باب هشتم در آداب صحبت

مال از بهر آسایش عمر است نه عمر از بهر گرد کردن مال. عاقلی را پرسیدند نیکبخت کیست و بدبختی چیست؟ گفت: نیکبخت آن که خورد و کشت و بدبخت آنکه مرد و هشت.

حضرت موسیعليه‌السلام قارون را نصیحت کرد که احسن کما احسن الله الیک، نشنید و عاقبتش شنیدی.

عرب می گوید:

جد ولا تمنن فان الفائده الیک عائده

ببخشش و منت نگذار که نفع آن به تو باز می گردد.

درخت کرم هر کجا بیخ کرد گذشت از فلک شاخ و بالای او

گر امیدواری کز او برخوری به منت منه اره بر پای او

شکر خدای کن که موفق شدی به خیر ز انعام و فضل او نه معطل گذاشتت

کنت منه که خدمت سلطان کنی همی منت شناس از او که به خدمت بداشتت

دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند: یکی انکه اندوخت و نخورد و دیگر آنکه آموخت و نکرد.

علم از بهر دین پروردن است نه از بهر دنیا خوردن.

سه چیز پایدار نماند: مال بی تجارت و علم بی بحث و ملک بی سیاست.

رحم آوردن بر بدان ستم است بر نیکان. عفو کردن از ظالمان جورست بر درویشان.

به دوستی پادشاهان اعتماد نتوان کرد و بر آواز خوش کودکان که آن به خیالی مبدل شود و ای« به خوابی متغیر گردد.

هرآن سری که داری با دوست در میان منه چه دانی که وقتی دشمن گردد ؛ و هر گزندی که توانی به دشمن مرسان که باشد که وقتی دوست شود.

رازی که نهان خواهی با کس در میان منه وگرچه دوست مخلص باشد که مران دوست را نیز دوستان مخلص باشد، همچنین مسلسل.

خامشی به که ضمیر دل خویش با کسی گفتن و گفتن که مگوی

سخن میان دو دشمن چنان گوی که گر دوست گردند شرم زده نشوی.

چون در امضای کاری متردد باشی آن طرف اختیار کن که بی آزارتر برآید.

بر عجز دشمن رحمت مکن که اگر قادر شود بر تو نبخشاید.

نصیحت از دشمن پذیرفتن خطاست. ولیکن شنیدن رواست تا به خلاف آن کار کنی که آن عین صواب است.

دو کس دشمن ملک و دینند: پادشاه بی حلم و دانشمند بی علم.

پادشه باید که تا به حدی خشم بر دشمنان نراند که دوستان را اعتماد نماند. آتش خشم اول در خداوند خشم اوفتد پس آنگه که زبان به خصم رسد یا نرسد.

بدخوی در دست دشمن گرفتار ست که هرکجا رود از چنگ عقوبت او خلاص نیابد.

چو بینی که در سپاه دشمن تفرقه افتاده است تو جمع باش وگر جمع شوند از پریشانی اندیشه کن.

برو با دوستان آسوده بنشین چو بینی در میان دشمنان جنگ

سر مار به دست دشمن کوب که از احدی الحسنیین خالی نباشد، اگر این غالب آمد مار کشتی و گر آن، از دشمن رستی.

به روز معرکه ایمن مشو زخصم ضعیف که مغز شیر برآرد چو دل زجان برداشت

پادشه را خیانت کسی واقف مگردان، مگر آنکه بر قبول کلی واثق باشی وگرنه در هلاک خویش سعی می کنی.

فریب دشمن مخور و غرور مداح مخر که این دام رزق نهاده است و آن دامن طمع گشاده. احمق را ستایش خوش آید چون لاشه که در کعبش دمی فربه نماید.الا تانشنوی کمدح سخنگوی که اندک مایه نفعی از تو دارد

متکلم را تا کسی عیب نگیرد، سخنش صلاح نپذیرد.

همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود بجمال.

یکی یهود و مسلمان نزاع می کردند چنانکه خنده گرفت از حدیث ایشانم

به طیره گفت مسلمان: گراین قباله من درست نیست خدایا یهود میرانم

یهود گفت: به تورات می خورم سوگند وگر خلاف کنم، همچو تو مسلمانم

ده آدمی بر سفره ای بخورند و دو سگ بر مرداری با هم به سر نبرند. حریص با جهانی گرسنه است و قانع به نانی سیر. حکما گفته اند: توانگری به قناعت به از توانگری به بضاعت.

هر که درحال توانایی نکویی نکند در وقت ناتوانی سختی بیند.

هر آنچه زود برآید، دیر نپاید.

آنکه ناگاه کسی گشت به چیزی نرسید وین به تمکین و فضیلت بگذشت از همه چیز

کارها به صبر برآید و مستعجل به سر درآید.

نادان را به از خاموشی نیست وگر این مصلحت بدانستی نادان نبودی.

هر که با داناتر از خود بحث کند تا بدانند که داناست، بدانند که نادان است.

هر که با بدان نشیند نیکی نبیند.

مردمان را عیب نهانی پیدا مکن که مرایشان را رسوا کنی و خود را بی اعتماد.

هر که علم خواند و عمل نکرد بدان ماند که گاو راند و تخم نیفشاند.

از تن بی دل طاعت نیاید و پوست بی مغز بضاعت را نشاید.

نه هر که در مجادله چست در معامله درست.

هر که با بزرگان ستیزد خون خود ریزد.

پنجه بر شیر زدن و مشت بر شمشیر کار خردمندان نیست.

ضعیفی که با قوی دلاوری کند یار دشمن است در هلاک خویش.

گر جور شکم نیستی هیچ مرغ در دام صیاد نیفتادی بلکه صیاد خود دام ننهادی. حکیمان دیر دیر خورند و عابدان نیم سیر و زاهدان سد رمق و جوانان تا طبق برگیرند و پیران تا عرق بکنند. اما قلندران چندانکه در معده جای نفس نماند و بر سفره روزی کس.

مشورت با زنان تباه است و سخاوت با مفسدان گناه.

هر که دشمن پیش است اگر نکشد، دشمن خویش است.

کشتن بندیان تامل اولی ترست به حکم آنکه اختیار باقیست توان کشت و توان بخشید وگر بی تامل کشته شود محتمل است که مصلحتی فوت شود که تدارک مثل آن ممتنع باشد.

جوهر اگر در خلاب افتد همچنان نفیس است و غبار اگر به فکل رسد همان خسیس. استعداد بی تربیت دریغ است و تربیت نامستعد، ضایع. خاکستر نسبی عالی دارد که آتش جوهر علویست ولیکن چون به نفس خود هنری ندارد با خاک برابر است و قیمت شکر نه از نی است که آن خود خاصیت وی است.

مشک آن است که ببوید نه آنکه عطار بگوید. دانا چو طبله عطار است خاموش و هنرنمای و نادان خود طبل غازی بلند آواز و میان تهی.

عقل در دست نفس چنان گرفتار است که مرد عاجز با زن گربز رای. رای بی قوت مکر و فسون است و قوت بی رای، جهل و جنون.

جوانمرد که بخورد و بدهد به از عابد که روزه دارد و بنهد. هر که ترک شهوت از بهر خلق داده است از شهوتی حلال در شهوتی حرام افتاده است.

اندک اندک خیلی شود و قطره قطره سیلی گردد یعنی آنان که دست قوت ندارند سنگ خورده نگه دارند تا به وقت فرصت دمار از دماغ ظالم برآرند.

عالم را نشاید که سفاهت از عامی به حلم درگذراند که هر دوطرف را زیان دارد: هیبت این کم شود و جهل آن مستحکم.

معصیت از هر که صادر شود ناپسندیده است و از علما ناخوب تر که علم سلاح جنگ شیطان است و خداوند سلاح را چون به اسیری برند شرمساری بیش برد.

جان در حمایت یک دم است و دنیا وجودی میان دو عدم. دین به دنیافروشان خرند، یوسف بفروشند تا چه خرند؟الم اعهد الیکم یا بنی آدم ان لاتعبدوا الشیطان .

به قول دشمن، پیمان دوستی بشکستی ببین که از که بریدی و با که پیوستی

شیطان با مخلصان بر نمی آید و سلطان با مفلسان.

لذت انگور بیوه داند نه خداوند میوه. یوسف صدیقعليه‌السلام در خشک سال مصر سیر نخوردی تا گرسنگان فراموش نکند.

ای که بر مرکب تازنده سواری،

هشدار که خر خارکش مسکین در آب و گل است

درویش ضعیف حال را در خشکی تنگ سال مپرس که چونی الا به شرط آنکه مرهم ریشش بنهی و معلومی پیشش.

دو چیز محال عقل است: خوردن بیش از رزق مقسوم و مردن پیش از وقت معلوم.

حسود از نعمت حق بخیل است و بنده بی گناه را دشمن می دارد.

تلمیذ بی ارادت، عاشق بی زر است و رنده بی معرفت، مرغ بی پر و عالم بی عمل، درخت بی بر است و زاهد بی علم، خانه بی در.

مراد از نزول قرآن، تحصیل سیرت خوب است نه ترتیل سورت مکتوب. عامی متعبد پیاده رفته است و عالم متهاون سوار خفته. عاصی که دست بردارد به از عابد که در سر دارد.

یکی را گفتند: عالم بی عمل به چه ماند؟ گفت به زنبور بی عسل.

مرد بی مروت زن است و عابد با طمع رهزن.

دو کس را حسرت از دل نرود و پای تغابن از گل برنیاید: تاجر کشتی شکسته و وارث با قلندران نشسته.

خلعت سلطان اگر چه عزیز است جامه خلقان خود به عزت تر و خوان بزرگان اگر چه لذیذست خرده انبان خود به لذت تر.

خلاف راه صواب است و عکس رای اولوالالباب، دارو به گمان خوردن و راه نادیده بی کاروان رفتن. امام مرشد محمد غزالی را رحمه الله علیه پرسیدند: چگونه رسیدی بدین منزلت در علوم؟ گفت: بدانکه هرچه ندانستم از پرسیدن آن ننگ نداشتم.

هر آنچه دانی که هر آینه معلوم تو گردد.

به پرسیدن آن تعجیل مکن که هیبت سلطنت را زیان دارد.

هر که با بدان نشیند اگر نیز طبیعت ایشان در او اثر نکند به طریقت ایشان متهم گردد و گر به خراباتی رود به نماز کردن، منسوب شود به خمر خوردن.

ریشی درون جامه داشتم و شیخ از آن هر روز بپرسیدی که چون است و نپرسیدی کجاست. دانستم از آن احتراز می کند که ذکر همه عضوی روا نباشد و خردمندان گفته اند: هر که سخن نسنجد از جوابش برنجد.

در انجیل آمده است که ای فرزند آدم گر توانگری دهمت مشتغل شوی به مال از من وگر درویش کنمت تنگدل نشینی، پس حلاوت ذکر من کجا دریابی و به عبادت من کی شتابی؟

ارادت بی چون یکی را از تخت شاهی فرو آرد و دیگری را در شکم ماهی نکو دارد.

زمین را ز آسمان نثار است و آسمان را از زمین غبار، کل اناء یترشح بما فیه.

گرت خوی من آمد ناسزاوار تو خوی نیک خویش از دست مگذار

حق جل و علا می بیند و می پوشد و همسایه نمی بیند و می خروشد.

هر که بر زیر دستان نبخشاید به جور زیردستان گرفتار آید.

نصیحت پادشاهان کردن کسی را مسلم بود که بیم سر ندارد یا امید زر.