای پرسشگران کلاس ابتدایی پاسخی می نویسند که فهم آن ممکن است برای معلمان آنها نیز دشوار باشد و...

3. جمع آوری اطلاعات
در این مرحله باید اطلاعات مورد نیاز جمع آوری شود. مهم ترین روش جمع آوری منابع در پاسخهای مذهبی، روش کتابخانه ای است؛ از اینرو به ذکر این روش بسنده می شود. منابعی که در روش کتابخانه ای بدان مراجعه می شود، عبارتند از:
منابع مکتوب:
مهم ترین وظایف پاسخگو در این زمینه عبارتند از:
الف. شناسایی منابع.
ب. دسته بندی منابع به منابع دست اول و سایر منابع.
ج. توجه به منابع دست اول، اصیل، معتبر و استفاده از آنها به ترتیب تاریخ تألیف، تخصصی بودن متن، تخصص و اهمیت مؤلف و...
د. مراجعه به کتابهای هر علم با توجه به موضوع پرسش؛ یعنی پاسخگو نباید حدیث را از کتابهای تفسیری و مطالب تاریخی را از منابعی که خود، مطالبشان را از منابع دیگر گرفته اند و... نقل کند؛ بلکه برای نقل حدیث باید به کتابهای معتبر حدیثی به ترتیب تاریخ تألیف آن مراجعه نماید. و مطالب تاریخی را از کتابهای متخصصان همان علم اخذ کند. گاه دیده می شود که برخی از نویسندگان، احادیث خود را به کتابهای معاصر و... استناد می کنند. این کار باعث کاسته شدن از ارزش علمی پاسخ تهیه شده می شود.
در صورتی که ذکر مطلبی از کتب نویسندگان معاصر از جهتی اولویت داشته باشد، مثلاً نویسنده مطلب را از منابع اصیل نقل و نقد کرده یا بین مطالب متنوع و گاه به ظاهر مخالف جمع کرده یا به پرسشی پاسخ داده است، در این صورت باید مطلب اصلی از کتب دست اول اخذ و سپس توضیحات نویسندة معاصر آورده شود.
ه‍ . آشنایی با کلید های استفاده از منابع؛ کلیدهایی همچون فهرست اجمالی و تفصیلی منبع، فهرستواره های موضوعی، فهرست وارة واژگان، تک نگاریها، دائرة المعارفهای تخصصی و...
و. توجه به آیین نگارش و ویرایش، استناد و ارجاع و چگونگی معرفی منابع و نویسندگان و...
در پرسشهای تعنتی، اگر موضوع محدود نشود، ممکن است پرسشگر متعنت، پس از دریافت پاسخ با این بهانه که مقصود او قسم دیگری از اقسام محتمل پرسش است، پاسخ را غلط قلمداد کند؛ چنانکه در پرسشهای تفقهی نیز همین گونه است.
منابع نرم افزاری:
با توجه به پیشرفت روز افزون علوم و تکنولوژی و ارائة نرم افزارهای بسیار مناسب اسلامی، هر پژوهشگری باید بتواند از این نرم افزارها به شکل بهینه استفاده کند. اگر امروزه پاسخگویی نتواند با نرم افزارهای اسلامی - حداقل در حد شناخت نرم افزارها و استفاده از آنها – کار کند، چنین شخصی را می توان بی سواد نامید. پژوهشگر نه تنها باید با نرم افزارهای اسلامی و شیعی و نرم افزارهای کاربردی جهانی مانند wod آشنا باشد؛ بلکه باید نرم افزارهای مهم اهل سنت و روش کار با آن را نیز بداند. [10]
در یکی از سفرهای عمره، روزی برای مطالعه به یکی از کتابخانه های مسجد النبی که در طبقة دوم مسجد قرار دارد رفتم. در کتابخانه، رایانه ای قرار داشت. روی Desktop مانیتور چشمم به نرم افزار «مکتبة الکبری» یکی از بزرگ ترین و مهم ترین نرم افزارهای اسلامی افتاد. به مسئول کتابخانه گفتم: من به دنبال حدیثی هستم، ایا شما می توانید به من کمک کنید؟ مسئول کتابخانه گفت: چه حدیثی؟ گفتم: اینکه پیامبراکرم رو به حضرت علی (ع) فرموده است: «إِنَّ هَذَا وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ؛ [11] این شخص و شیعیانش در روز قیامت رستگارند.» وقتی این مطلب را گفتم، توجه برخی از دانشجویان و طلاب حوزه های مدینه که در کتابخانه مشغول مطالعه بودند، به سخنان ما جلب شد. مسئول کتابخانه که گویا این حدیث اصلاً به گوشش نخورده است، گفت: چنین حدیثی وجود ندارد. گفتم: اجازه می دهید لحظه ای به رایانة شما مراجعه کنم و خود، روایت را بیابم؟ گفت: نه؟ گفتم: چرا؟ در حضور خودتان روایتی که به دنبالش هستم را پیدا می کنم. با اکراه قبول کرد که این کار را انجام دهم. من نیز بلافاصله حدیث را یافتم و چند دقیقه ای با دقت به روایت و منابعی که آن را نقل کرده بودند، چشم دوختم. سپس به مسئول رایانه گفتم: حدیث بسیار جالبی است! روایت را روی صفحة نمایش رایانه گذاشتم و به کناری رفتم. دانشجویان و طلاب که گویا بحث ما را پی گیری می کردند، بلافاصله دور رایانه اجتماع کرده و در باره حدیث به گفتگو نشستند. من مدتی صبر کردم تا گفتگو کنند. سپس نزد آنان آمده، گفتم: روایت بسیار زیبایی است! یکی از آنان که گویا از بقیه باسوادتر بود، در پاسخ من گفت: این روایت قابل قبول نیست. گفتم: چرا؟ گفت: چون روایت را تنها یک راوی نقل کرده است. گفتم: اولاً حتی اگر یک راوی هم نقل می کرد، باز هم قابل استدلال بود؛ چون اگر متن و سند خبر واحد مشکلی نداشته باشد، حجت است و حدیث مذکور چنین است. ثانیاً به نظر می رسد دقت نکرده اید؛ چون تنها در همین نرم افزاری که در مقابل شما است و خود اهل سنت تدوین کرده اند. حداقل هشت روایت نقل شده است که راویان مختلفی از جمله برخی از بزرگان اصحاب مانند: «ابن عباس»، «جابر» و... و مفسران و مورخان بزرگ اهل سنت آن را نقل کرده اند. چگونه ادعا می کنید که فقط یک نفر آن را نقل کرده است؟
او پاسخ داد: حتی اگر روایت را بپذیریم، باز هم فرموده است که حضرت علی و شیعیانش در قیامت از رستگاران هستند، نفرموده: تو! گفتم من هم همین را می خواهم؛ شما هم بیایید از شیعیان علی بشوید تا رستگار شوید! شما هم در گفتار و کردار از علی پیروی کنید، نه از دیگران، و بحث ادامه یافت.
سایتها و وبلاگها؛
با توجه به نقش غیر قابل انکار اینترنت در پیشبرد علوم، می توان گفت: آشنایی با اینترنت از ضروری ترین مسائلی است که یک پژوهشگر باید با آن آشنا باشد. [12] آنچه این ضرورت را ملموس و عینی می کند، دو امر است:
الف) آشنایی پرسشگران با اینترنت و شبهات موجود در این فضا:
امروزه کمتر جوانی است که با اینترنت آشنا نباشد. این آشنایی باعث شده که دشمنان دین سعی کنند از اینترنت سوء استفاده و از این طریق به گمراه کردن جوانان اقدام کنند. نام برخی از سایتهای ضد دین آن قدر آشناست که بسیاری از جوانان آنها را می شناسند و یا از طریق جستجو به راحتی می توانند به هزاران سایت ضد دینی و مبتذل دست یابند. در حال حاضر میلیونها نفر از جوانان ایرانی دارای حداقل یک وبلاگ برای ارائة نظریات خود در باره مسائل مختلف در اینترنت هستند. از اینرو، روحانیون باید علاوه بر آشنایی با اینترنت و شبهات و سؤالات موجود در سایتهای ضد دینی، راههای مقابله با این شبهات را بدانند و سنگ را به همان جایی برگردانند که از آنجا آمده است؛ چنانکه امیرمؤمنان فرمود: «رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَیْثُ جَاءَ فَإِنَّ الشَّرَّ لَا یَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّر [13]؛ سنگ را بدانجا که از آن آمده برگردانید، که شر را جز شر دفع نمی کند.»
محققان توانا با شناخت مناسب اینترنت و سایتها است که نه تنها می توانند به شبهات پاسخ گویند؛ بلکه از این وسیله می توانند به بهترین شکل ممکن برای تبلیغ دین مبین اسلام و مذهب حقة جعفری استفاده کنند و می توانند از مصادیق عالمان به زمان باشند که شبهات و مشتبهات به آنان حمله ور نمی شوند [14].
ب) وجود دهها هزار سایت مناسب و میلیونها جلد کتاب و مقاله در اینترنت و نیز امکان دسترسی بسیار آسان به این منابع:
این امر باعث می شود پژوهشگر در بسیاری از موارد به جای ساعتها جستجو در کتابها با صرف تنها چند دقیقه وقت، به مطلب مورد نظر خودش دست یابد؛ چنانکه می تواند مقالات و کتابهایی را که خود تألیف کرده است در این فضا قرار دهد تا برای همة حق جویان قابل استفاده باشد.

4. دفاع از پاسخ
آخرین مرحله از مراحل کلی پاسخ دهی که در همة پاسخها باید جریان داشته باشد، دفاع از پاسخ است. پاسخگو باید ابتدا خودش پاسخی را که ارائه می کند، نزد خودش بررسی و بازخوانی کند، خودش را به جای پرسشگر بگذارد و ببیند ایا با دریافت پاسخ مطرح شده، قانع می شود؟ اگر چنین نیست، باید اشکال را یافته و آن را رفع کند و پس از ارائة پاسخ نیز جواب دهنده باید بتواند از پاسخ خود دفاع کند. این مرحله نیز همانند سایر مراحل پژوهشی؛ چون تدوین پایان نامه است که نویسنده در صورتی موفق خواهد بود که بتواند از آنچه تدوین کرده است، به خوبی دفاع کند.

-----------------------------------
پی نوشت ها :

 [1]. ترجمان القرآن، جرجانی، ص28.
 [2]. ر.ک: منشور جاوید، ایت الله جعفر سبحانی، ج4، ص294.
 [3]. ر.ک: پیام قرآن، ج اول، ص140 به بعد.
 [4]. در برخی روایات ستین و در برخی سبعین آمده است؛ از جمله: «تفکر ساعة خیر من عبادة ستین سنة» (بحار الأنوار، ج 66، ص293).
و: «تفکر ساعة خیر من عبادة سبعین سنة.» ( عوالی اللئالی، ابن ابی جمهور أحسائی، ج2، ص57).
 [5]. چنانکه خداوند می فرماید: «أَ وَ لَمْ یَنظرُوا فی مَلَکُوتِ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِن شیْ ءٍ وَ أَنْ عَسی أَن یَکُونَ قَدِ اقْترَب أَجَلُهُمْ فَبِأَی حَدِیثِ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ (اعراف/185 )؛ إِنَّ فی خَلْقِ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ اخْتِلَفِ الَّیْلِ وَ النهَارِ لاَیتٍ لأُولی الأَلْببِ* الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکرُونَ فی خَلْقِ السمَوَاتِ وَ الأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْت هَذَا بَطِلاً سبْحَنَک فَقِنَا عَذَاب النَّارِ» (آل عمران/191).
 [6]. «روی عن امیر المؤمنین (ع): «تفکر ساعة خیر من عبادة سبعین سنة» قال: و هو أن تمر علی الخربة، فتقول: أین بانوک؟ أین ساکنوک؟ مالک لا تتکلمین؟» ( نور البراهین، السید نعمة الله الجزائری، ج1، ص79؛ کتاب الزهد، حسین بن سعید کوفی، ص15).
 [7]. بحار الأنوار، ج 68، ص325.
 [8]. شخصی به نام «حسن صیغل» گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم: آیا یک ساعت فکر کردن از عبادت یک شب بهتر است؟ «قَالَ: نَعَمْ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ9 تَفَکُّرُ سَاعَةٍ خَیْرٌ مِنْ قِیَامِ لَیْلَةٍ. قُلْتُ: کَیْفَ یَتَفَکَّرُ؟ قَالَ: یَمُرُّ بِالدُّورِ الْخَرِبَةِ. فَیَقُولُ: أَیْنَ بَانُوکِ؟ أَیْنَ سَاکِنُوکِ؟ مَا لَکِ لَا تَتَکَلَّمِینَ؟» (بحار الأنوار، ج 68، ص325) آری رسول خدا (ص) فرموده: تفکر یک ساعت بهتر از قیام یک شب است، گوید: گفتم چگونه فکر کند، فرمود: از خانه های خراب عبور کند و بگوید ساکنان و بانیان شما کجا هستند؟ چرا سخن نمی گویید؟
 [9]. «قَالَ یَحْیَی! مَا تَقُولُ؟ جُعِلْتُ فِدَاکَ فِی مُحْرِمٍ قَتَلَ صَیْداً؟ فَقَالَ أَبُو جعفر (ع): قَتَلَهُ فِی حِلٍّ أَوْ حَرَمٍ عَالِماً کَانَ الْمُحْرِمُ أَوْ جَاهِلًا قَتَلَهُ عَمْداً أَوْ خَطَأً حُرّاً کَانَ الْمُحْرِمُ أَوْ عَبْداً صَغِیراً کَانَ أَوْ کَبِیراً مُبْتَدِئاً بِالْقَتْلِ أَوْ مُعِیداً مِنْ ذَوَاتِ الطَّیْرِ کَانَ الصَّیْدُ أَمْ مِنْ غَیْرِهَا مِنْ صِغَارِ الصَّیْدِ أَمْ مِنْ کِبَارِهِ مُصِرّاً عَلَی مَا فَعَلَ أَوْ نَادِماً فِی اللَّیْلِ کَانَ قَتْلُهُ لِلصَّیْدِ أَمْ بِالنَّهَارِ مُحْرِماً کَانَ بِالْعُمْرَةِ إِذْ قَتَلَهُ أَوْ بِالْحَجِّ کَانَ مُحْرِماً .»
 [10]. برخی از نرم افزارهای مناسب و مهم برای پژوهشهای قرآنی عبارتند از:
«المکتبة الاسلامیة الکبری» از اهل سنت که در نسخه جدید آن تعداد بسیار زیادی از کتابهای شیعه نیز افزوده شده است.
«المعجم الفقهی 3» از شیعه.
«المعجم العقائدی» از شیعه.
«المعجم العقائدی» از اهل سنت.
«جامع التفاسیر» شیعه.
«جامع الأحادیث» (نور2 و 2.5) شیعه.
«مکتبة علوم القرآن و التفاسیر» اهل سنت.
«مکتبة التفاسیر و علوم القرآن» اهل سنت.
«نورالانوار 2و 3» شیعه.
قرآن در اینترنت (نسخه های متعدد)
«صراط» از شیعه
و....
 [11]. این روایت را بسیاری از اهل سنت نقل کرده اند که به عنوان نمونه روایاتی که سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» در این زمینه نقل کرده، چنین است: «أخرج ابن عساکر عن جابر بن عبدالله قال کنا عند النبی9 فاقبل علی فقال النبی9 والذی نفسی بیده ان هذا وشیعته لهم الفائزون یوم القیامة ونزلت ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة فکان أصحاب النبی9 إذا أقبل علی قالوا جاء خیر البریة * وأخرج ابن عدی وابن عساکر عن أبی سعید مرفوعا علی خیر البریة * وأخرج ابن عدی عن ابن عباس قال لما نزلت «ان الذین آمنوا وعملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة» قال رسول الله9 لعلی هو أنت وشیعتک یوم القیامة راضین مرضیین * وأخرج ابن مردویه عن علی قال قال لی رسول الله9 ألم تسمع قول الله ان الذین آمنوا وعملوا الصالحات أولئک هم خیر البریة أنت وشیعتک وموعدی وموعدکم الحوض إذا جاءت الامم للحساب تدعون غرا محجلین» (در المنثور، جلال الدین السیوطی، ج6، ص379)
 [12]. برخی از سایتهای مناسب عبارتند از:
شیعه سرچ: www. shiaseach.com
پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن
www. maae»uan.com
پایگاه های مرکز کامپیوتری علوم اسلامی http://www.»asi. nooso»t.og
سایت نورمگز (از جمله سایت های مرکز کامپیوتری علوم اسلامی نور)
http://www.noomags.com
پایگاه حوزه www.hawzah.net
پایگاه آل البیت www.al-shia.com
پایگاه بلاغ www.balagh.net
سایت کتابخانه های آستان قدس که از این سایت می توان به سایر کتابخانه ها نیز دست یافت.
بانک اطلاع رسانی سراسری اسلامی
www.islamicdatabank.com
بانک اطلاعات مقالات اسلامی
www.seaj.i
سیستم جامع اطلاع رسانی «سیمرغ» برای دسترسی به کتابخانه های مهم کشور:
http://www.nosasoft.com
سایت تبیان وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی (که همانند سایت shaeh.com که وابسته به دفتر تبیلغات اسلامی است، خدمات اینترانت نیز ارائه می کند www.tebyan.net.
پایگاه ایسکا (پایگاه اطلاع رسانی فعالیتهای قرآنی دانشجویان ایران)
ایکنا، خبرگزاری قرآنی ایران
اندیشه قم و...
 [13]. نهج البلاغه، ج4، ص75، کلمه314 از کلمات قصار.
 [14]. چنانکه امام صادق (ع) فرمود: «الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِس.» (کافی، ج1، ص26؛ بحارالأنوار، ج57، ص269) شارح بزرگ «کافی» ملا محمد صالح مازندرانی در شرح این حدیث می نویسد: مقصود حضرت این است: دانشمندی که دانای به احوال مردم زمانه و آداب و رسوم بیهوده ای همانند انکار حقوق و پیروی هواهای نفسانی و ترویج شرور و دروغگویی است را شبهه گران و افرادی که می خواهند حق و باطل را به هم در آمیزند نمی توانند گول بزنند. چنین افرادی فریب فریبکاران را نخورده، با القای شبهات و در آمیختن حق و باطل نمی لغزند. (شرح اصول کافی، ج1، ص322).